1
SLIOTECA NAZ.
Vlttorlo Emanuele III
lxTii
...fi
N APOLI
I
t
t
i
Digitized by Google
DE ARTE
RECTE COGITANDE
, ’ \
LECTIONES SEX.
+ ,
Digitized by Google
Digitized by Google
DE ARTE
*
RECTE COGITANDI
LECTIONES SEX
AUCT. AB. FRAN, LONGANOl
NEAPOLI
MDCCLXXVII.
EX OFFICINA MICHAELIS MORELLI.
PUBLICA AUCTORITATE.
Digitized by Google
Digitized by Google
$
IILUSTRISS. AC REVSRftfWSS. VIRO
MATTHjEO JANUARIO
T E S T iE-P ICCOLOmINEO
ARCHIEPISOOPO CARTHAGINIENSI, j
E T
FERDINANDI IV*
REGIS A SACRIS, ET COWSILIIS, AC REGU
AR-CHIGYMSfASII prefecto
FRANClSCUS LONGANUS
Q Uct omnia Deus Opt. Max. d
rerum primordiis condidit ho-
mini condidit hominemque i~
ppfum alteri homini . Hinc
fit , ut qui ex hominibus majori cu-
ra j diligentiaque aliorum quarunt utili-
tatem , ac praCtpue in literis , artibufquc
provehendis , qua funt cujufque bene con-
a 3 •
Digitized by Google
flitutee Retpublics ornamentum , ii exteris
proflantes, jure inclyti habeantur , *f§r-
namque flbi comparent famam . Inter hu-
jufmodi viros quinam hac noflra tempeflate
merito adnumerandus , quam tu vir Illu-
flrijftme , ac Rcverendijftme ? qui ft in ex-
teris dignitatibus Tibi collatis pro tua hu-
manitate , prudentia , juflitia quod Ca-
put 1 cfl , pro tua in omni re liter aria , pe-
nitiori cognitione ipfarum literarum , ea-
r umque cultorum Te praflanttjftmum pa-
tronum femper prafliteris , tamen ab eo
tempore , gwo //£* Regii Archigymnafli Prx-
fcllura fuit demandata , ita eas , eofque
provexifli } ut fub te uno utrique nati vi-
deantur 4 Pro tuo igitur bumanijjimo inge-
nio , «r me , ac meum libellum
de arte rcSle cogitandi , qui nunc primum
in lucem prodit , ac tibi libenti animo nun-
cupo , rogo excipias optime vale. Neap .
pridie non. Ap.iyy'/*
\ s •
LE-
• Digitized by Google
L E C T I O
DE EXIGUO HISTORIjC LOGIGE
COMMENTARIO.
' •
ale£tica , qua» eft ars perfi-
cienda rationis humana, a
Gracis exorta Zenonii Elea-
ti Parmenidis auditori , 8 c
adoptione filio tribuitur, ut
ex Ariftotele, Sexto Empi-
ribo, & Laertio. Verum Zenonis Logica
reapfe non fuit , nifi ars rixandi * & ca-
villandi (a) i ex qua Eleatici Sophifta pro-
fluxerunt | quorum audaciam Socrates pra-
• a 4 ftan-
( a ) Floruit Zeno circa olympiadem 79.,
qui juxta Valerium Maximum lib. 3*cap.
3. Nearco Agrigenti Tyranno aurem mor-
fu corripuit . Plutarchus Vero ad verfus 'Co-
lotem fcripfit Zenonem fuam linguam
dentibus amputatam in Tyrannum ex-
puifle. Hujus philofophi principia natura-
lia rejecit Ariftoteles libro Metaphyfico-
autn tertio cap. 4.
ftantiflimo vir ingenio, atque morum in-
nocentia Angularis retundens , non aper-
to marte eos aggrediebatur , .fed quadam
difputandi dexteritate proprios errores con-
fiteri eofdem cogebat. Hinc Socratis Lo-
gica tota erat in eo, ut primo vocabula
omnia vellet defjnita , deinde quibufdam,
minutis interrogationibus propofitiones om-
nes per neceffariam confecutionem ita te?
xeret , donec ad praeceps inconfideratos
adverfarios perduceret.
A Socrate quamplurimae philofophorum
familiae profe&ae funt (b) , quarum cele-
bra-
( b ) Ante Socratem philofophi JE-
thicae ftudium neglexerant . Hic vero
maximo ingenio , corde , ac fpiritu om-
fiium primus homines felices reddere cu-
ravit. Is enim de anima , de paflkmibus,
d'. vitiis, virtutibus, pulcritudine, deque
hujufmodi aliis, quae vel cum nobis, vel
cum focietate conjunfta funt , fapientifli-
me difputavit. Adverfarios hironia, atque
induftione refutabat . Xenophon , & Pla-
to ejus do&rinam , & vitam fcripferunt.
Irreligionis crimine adcufatos, quia Grae-
cis fuperftidonem deteftabatur , ac Dei
Digitized by Google
9
bratiffimae , quasque Diale&icam furtimo
cum honore excoluerunt , memorantur A-
cademici a Platone (c) Athenienfi , Me-
g a «-
unitatem confitebatur , veneno obiit in
carcere . Quae hujus praiftantiflimi viri
fenfa fuerunt , quo ad Deum , animam ,
res morales , aconomicas , atque politi-
cas leggi poffunt in Laertio.
(c) Plato jEgynenfis , Codro ex parte
Patris , & Soloni ex Matre conjun&us ,
87. olympiade natus eft . In pueritia in
exercitationibus gymnafticis, pi£lurae,mu-
ficas , poefis , atque eloquentias ftudio ope-
ram navavit. Verum cum Homerum le-
geret fe excuflit , ac philofophiac fe totum
dedit . Principio Cratilum , atque Hera-
clitum , poftremo o£lo annis Socratem au-
divit, quem in fuis cafibus non deferuit.
Quin imo univerfa ejus bona pro Magi-
ftri incolumitate judicibus obtuLit . Poft
Socratis mortem petivit jEgyptum, deinde
Italiam, atque in fchola Pythagorica ini-
tiatus . Athenas redux , fcholam aperuit
prope Ceramicum , in quo monumenta
eorum erant , qui Marathone tam glo-
ri ofe occubuerant . Plato moriens fua
bo-
lo
garici ab Euclide Megarenfi (/) , Cyre-
, nai-
bona illis reliquit , qui folitudini, quieti,
meditationi , atque filentio vacarent . In-
ter quam plurimos ejus difcipulos recen-
fentur Ariftoteles , Speufippus , Xenocrates,
Hyperides , Lygurgus , Demoftenes, atque
Ifocrates* Plato fuit vir divini ingenii ,
laboriofus, temperans, agendo loquendo-
que gravis, patiens, atque urbanus. To-
to vitae curriculo juventutem inftituit ,
obiitque aetate 81. annorum * Perfeus Mi-
tridates ftatuarrt, Ariftotelefque altare e-
levaverunt. Itemque dies fu» nativitatis
habitus eft facer. Qu* autem de Diale&i-
ca , de rebus phyficis * moralibus , poli-
ticifque pertra&avit , funt pene divina .
Is fuit Primae Academiae au&or , cui fuc-
ceflerunt Speufippus, Xenocrates, Polemon,
Crates, & Crantor, quam deinceps inftau-
ravit Arcefilas , poftremo Carneades , qui
Medi*, ac Terti* Academi* principes fue-
runt. Platonis do£irina primum inftaura-
ta fuit fub Augufto,& Tiberio a Theo-
ne Smyrnenfi, atque Alcinoo; fub Traja-
no a Phavorino ; fub Antonino Pio a
L. Apulejo , & Numcnio Apamenfi : fub
Ccm-
Digilized by Google
tiaici ab Ariftipo Cyrene Afri es urbe
; na- ‘
Commodo a Maximo Tyrio , Plut. ac Ga-
leno.Exa£la autem barbarie eam excoluerunt
BefTarionus an. 1438. ^ Marfilius Ficinus ,
Angelus Politianus * Aretinus * Calderi-
nus, Joannes Picus Mirandolanus an* 1463.
In Platonis libris aliquam Trinitatis notio-
nem deprehendifle nonnulli fibi vifi funt .
Sed hac in re videnda eft Joannis Frederici
Meyer diflertatio, Samuel Crellius , Joan-
nes Clericus * •
(d) Euclides fpiriturri fui magillri non
feq nutus eft , etenim pro morum philofo-
phia , Logicam coluit , ex quo ut in
Laertio ejus auditores di£U funt & Me -
garenjes & Dialctttci . Is Athenas no£lu
ibat tunica muliebri indutus , pallio ver-
ficolore amiflus* caputque rica velatus e
domo fua Megara ad Socratem commea-
bat , ut ejus fermonum * ac confiliorum
fieret particeps . Rurfumque fub lucem
millia pafluum paulo amplius viginti, ea-
dem tunica teftus redibat * Ita A * Gel-
lius lib. 6 . Euclides enim in arguen-
do nonnifi conclufionibus utebatur. Qua-
•r$ Eubulides ejus fucceftor multa fophif-
matum genera invenit , adhibuitque . At
Digitized by Google
12
nato, Peripatetici ab Ariflotele (e) Sta
• , giri“ *
Diodorus hujus auditor moerore mortuus
eft, quoniam Stilponis argutias refellere
ignoravit , quique Euclidseus fpiritus Eu-
ropse regnavit inter Nominales, ac Reales;
inter Thomiftas & Schotiftas.
( e ) Ariftoteles Macedo Nicomachi ,
ac Pheftiadis filius, Platonem audivit cir-
citer 20. annos, immenfam au£orum. le-
gionem habuit. In Lycaeo fchoiam ape-
ruit abfente Speufippo Platonis nepote .
Alexandrum Philippi Macedonum Re-
gis filium docuit . Senefcens impietatis
crimine adcufarur a Sacerdotibus , fu-
gi it . Quo ad ejus mortem alii 0 in
./Euripum fe praecipitaffe , alii fibi ipli
necem intulifle ferunt . Hujus philo-
fophi opera funt pene innumera , ut
ex Laertio . Quas Ariftoteles de hiftoria
naturali , de arte oratoria , de poefi , de
ethica , dd rebus aiconomicis , politicifque.
funt quippe admiranda . Eidem in Ly-
c2eo fucceflit TheoDhraftus fuus difcipulus,
quo mortuo pene filvit , licet in eo do-
cuerit Lycon , Arifton , Critolaus , Dio-
dorus , Demetrius Phalaraeus, ac Stratqp*
to-
Digilized by Google
girita , denique Stoici a Zenone Cittieo(/)
. ' 1 r prin-
cognomerito phy (iens . Verum fub Impe-
ratoribus Romanis alias viguit haec do-
ftrina . At illo imperio proftrato omnino
evanuit . Sed iterum Romanorum Pontifi»
cum cura poft ^urops barbariem denuo
inftaurata , eam fummopere excoluerunt
Albertus Magnus , D. Thomas , Petru?
Lombardus , Scotus , aliique . Majori au-,
tem cum fucceffu dein culta a Pompona-
tio , Jacobo Zabarella Patavino , Franci-
fco atque Alexandro Piccolomineis Senen-
fibus : Itemque ab Andrea Casfalpino , Cae-
fa re Cremonino , qui Harveo praefuit in
nobili fanguinis circulatione . Hac in phi-
lefophia floruit quoque Melan&onius Ger-
manus , qui poftea Nominales , & Rea-
des , variafqne fcholafticorum feftas infe-
quutus eft , Quiq. etiam Stoicos, Scepticos,
atque Epicureos damnabat . Pcftremo hanc
do&rinam coluerunt Nicolaus Taurellius,
Michael Picartus , Cornelius Martini , &
Hermannus Corringius cum quo Peripa-
tetica philofophia corruit .
(/) Zeno Cittieus Mnefii filius aetate
triginta trium annorum Athenas primum
ivit
Digitized by Google
14
cipium habuerunt . Verum qua» , , aq
qualis fuit illorum omnium ars difpu-
tandi : Itemque in quibus laudanda ,sVei
culpanda , licet a propofito non eflet alie*
curri , attamen quia hujufmodi exquifitio
' . - .me
ivit , ut purpuram venderet , iliofque tam
celebres viros cognofcerct, quorum libros
perlegerat. Quo cum perveniflet, Cratem
primum, illoque religio Stilponem decem
annos audivit, coluit etiam Xenocratem,
Diodorum Cronum , Polemonem inter»
rogavit , quorum omnium cognitionibus
maxime imbutus fcholam aperuit in
Stoa , quamplurimofque habuit audito*
res, quos vita? potius honeftate , quam
leflionibus inftituere folebat. Zeno 88^
annorum artate occubuit , Artam orato-
riam a Diale&ica non dillinxit. Zenonifc
dtfcipuli fuerunt Philonides , Calippus ,
Pofidonius , ’ Zenodes , Scion , Cleantes , A-
rilton Chius Miltiadis ftlius, Herillus Car*
thaginenfis,' Sphoerus , Cleantes Lycius ,
Zeno & Antipater Tharfenfes , Diogenes
Babylonius . Apud Romanos ftoica doflrl-
na in fummo fuit honore . Poft literarum
inftaurationem eam coluerunt JuftusLyp*
. fius
Digitized by Google
me ab inftituto fummopere abalienaret ^
prxteritur, atque oculo peregrino reliqua
percurram , .
Poft hos omnes floruit Epicurus ($) Arhe-
nienlis , qui Xenocratem , & Pamphi-
lum
flus , Gafpar Scioppius , Daniel Hein-
hus, aliique complures,
0}) Epicurus maximus philofcphus Gar-
getti ortus in Attica ojfymp.Top. ex Neocle
& Chereftrata editus* unus eorum fuit, quos
Atfienienfes in Infulam Samos miferunt ,
Hic puer Matri piaculari praeibat, atque
aliquo piaculo domos conta&as circumi-
bat. Ita Lomeyer de Lujtrationibus . Hoc
exorciftx genus inhonorum erat apud
antiquos. Rediit Athenas decimo fux se-
tatis anno, trigeflmo vero fexro fcholam
in viridario aperuit , ibique cum fuis a-
micis tranquille vixit , Quamplurimos ha-
buit difcipulos, ad quem ex omnibus
Graecia: urbibus confluebant , quocum c-
tiam vitam vivebant , nam Epicurus di-
cere folebat, ut ex Cic, de finibus lib:
*• omn r f »™ rerum , quas ad beate viven*
dum faptentia comparaverat , nihil ejfe a-
mscitia majus , nihil uberius , nihilque ju -
cun*
Digitized by Google
1 6
Ium Platonicos , & Theophraflum Ve-
ri pz-
cundius. ^Jeque hoc oratione folum , fed
etiam moribus , ac vita comprobabat . E-
jus fequaces adeo Magiflro adhasferunt ,
ut etiam mortuus fpiraret in fummailla
tot animorum confenfione fui memoria.
ita Gajfcndus de vita, (y moribus Epicu-
ri . Philofophia» corpufcularis Epicurus non
fuit au£lor , fed infkurator . Hunc mo-
mordit ejus difcipulus Metrodorus, qui ad
Carneadem tranfiit. Etiam Cicero Epicu-
rum convitiis laceffivit, at ejus caufam di-
xerunt Alexander ab Alexandro, Coelius
Rhodiginus,Joannes Francifcus Picus Mi-
randolanus , Marcus Antonius Bonciajius ,
Palingeniur, Andreas Arnaldus , Francifcus
de Quaevedo , denique Petrus Gaffendus .
. Quibus omnibus praefuit ipfe Laertius ,
qui fcripfit in ejus vita: nam fan&itatis
in Deos , & charitatis in patriam fuit in
eo affe£tus ineffabilis. Ipfe Cicero de fi-
nibus lib. 2. Ac mihi quidem, quod ip-
fe bonus vir fuit, & multi epicurei fue-
runt , & hodie funt , & in amicitiis fide-
les, &.in omni vita conflantes , Sc gra-
ves , nec voluptate , fed officio confilia
• • , » *
ripateticum audivit . Hujus Canonica five
b Dia-
moderantes, hsec videtur major vis ho-
neflatis , & minor voluptatis . Ita enim
vivunt quidam, ut eorum vitam refellat
oratio, atque ut caeteris exiftimentur, di-
cere melius , quam facere , at Epicu-
rus voluit melius facere , quam dicere.
Quamobrem Seneca de vita beata cap.
2. fcripfit : non ab Epicuro impulfi luxu-
riantur , fed vitiis dediti luxuriam fuam
in philofophiae finu abfcondunt; 8c eo con-
currunt , ubi audiunt laudari voluptatem .
Nec aeftimatur voluptas illa Epicuri quam
fobria, & ficca fit: fed ad nomen ipfum
ad volant, quaerentes libidinibus fuis patro-
cinium aliquod ac velamentum . Hic in
inultis culpatur, ut ex tot |§ntifque fcri-
ptoribus tam antiquis , quani recentibus .
Maxima vero animi conflantia, qua femper
vixerat urinae doloribus correptus aetatis 67 .
an. 0 lymp. 127. Hic vocabulo voluptatis
juventutem allexit , at in fuis le£lionibus
nihil aliud , quam virtutes , temperantiam,
frugalitatem, bonum publicum, an imi for-
titudinem, vita; negle&um , ac voluptates
animi, non autem corporis difcipuios docebat.
Ad
Digitized by Google
iS
Dialc&ica paucas regulas de fermoris per-
fpicuitate , deque reflo ratiocinandi ordi-
ne, quas fophiflis fu* aetatis oppofuit ,
continebat . Qu*que legi poflunt in Laer-
tio fuo difcipulo , in Stanleyo , in l'hpr
mafio , atque in Bruckero,
H*c de veteribus celebrioribus philo-
fophis , qui Dialefticam vel invenerunt,
vel auxerunt, vel perpoliverunt ad Caela-
ris ufque jEtatem , at fecundo ecclefi* fe-
culo Alexandri* , ad quam quafi ad bo-
narum artium mercatum literati omnes
confluebant , invaluit quadam philofo-
phia,'qu* ccclettlca dicebatur, cujus nobile
inllitutum erat ex fingulis philofophi*
fe-
Ad ejus fcholam pr*ter 'virbs confluxerunt
etiam muliqp?s celeberrimas , ut The-
miflia Leontii uxor , Philenides , Erotia,
Hedia, Marmaria, Bodia , Phedria, neq. *
ejus cives , neque ejus adverfarii eum vel
libidinis , vel impietatis crimine adcufa-
runt. Epicuri Philofophia fine ulla inter-
ruptione culta fuit ad Augqflum ufque,
Lucretius eandem collegit . Eandem quo-
que coluerunt Celfus , Lucianus , &
Piogenis Laertius , H*c phjlofophi*
cum
Digitized by Google
19
Ceftis tunc temporis florentibus qimlam
excerpere, quxdam mutare , aliterque ex-
primere. Verum hsc philofophandi ratio
dofliflimis ecclefias Patribus adeo placuit, *
ut ftatim per omnem Chriflianum orbem
fuerit ditfufa. His acceflit , quod ha:reti-
ci quinti feculi Ariftotelads , ac Stoicis
prafidiis abutentes , dolores noftros ad-
grederentur , qui ut adverfariorum argu-
mentationibus , atque irrifionibus occurre-
rent, eadem difputandi arte etiam imbu-
ti funt . Diale&ica itaque eccle&ica ex
Stoica, atque ex Ariftotelica componeba-
tur, qua2 ufque ad duodecimum ieculum
in occidente fuit tradita , maxime quia
b z B. .
cum Roma fepulta iterum revixit initid
feculi decimi feptimi , atque ignominia
formarum plafticarum alias atomos in pri-
ftinum fplendorem alii reponunt Magnarius
Luxemburgenfis edidit primus ejus Demo-
tritum revivtfcentem, Magnano fucceflit Pe-
trus Gaffendus vir pradlantiflimo ingenio
an. 15P2. Poft Galfendum coluerunt rao-
lierius , Bumerius ,.‘Vandomus , Bovillo-
nius , Catinat , Polignac itemque abbas
Gennet,Fontauellius aliique quarn plurimi,
viri .
D
20
B. Aliguftinus fuis difcipiilis eam com*
mendaflfe fertur .
* Seculo autem duodecimo ScholalHci?fivt
Chriftiani occidentales Ariftotelis libros
«ab Arabibus verfos , ab iifdem interpreta-
tos accepere. At hi nimio rixandi ftudio
du&i Logicam , ac Metaphyficam fatis
• quidem obfcuras atque implicitas novis
fubtilitatibus , novifque quseftiunculis ac
laqueis foedarunt. Etenim cum linguam
Grxcam ignorarent , Ariftotelem neque
legere , neque interpretari poffent , ejuR
dem
(£) Laurentius Valla Roriis natus 1415.
anno quinquagefinio fuae statis occu-
buit . Is incultam fermonis barbariem e-
legantiarum libris dsfasdare curavit. Ut
ex Jovio. Natnra mordacilTimus Ciceronem
vellicabar, Arillotelem carpebat, Virgr-
lio fubfannabat , uni tantum epicuro af-
furgebat. Hic cum pauca in Logica fui
temporis animadvertilfet, adverfus Magi-
ftros fe fe offerebat , ac planum diceret
nullam efle Logicam , prater Laurentia-,
nam . In libro de voluptate, ac vero- bo-
no epicuro .adhaefit. Hic omnium primus
philofophiam ex pyriffimis fontibus, non
ex
Digitized by Google
21
dem Utiliora neglexerunt, fophiftica dun-
taxat amplificarunt. Scholaftici itacjuc Ari-
ftotelici denominati funt, & denominan-
tur , licet eorum pauciflimi Arillorelem
legerint. Hujulmodi Logica futnmo in
honore habita fuit ufque ad feculum XV.
illiufque veftigia etiamnum manent in
quamplurimis Monacorum familiis .
Verum initio decimi fexti fcculi , pri-
mum Laurentius Valla Romanus (Z>)\ &
Rodolphus Agricola Germanus , (i) dein*
b 3 de
ex lutulentis rivulis falubriter hauriendam
effe docuit , explofa penitus fcholallico-
rum difciplina , qui tunc temporis prin-
cipatum obtinebat.
(i) Rodolphus Agricola apud Frifios or-
tus ah. 1442. Hic enim tanquam athle-
ta multa tulit, fudavit,& allit abftinuit-
que venere, & vino, ut magis magifque
literis vacaret. Poltque Parifiis, & Ferra-
rii Gricam, ac Latinam linguam com-
paravit , reliquum itatis partim Hebdcr-
bergi, partimque Wormatii duxir. Pofl:
ejus mortem Lovanii editus fuit liber
an. 1 5 1 < 5 . de inventione Dialeflka , qui
Augufti fcculi elegantiam redolet.
Digitized by Google
12
de Ludovicus Vives Hitpanus , &' Ma*
rius Nizolius Brixellenfis , tum PetruS
Ramus (k) Gallus fcholafticorum ineptias
deteftari, ac refellere ceperunt.
Ineunte vero feculo decimo (eptimo flo-
ruit in Anglise Francifcus Baco (/) Verula-
mii Comes ■, cujus novum organum eft
perquam notum . Eadem ferme astate fcri-
. \u -i . • , pflt
— 1 « — — ■ - - - - -
(k) Ramus ex pauperrimis natus pa-
rentibus, quamvis repugnante ingenio tar-
do , rudi , ac ftupido , quamvis fero ,
quamvis neceffitate compulfus duram fer-
vitutem in Navarr® Collegio ferviret ,
attamen Cleantis philofophi Graci inftar
oleo & lucerna diiciplinarum lumen bre-
vi tempore fibi comparavit . Ac tanto
fciendi defiderio exarftt, 8c folo. labore &
diligentia in id literarum fplendoris per-
venit , ut anno «tatis trigefimo contra
Ariftotelem feri pferit. Quin imo cum Lu-
tetis mngtjirabat titulum fufcepturus pro
fcholarum 'more , libetam difputandi co-
piam fecit Judicibus : atque hanc thefm
fubftinere aufus eft .* quactntquc ab Artflo-
tele ditia fuiffent , commentitia effe . Rei
novitate omnes attoniti , ac problematis
te*
Digitized by Google
....
pfit quoque de re Logica Petfus Gaf-
fendus Gallus maximus phUofophus, ma-
ximufque feflac Epicureas inftaurator , ac
patronus . eique fami liari (Iimus fuit Tho-
'• b 4 mas
' * /
— » W>, i/— ... ■ «*«■■■ »«»»■■ **».*-+
temeritate judices concuffi , irrito conatu
per diem integrum imagiftramvt fuit i ut
barbari barbare vocabant. ItaFreigius in
vita Petri Rami. Scripfit inftirutioves Lo»
gicas , atque in Ariftotelem trviniadverfh*
nes, Ex Triumvirali fenrentia ejus libri
damnati furtt. At paulo poft Diaia&tcx,
atque eloquentia Cathedras obtraurtTTan-
dem in S. Bartolomad praelio occifus eft.
(/) Baco magnus Angliae Cancellarii»
fub Jacobo i. unus- eorum eft qui ora*
nes perfefliones , atque imperfectiones
fcholaftica; philofophiae cognovit , often*
ditque: itetftque vehementi (lime laboravit
pro ea perficienda. Hujus traClatio de aug-
mentis ferendarum eft perquam utilis *
Literarqmafliduitate dx ditiflimo obiit pau-
per. an. 1626., In fcientiarum organo do
rebus Logicis difertiflime difputavic , in
quibus modum optime conficiendae* Indu*
clionis difleruit , cum AriftotelicI metho-
dum docerent conficiendi fylidgifmi . Quo
in
Digitized by Google
24 1 .
mas Hobbefius Ahglus (w) , qui licet luam
Logicam computandi anem infcripferit ,
verum tamen ut caeterae illius temporis
fcholaftiGa garrulitate etiam fcatet. a ^
Poft hos meliori methodo atque a-
criori ingenii acumine de Logica egit
Cartefius Gallus (») vir do&ifiimus y cujus
libellus de methodo rationis rettc dirigendae,
inquirenda in J cientiis veritatis eft val-
de praftans. Etenim is primus ^ fuit, qui.
conculcatis vetuftiffimis au&oritatis prae*,
judiciis * ad veritatem inveniendam aljos
excitavit • Itemque non ex aliorum judi-
cio, 'virum ex propriis viribus omnia ex-
^ pli-
■ i .. . . .. i i r - — «... -r‘ * — —
in opere o&odecim annds confumpfit . Hic
unus novae philofophue praxurfor fuit .
m ) Hobbefius Malmesburii ornis an.
1588. pfiuja aetate piaxiraos habuit pro-
greffus in linguis , quinquennio philolo-
phiae fcholafticae operam dedit . Deinde
Italiam , ac Galliam peragravit. Tucidi-
dem in linguam artglicam vertit , ut fb-
tus Democratici conftifiones notaret. Lu-
tetiae an. i< 52 p. {cientiis mathematicis fe
dedit , ibique familiarilTimus fuit tam P.
Merfeuno , quam djaffendo , evulgavitq.
Pari-
. .25
plicat . Is etiam fuit, qui verba inania,
ac vi prorfus orbata refpuit ; multaque de
arte critica etiam fapienter fcripfit . Quai
autem hoc in praeclariflimo viro culpan-
da funt , notantur a multis.
Ex Cartefii difcipulis carteris praftite-
re audior artis cogitandi, qui liber multis tri-
buitur : quique quatuor in libros dividitur,
primus de ideis , fecundus ‘de judiciis , tertlUS
de ratiocinatione , poliremus de methodo agit
cele-
Parifiis libellum de Cive an. iStf* in
c;uo fubditorum in Imperantes conatus pe-
n tus damnavit * Hujus viri leflio in to-
to anatis curfu anguftiffimis limitibus fuit
definita. Verfabat enim Homerum , Vir-
gilium ^ Thucididem , Euclidem . Quin
imo dicere folebat; quod fi tantum libris
imumbuijfet , quantum alii , eadem cum
illis ignorantia laborajfet . Senefcentilfimus
occubuit ann. pi. artatis . Quod autem
inter felicitatis exempla numerandum eft,
fummo ingenii vigore, ac fenfibufque in-
tegerrimis ad obitum ufque in philofo-
phia , & mathefi fe aflidue exercuit .
(n) Renatus Cartefius narus an. 15 p6.
ex Joachim , & Joanna Brocard , adole-
, ^cens linguam Graecam , ac Latinam Sc
■“ poe-
Digitized by Google
16 ^ • . .
celebrantur iil eo primo rerum pefpicui-
tas, 2. ordo, 3. foliditas , 4. exemplo-
rum dele&us. Alter Cartefii difcipulus fuit
(0) P. Malebranchius,qui in libro de in-
quirenda -veritate quamplurima acuta te-
tigit.
Si quis vero praeteritorum fcriptorum
Lo gicas volutarit , profe&o inttelliget il-
— — •
poefim fom macere coluit . Ejus magifter
ob corporis r debilitatem eidem le&ionem
interdixerat, at ille no&u literis vacahac .
Parifiis otiofus excitatus fuit a P. Merfen-
ho an. i< 5 14. Deinde rure biennio folus
vixit. Tum tanto literarUm ardore exar-
fit, . m. aetate at . apud Batavos non bel-
landi eauflfa,fed ut hominum mores nota-
ret cum Principe Mauritiofit commoratus.
Poft multa itinera Chriftina,cui libellum
de polionibus nudcupaverat Sveciam invi-
tavit in qua obiit an. 1550. aetatis fuae'54.
{0) Nicolaus Malebranchius Parifiis na-
tus an. 1638. ingreflus eft in Oratorium
an. 1660. Initio fe S. Scripturae dedit,
deinde a Cartefio excitatus cum libello
de Homine , trigefimo fu« «tatis anno li-
brum de inquirenda veritate edidit . Quod
* •. opus
Digitized by Google
*7
la fuiife tantummodo Logic* * emendatio-
nis rudimenta. At poftquam vergente fe-
culo decimo feptimo philofophia ecde£li*
• ca czpit revivifeere , non defuere qui Dia-
le&icam liberiori judicio tra&arent , eam*
que ab omni fervitute,ac verborum ina-
nitate liberarent. Horum princeps fuit (p)
Joannes Lockius Anglus, qui quatuor li-
i: brjs
opus vilum eft , omnibus originale . An.
*6yy. conatus eft inter animam & cor-
pus commercium 'explicare . An. 1683.
Meditationes metaphyficas evulgavit . Mor-
tuus eft ita. 1715« «tatis vero 77.
- .(/>) Joabnes Lockius Vyrigton prope
Briftblium natus an. i6p. prima litera,-
rum rudimenta in Collegio Oxfortenfi ,
accepit , quaque illi eide tn -puerilia vifa
funt . At Cartefti opera illum acuerunt •
A Cartefii operibus ad medicinam tranfir,
qua de re anathomen , hiftoriam natura-
lem , atque chymicam comparavit . Pe*
ragravit primo Germaniam * ac Pruffiam ,
deinde Galliam atque Italiam cu«l Co-
mite Noftumberlando - Heflico morbo
correptus Galliam venit 1 qua benigne
exceptus fuit » Vix ad Angliam redux y
Ba-
*8
bris anglice editis an. 1694. artem cogi-
tandi comprehendit . Hos Petrus Cofte
in Gallicum fermonem , Burrigidius vero
in Latinum vertit . Lockius enim fum-
mo mentis acumine rerum caufas rima-
tur, vires humana rationis computat, de-
nique Logicos docuit qua via (e explica-
ri poflent , neque erubefeere fe nefeire ,
quod reapfe ignorant . Cartefianos aggre-
ditur , ac difputat omnes ideas vel fen-
fuum ope , vel meditatione oriri : 2. O-
ftendit quo pa&o unaquaque idea adqui-
ratur : 3. Diligentiffime artem criticam
expofuit . Poftremo de humana cognitio-
ne , de veritate cujuslibet generis , de ra-
tione , de fide , ceterifque aliis fufe la-
teque pertraftavit . Attamen reprehendi-
tur .
'* • •
fc « — .» ■)» ■■■*■■■ i t .-.I,. , -
Bataviam petivit , atque ab Anglia rege
requifitus ire noluit. De Intelle£lu humano
librum confecit, quem an. 1 697. edidit:
rure compofuit librum de Imperio civi-
li , in quo tyrannidis injuftiriam expo-
fuit : eoque in loco compofuit prater li-
brum de puerorum educatione , etiam a-
liquas epifiolas, ac Chriflianifmum ratio-
cinatum, quo in libro Rationis vires ni-
mium,
Digitized by Google
1 9
tuf . i. Quod faepiffime eadem magno
verborum adparatu repetat . 2. Quod quae-,
dam inutilia addat : 3. Quod exempla
neceflaria omittat , 4. Quod libertatis ar-
bitrium non re£le explicuerit .
Ex Lockii Schola Joannes Clericus prae-
ftantiffimus philofophus prodiit , qui uni-
verfa judicandi prscepta ia fu a arte cri-
tica complexus cft. Nam 1. de ideis. 2.
de judiciis , ac propofitionibus : 3. de me-
thodo , poftremo de argumentatione ac
fvllogifmo difleruit .
Poft Clericum mariotte Gallus doflif
fimus vir Logicam duas in partes divi-
fam edidit , quarum altera in quibusdam
propofitionibus evidentilTimis verfatur ; al-
tera vero qua via ex praemiffis propofi-
rid*
mium y quam par eft, praedicat , vitam-
que sternam iis offert , qui Chrifto cre-
dunt, legemque naturalem exercent. Oc-
cubuit an. 1704. num materia poflit co-
gitare , conatus eft oftendere . At quid in-
tereft utrum materia fit cogitans, nec nej?
Quid enim intereft , fi medtis human®
fimplicitas in tuto collocetur ? Fortaffe
ipfa efficere poffet , juftitiam injuftiriamve
noftrarum a&ionum , noftram futuram fe-
licitatem , veritatefque fyftematis politici ?.
1
5 ° .
tionibus alis deduci re£te poflint , perrra-
£lat . Culpatur primo quod de veritate pro-
babili , deque arte critica nihil dixerit ;
Itemque quod ratiocinandi artem confufe
tranaverit \ quod omnium errorum cau-
fas non patefecerit ,
Quod in Anglia Joannes Lockius, at-
que in Gallia Clericus, ac Mariorte, id-
entidem in Germania fecerunt Chriltia-
nus Thomafius , Eeibnitzius , Wolfius ,
aliique complures . Primus enim fine pra:-
teriti feculi introduttione ad Pbtlofopbiam
Aulicam, Dialecticam a nugis, atque er-
roribus , quibus eam maxime infufcave-
rant fcholaftici , emendavit . Id quoque
fecit Andreas Rudigerus etiam Germanus
in fua pbilofopbia Syntbetica , atque in
libello de fenfu veri, ac falfi. Id ipfum
dici
— — - » i ' -
- {q) Leibnitzius Lypfis natus in Saxo-
nia editus elt in lucem an. 1646. ex Fre-
derico , & Catherina Schmuch , illi prae-
mortuus pater a matre fuit inftitutus .
Vix ex Ephebis egrelfus maximam libro-
*um copiam, quam eidem pater relique-
„ rat , legit, at «cognita magiftri indigen-
tia, ad Thomafium omni in re literaria
• , • io
Digitized by Google
dici poffet de Francjfeo Buddaeo, de Le-
ibnitaio >(q) , Chriftiaoo Wolfio , deque
aliis pene innumeris , de quibus verbum
nullum addam , ne propofita: brevitatis li-
mites praft^iantur* '
His omnibus accenlendi denique lune
praeclariflimi viri ^Antonius Genuenfis Nea-
politanus nofter Praeceptor maximo vir
ingenio, ac per quam longa meditatione,
ac le&ione contritus aliaq. fortuna dignus,
Aloyfius Vernejus Lufitanus , Sorias Pi-
fanus, Salvator Rugerius, atque Ab. An-
gelonus P. Coeleftinus ambo Neapolita-
ni . Quorum omnium opera amo , at-
que excolo , primum ob rerum gravi-
tatem , fecundum ob methodi clarita-
tem,
in tota Germania infignem avolavit. Sub
tanto Praeceptore hiftoriam , & Politices
artem calluit , Peragravit deinde omnem
Germaniam , atque Italiam pro defcri-
benda Ducum Brunswifcorum hiftoria .
Cum rediiffet Codicem Juris Qentium di-
plomaticum edidit. Occubuit ann. 1716.
ejus vita legitur m Kortholt , Eckard ,
4 » s
tem , k fermonis latini nitorem , Pi-
fanum ob methodum , atque praecepta Lo-
gica , alium praeter res , etiam ob lin-
gua latina elegantiam r poftremum^ pro-
pter ejus methodum darifliraam .
Digitized by Google
t
INTRODUCTIO,
i, /''"VMnis humana perfe&io ab of-
V_y ficiorum, & virtutum adcu-
rato exercitio unice pendet . Verum nul-
Jum eft officiorum, ac virtutum laudabile
exercitium, nifi a natura: notitia, ejufque.
auftore , qui eam ad proprium dirigit fi-
nem : haec vero rerum Iatebrofarum cogni-
tio. eft laborum , ac fpeculationum profun-
diffimarum fru&us , quae , rationem requi-
runt omni ex pane illuftratam . Ratio
autem eft quaedam ip homine vis y five
facultas, qua 8c noeram, & aliorum cor*
porum exiftentiam , eorumque . relationes
cognofcimus ; qua fumus liberi ; qua alia
feparamus, aliaque conjungimus; qua prae-
terea a quantitatibus cognitis ad occultas^
incognitas pervenimus; ac idearum , $c
judiciorum feries neceflario vinculo con-
ne£timus: & qua, fignorum ope , noftra
intimiora animi fenfa aliis communica-
mus, errores cognofcimus, veritates dete-
gimus: qua denique juftum abinjufto,bo-
A num
s •*
Digitized by Google
2 Leflio 1. De mentis aBibus .
num a malo , honeftum a turpi facile de-
cernimus, Haic vis, quaecumque illa fit,
dum vivimus ex fenfuum applicatione ori-
tur ; experientiis , atque obfervationibus
augetur, Audio vero Logices perficitur. Ex
quibus fane concluditur , Logicam elfe fum-
mo emolumento iis omnibus, qui vel fe
ipfos , vel alios perficere curant , Cum igi-
tur mihi propofitum fuerit ipfam juven-
tuti enucleare , refla via ac ratione
proceflifle arbitror , fi primo de mentis
humanae operationum ortu , ac progrelfi-
bus, tum de fignis,. quibus eas aliis ex-
plicamus; deinde de errorum , ac verita-
tum fontibus, atque augmentis pertracta-
verim. Haec vero omnia quatuor leflioni-
bus compleflar : quarum prima: duae do-
centem , dqae vero poftremae leflioqes Lo-
gicam utentem., yt ajunt , cohflituent .
Quibus ultimo loco accedet de Logicas
redu&ione ad Arithmeticam breviflima
leflio , ut a Dhfiefttco fupputandi necefi
fitas agnofeatur.
LE-
Digitized by Google
3
LECTIO PRIMA
4 *• • t v/* r 4 I • C^*\ '
DE ORIGINE OPERATIONUM RATIONIS
HUMANAE, E1USQUE MAXIMIS
PROGRESSIBUS.
Illud quidem maximum efl , »g/a
animum videre . Cic. Tufc.t.
C A P. I.
■ » • t
r •
Quibus partibus confiet homo .
'X omnibus animantium
generibus nobis ufque ad-
huc cognitis, unus homo
vi fuz rationis ceteris
praftat , quia hujus fa-
cultatis beneficio non modo feipfum , fed
infinita quoque obje&a exteriora cogno-
fcit. Etenim diutina corporum imprefiio-
ne in fuos fenfus, eorum exiftentiam pri-
A 2 mo
Digitized by Google
4 Lcttto I.
mo intelliglt, deinde mentis meditatione
illorum adtributa, qualitates , 8 c relatio-
nes comprehendit. Itemque natur* leges,
rerum ordinem rimatur: rerum praeterita-
rum recordatur , eafque cum praefentibus
conjungens, futuras pr*fcit,ac veluti. intue-
tur. Quid multa? ad propriam felicitatem
contendit , proprise exiftenti* principium
mundique conditorem fk intelligit, & colit.
Hanc maximam ac pene divinam rationis
vim mihi delineare nitenti , vifum eft,
primo idearum originem enucleare , tum
quo paflo eajdem vel inter fe, vel cum
aliis '■pofltnt combinari. Sed priufquam ad
h*c perpendenda aggrediamur , de homi-
nis partibus paucifiima dicamus.
§. 3. Principio infunt in homine par.
tes, quas videmus, dividimus , contrema-
mus, dimetimur; quaque funt extenf* ,
relilleffres, mutabiles. Verum haec,atqu$
ejufmodi alia corporis funt adtributa . Ho-
mo itaque ex corpore conftat,
§.4. Infuper quilibet homo quodam ve-
hementiflimo natur* impetu ad veritatis
mfrxime utilis ftudium, ad bonum com.
parandum, ad malum declinandum duci-
tur . Rurfus ordinem , pulchritudinem , per-
feftionem amat; eidemque jullitia , honsr
flas,
De mentis aftibus . 5
flas, libertafque placet . Praterea flepe magno
animi mrcrore angitur , eodem tempore quo
elt omni ex parte fanus . Contra quando-
que ell hilaris, licet ejus corpus maximis
cruciatibus torqueatur . His omnibus ac-
cedunt tot abftraftiones , atque alienatio-
nes invita:, tot rerum peregrinarum inven-
ta, tot artes, tot difciplina: . Qua: omnia
ronnifi ab homine prorfus hebete , ac ve-
luti plumbeo, materia: folida: , atque in*
ertiflima: tribui poflunt. Quamobrem ho-
mo corpore, & fpiritu conflat.
§• 5* Quod (i quis ulterius urgeret , ac
diceret , hominem ex fola materia con-
flari ; quaererem ab eo : unde tanta cogi-
tandi vis , tanta agendi libertas , tantaque
rerum etiam abditiflimarum fcientia? ufl-
de tanta fciendi , dominandique cupiditas?
unde denique tanta fenlationum contrarie-
tas , a&ionum oppofitio , virium interio-
rum pugna , tot tantique confciefni» la-
niatus ?
6 . Ex quibus omnibus planiflime de-
duci arbitror: primo hominem ex corpo-
re, & fpiritu conflari: 2. errafle eos, qui
vel folo corpofe , vel uno fpiritu ipfum
conflare crediderunt: 3. eos quoque fuif-
fe deceptos, qui fpiritum ipfius Dei mo-
-ij 0 A 3 di*
Oigitized by Google
6 Leftio /.
dificationera , vel particulam efle fcripfe-
runt .
§. 7 . Qua autem ratione fpiritus io cor-
pus , corpus vero in fpiritum agat , & in-
ter fe mutuo pene colloquantur, ac fe intelli-
gant, omnino ignoratur, ficuti etiam igno-
ratur in qua corporis parte animus loca-
tus fit. Cordatiflimorum quippe virorum
hac de re opinio eft pro capite. At amo-
tis his tricis, quseraraus feria , atque ad
propofitum accedamus .
C A P. II.
1 *
Ve fcnfibus exterioribus .
§• 8 * /'"'XUifque Icit omnem cerebri
raaffam per concavum fpinas
ufque ad ejus os facrum pro-
tendi . Quifque etiam Icit ex hac mafla
telam nervofam oriri , qua: fenfuum textu-
ram efficit. De quibus mox.
§. p. Senfus igitur efl: quadam ani-
mi vis , qua corporum externorum im-
preffiones fentimus . Verum latiore figni-
ficatione fenfus omnem vim mentis expri-
mit , qua objeci orum exteriorum ideas ,
five ftmuhcra , five fpecies , five idola
De mentis aftibus . 7
concipimus , five quicquid interius fenti-
mus . Primi generis fune ideae omnium
rerum, quas vel videmus, vel -tangimus,
vel audimus . Secundi vero generis funt
omnium voluptatum, ac dolorum ideae.
§. io. Ex quibus intelligitur , fenfus vel
efle interiores , vel exteriores . Exteriores funt
quinque notiflimi, quorbnl quatuor fedes ha-
bent peculiares, unus vero tactus efl in toto
corpore diffufus f imo & reliqui ad hunc
folum reducuntur. Interiores autem fenfus
funt totidem alii , fcilicet memoria , tem-
peramentum , pajjiones , attentio , ac deni-
que fenfus moralis* Senfus porro tam in-
teriores, quam exteriores in omnibus lio»-
minibus diflinguuntur; etenim omnes par-
tes folida: , ac fluid* in quoque homine
toto cado inter fe funt diverbe, varieque
complicatae . Quid multa? In eodem ho-
mine temporis progreffu omnis flru&ura
muratur . De fmgulis , 8c primo loco de
exterioribus.
§. ii. Vifus efl fenfuurti eminentiflimus,
nam vis vifiva ita requirebat , cum ipfa
fit orizontis extenfioni proportionalis , &
propter hominis .indigentias efl duplex .
Oculi funt duo globuli , tribus praecipuis
tunicis fepti , quarum concavitates totidem
A 4 hu-
Digitized by Google
8 Lettio I.
humoribus replentur , adeo denfis , ut lu-
cem refrangere poflint . Hujus autem
refraftio ita a natura comparata eft , ut
in oculorum fundo , five retina objefto-
rum inverfas pingat imagines. Qu« por-
ro a nervo optico excepta: , ignoto nobis
modo, in cerebro, non folum imprimun-
tur fecundum reales corporum magnitudi-
nes, figuras, fitus , colores, fed quoque
diutiffime in ipfo cerebro, quin deleantur,
impreflse remanent.
§. 12. Cum autem in omni animantium
genere, maximeque in homine iapfu tem-
poris hujus organi figura , humoruni den-
iitas , atque ipfa fibrarum textura mute-
tur, inexplicabilis ideo eife debet videndi
differentia . Qua: omnia fi quis adcurate
fupputaret , univerfam vis vifiva: quantita-
tem habebit.
§. 1 3. Auditus eft alter fenfus duplica-
tus , in auribus fitus . Auricula exterior
pro aeris undulationibus , ex corporis fo-
* nori vibratione produ£tis excipiendis, in-
fervit . Hic aer ‘tamquam in infundibulo
tortuofo receptus tympanum ingreditur ,
atque ex hoc tranfit in labyrinthum , cui
nervi acuftici adharent, quorum ope ufque
ad cerebri fibras communicatur corporis
Digitized by.Google
De mentis actibus. £
fonori fremitus, qui etiam ignota ratione
in nobis ideam foni excitat.
§. 14. Qux cum ita fint , patet quod
pro defipiendo foni gradu , fupputanda
eft primo corporis fonori elafticitas : 2.
iftus quantitas : 3. obje&i fonori diftantia.
4. aeris reflftentia : 5. denique ipfius or-
gani a&ualis ftatus.
§.15. In naribus porro eft odoratus ;
quae quibufdam nervulis capillaribus ve-
lli untur, ab ipfo cerebro produ&is. Scitur
vero ex corporibus fetidis , atque odorir
maximam effluviorum copiam continuo
exhalare, qua: aerem circumvolant. Sci-
tur etiam , quod ejufmodi particulae in-
fenfiles narium nervulos olfa&orios vel-
licant, ex quibus excitatur in cerebro o-
doris, vel fetoris fenfatio.
§. 16. Hujus fenfus propterea vis habe-
tur ex effluviorum numero, eorumque im-
petu , ex fucci nervei fubtilitate , atque ex
fibrarum cerebri elafticitate .
§.17. Quam proximus odoratui eft gu-
Jius , in lingua,* ac palaro fitus . Lingua
enim eft fuperius te£la quadam membra-
na quaqua verfus iqnumeris foraminibus
repleta , ex quibus innumerabiles papilfe
nerveas taftui rigidae fe produnt . Particu-
fe
Digilized by Google
Io Leflio I.
\x falinas , oleofas , fulphureas , aliaeqige
quamplurima: in cibis contentae iftos ner-
vulos titillant, ex quibus rerum fapidarum,
vel infipidarum idea in tlobis excitatur.
§. 18. Gradus hujus fenfationis fuppu-
tatur : i. ex particularum numero , &
qualitate , 2. ex noftra naturali , & mo-
mentanea difpolitione . . •
ip. Tandem taStus in omnes corpo-
ris, tam interiores, quam exteriores par-
tes eft diffufus ► Medulla enim oblongata
inter colli vertebras , & fpinas lateraliter
nonnulla nervorum paria protendit , qui
v in omnem corporis fuperficiem propagan-
tur, atque ita mirabiliter inter fefe ordi-
untur, ut portentofam membranas reticu-
laris telam efficiant . Hinc evenit, quod
quaslibet impreffio,quas in hac fit,ftatim
cerebro communicatur, atque imprimatur
idea corporis exterioris. Ad hunc fenfum
referuntur omnes fenfationes frigoris , ca-
loris, gravitatis, afperitatis, &c.
§.20. Vis hujus fenfus habetur ex, vi
premente, atque ex noftra aquali, & na-
turali difpofitione . ,
§. 21. Hujufmodi eft fabrica fenfuum
exteriorum , quos - vulgus multiplicatos vel-
let, atque etiam perferiores. At fi fen-
fus
Digitized by Cop^l;
j'--
De mentis tiblibus . 1 1
Tus eflent etiam centum, attamen humanat
mentis operationes eflent ilis ipfe, quas
modo habemus, nam fenfuum multiplicitate
non augerentur, verum fola idearum sphoera
evaderet major . Quantum vero ad horum
imperfe&ionem , eft quoque inepta quere-
la , nam fx fenfus eflent perferiores , illa
ipfa ratione , qua voluptatum numerus
fieret major , eadem quoque dolorum co-
pia fieret numerofior « Nefcimus igitur
quid petamus.
C A P. Ilf.
De fenfibus interioribus.
22. TpXpofita hominis parte exte-
ri riore , perpendendum nunc
eft ejus interius mirabile magifterium ,
quod fummopere in cognitiones , atque
in aftus humanos influit. Senfus interio-
res funt memoria , temperamentum , paf-
fiones , attentio , ac fenfus moralis . De
quibus quambreviter ad Tyronum captum
verba faciam .
23. Univerfa cerebri maflfa duas in
partes difpefcirur , quarum altera cere-
brum , alterum cerebellum nuncupatur .
Hic
12 Lctth 1 .
Haec fubftantia mollis infinitis peno cel-
lulis , five flexionibus repletur , in qui-
bus , modo nobis incognito , non folum
. imprimuntur , fed quoq. retinentur obje-
Clorum exteriorum imprefliones, cum eo-
rundem relationibus, etiam abftra&is, &
perquam longo ordine implicatis . Mihi
fufficiet duntaxat velle , & itatim in hac
fubftantia imagines canis , bovis , equi ,
domus, navis, exercitus &c. diftinCte in-
tueor . Itemq. hujufmodi ideae tanta vi
imprimuntur, ut iis licet femel vilis, re-
corder tamen cujufq. magnitudinem , co-
lorem , litum , dimenliones , & cetera .
§. 24. His accedit , quod in hac mi-
rabili cerebri fabrica, manent non folum
obje&orum ideae hefterna die mihi obver-
fatae , fed etiam illae , quae olim meam
pueritiam profperam, hilaremque reddide-
runt . Itemq. in ea pilae celeritatem , te-
ftudinis tarditatem , ignis vim , vul-
pis vafritiem , Sinenfium vanitatem , a-
1 iaque infinita quafi lego . Quid mul-
ta ? In hac una tanquam in libro diftin-
Ctiflimis characteribus obfignato tot phi-
lofophicarum meditationum feriem , tot
fyftematurn abfurditates , tot imperiorum
yiciflitudines, uno verbo univerfos huma-
•• .. ' nae
z&d by Coogle
Dic
De mentis a Si ibus i 3
nae rationis progreflus , & natura ipfius
revolutiones pene intueor. Haic vis , quae-
cumq. illa fit , memoria nominatur : I-
pfaq. crefcit, decrefcitq. in eodem homi-
ne ; fere femper in fene£lute debilitatur,
& nimia morborum vi etiam prorfus am-
mittitur , ut ex hiftoria .
§. 25. Temperamentum eft folidorum ,
ac fluidorum conftitutio, quae fere in An-
gulis hominibus differt . Ex hoc facile
enodatur, cur ex hominibus alii funt ob-
•tufi , torpidi , ac lenti ; alii contra a&uo-
fi , violenti , iracundi . Itemq. dantur ho-
mines fere femper hilares , feftivi , &
laetantes ; alii contra taciturni , maerentes,
triftefque. Denique funt 8c qui facillime
omnia, ac clare intelligunt . Sunt alii,
qui pauciflima , & obfcure concipiunt.
Unde haec tanta varietas , nifi ex varia
folidorum , & fluidorum permixtione ?
§. 26. In quamplurimis porro fibra
funt debiles ; in aliis vero refiftentes . I-
temque dantur fibra magis , vel minus
elafticac, magis vel minus molles, ac cae-
dentes , atque ex vafis alia funt latiora ,
alia mediocria , aliaque anguftiora . Qui-
bus pofitis , fequi neceflario deber, fluida
non poffe in omnibus a*que circulare. Ex
quo
14 LeETfo /.
«juo intelligltur dari cfiverfa temperamen-
torum genera . Datur ideo cbolericum ^[an-
guineum , melancholicum , O* phlegmaticum
in hominibus temperamentum.
§.27. Et quoniam in fanguineis fluida
aequabiliter cwrunt, ideo funt hilares, a-
perti , fecuri , eloquentes , benefici , urba-
ni , intrepidi . At quia in cholericis fluida
funt fubtiliora, & vafa apertiora, idcirco
cholerici funt celeres , impetuofi , iracun-
di , ambitiofi , atque ad vindi&am pro-
penfi ,
§. 28. Temperamentum melaocolicum
eft fanguineo inferius. Etenim melancoli-
ci funt lenti, taciturni , acri ingenio, acri-
que judicio . At omnium lentiflimi funt
phlegmatici , ob eorundem fluidorum
fpiffitudinem , & vaforum anguftias . Hinc
fit, quod phlegmatici funt vultu triftes ,
tardi, timidi, diffidentes, avari, obtufi ,
denique in virtutibus , $c vitiis mediocres.
§.29, Quicunque igitur omnem terrae
fuperficiem mente perluftraverit , generarim
inveniet, primo climata frigida homines
modificare ad temperamentum phlegmati-
cum , calida vero ad cholericum : deinde
inveniet in quam proxime frigidis homi-
nes effe melancholicos; in quam proxime
cali-
Digitized by GoogI
De mentis etlibus 15
calidis efle fanguineos . Verum hac in ge-
nere. Nam indifcriminattm ubique loco-
rum omnia temperamenta dominamur .
Quin imo in ipfo homine, eademque fa-
milia notantur diverfa hominum tempera-
menta. Quae cum ita fint, fenfationes non
poliunt elfe easdem in omnibus homini-
bus , & ne in ipfo quidem homine .
§. 30, Pajfiones , five affe&us, iive per-
turbationes , five quodvis aliud vocabulum
adhibeas, funt quadam animi commotio-
nes ab objeflis exterioribus excitata. Ha*
rum omnium fedes eft in corde , quo4
nervorum ope cerebro adhaeret , Partiones
licet multas, ac vari® , omnes tamen to-
tidem amoris fui ipfius funt modificatio-
nes ac veluti reafliones, quarum unaqua-
que in noftras ideas , & judicia maxime
influit. Verum partionum vis , atque ener-
gia a tyronibus facilius fentitur , quam iif-
dem explicari poflit,
§.31. Quartus fenfus interior eft atten-
tio, qua nihil aliud eft , quam quadam
infita mentis occupatio in objeSo nobis
cognito. Ex quo ftatim intelligitur, quod
attentio fit quadam vis obje£H impref-
fione anterior, nobis a Deo data, ut mi-
nutim rerum qualitates explorare valea-
mus
16 Leftio I.
mus. Hinc etiam intelligitur, attentionem,
efle quandam mentis energiam , qua; vel
in toto objefto, vel in aliqua ejus parte
occupatur, ut illius ideam adsquatam ha-
beat. Attentionis vis eft in ratione com-
pofita tum indigentiae prsfentis , tum tem-
peramenti , atque educationis : Itemque
attentio varia eft pro finium diverfirate ♦
§. 32. Denique fcnfus moralis eft quae-
dam anterior animi difpofitio, qua , fine
ullo magiftro turpia ab honeftis , bona a
malis, folo natur® impetu, diftinguimus.
Eadem igitur ratione , qua quis dulcia
potius, quam amara guftat , ita honefta
& bona potius confequi, quam turpia, 8 c
mala amat . Hsc animi humani vis eft
phyfica , ac veluti mechanica , ipfoque
Rationis prscclaro lumine multo ante-
rior , & vividior , atque ex fe ipfa
explicatur in quolibet homine. Hinc pe-
ne infinita hominum multitudo beneficen-
tiam, & juftitiam amat, earumque oppo-
fita deteftatur , etiamfi ignoret in natura
inefle quandam vivendi normam omnibus
communem , conflantem , sternam ; quam
quifque fine magiftro fcit , fine interprete
intelligit, fine coailione fequitur : quaque
denique omnes pueri , adulti , urbani , fyi-
, ve-
Digitized by Google
De mentis attibm . ry
veftrefque homines, ut oculis, ut auribus,
ut guftu libere utuntur.
§. 33. Ex hoc fenfu oritur in quovis
'homine illa probitas , qua: ingenita dici-
tur , quasque lenti tur ab omni humana
coniideratione , a qualibet rationum fubti-
lirate, a praemiis, atque a poenis iplis fe-
mota, ac diftintia.
• §. 34. Ex di&is clarilTime intelligittir ,
animum percipere bonum , & malum cum
eorumdem gradibus non dillimili ratic-
ne , quam qua colores intuetur, harmo-
niam concipit , odores lentit , pulchritu-
dinem diligit , & abnormia deteftaiur .
Ex ditiis quoque colligitur , hunc fenfum
effe univerlalem , reliquofque completii ,
nam ex unoquoque fe inflruit,ut de ob-
jettorum exteriorum bonitate , ac pravi-
tate dijudicare poflit .
§. 35. Haec de lenfibus tam exteriori-
bus , quam interioribus , qui veluti toti-
dem fenfationum animi fulcra , ac funda-
menta habendi fuut . Qua: omnia , nifi
quis diltin&c comprehenderit , nullo pa-
£lo intelligcre poterit , quid ex tot tan-
tilque obje&orum imprelfionibus animo
ipfi contingat , ut ex fequentibus clarum
erit
rr.--
7 *
B
* 7 3 > CAP.
. V-
Digilized by Google
r
*
Leftio I.
C A P. IV
De Animi Scnfattonibus,
§• 3^* OI ne objeftis exterioribus nullap
eflent in homine fenfationes,
& fine his nulla in eo eflfet fcientia, vel
ars. ScnJ 'ationis nomine hic venit illa in-
terior animi commotio , qui ex corpo-
rum prifentia, five preflione in nobis ex-
citatur . Cum autem fenfationes fenfuum
numerum, Sc difpofitionem fequantur, fe-
cundum eorumdem ordinem explicabuntur.
§. 37. Si quis autem quacfiverit , 1.
Utrum idei , Sc fenfationes fint ejedem ,
vel diverlse : 2. Num fenfationes , quas
animus ab objeftis excipit fibi ipfi , vel
objectis fint confom : 3. Ex quo oritur
tanta impreflionum vis , atque impetus :
4. Quare inter fe non confundantur tot
fenfationes , & fibrarum fremitus , qui
animum concutiunt: 5. Tandem quo pa-
£Io easdem nofiro arbitratu comparemus,
cum ipfi non fint , nifi totidem cere-
bri commotiones , & rea&iones ab ipfo
animo difitinfl® : ex quibus omnibus, ali-
ifque tandem is concludit .• fenlationum
/
De mentis anibus. i»
ertum , earumque progrefTum , & varie-
tatem inexplicabiles nodos continere
§. 38. Principio fenfationes vifu defini-'
tx non verfantur , nifi in corporum figu-
ris, coloribus, magnitudinibus, diftantiis,
& motu determinando . Preliis enim o-
cuhs ex luce a corporibus reflexa, fenfa-
tio fecundum vim prementenj , atque o-
cuh flruauram modificatur. Ex his 'pref.
1 lombus in nobis attentio excitatur, qu*
primum de noftri exiftentia , deinde de
objecto exteriori nos inftruir . Tum an
prefliones lint nobis confentanea , necne
ex quibus denique fenfationes grata vel
molefla eruuntur , atque ex his volupta-
tes , vel dolores producuntur : qua p 0 -
Itrema non folum animi, fed etiam om-
nium e ju felem deliberationum fulcra ac
vires motrices habenda funt.
§- 39- Secundo animus ex una in aliam
fenfationem tranfir , id elt ex voluptate
m dolorem , atque ex hoc in illam • ex
quo tranfitu , 8c cenationis; & Jurationis
lenfationes adquirit . Cellatio itaque efl '
dolorum ,. vel voluptatum fufpenfio ; du-
ratio autem ell horum continuata fuccef-
10 * Ex ejufmodi fenfationum vel fufpen-
2 e Lcttio I.
fione , vel alterna fucceflione oriuntur in
nobis defdcris , & detcflationes . Quia ubi
voluptas , vel dolor , ibi attentio . Item-
que ubi fenfatio nobis confona ; ibi vo-
Juptas ; ubi fenfatio nobis diffona , ibi do-
lor . Amamus autem voluptates , dolores
odimus. Ex primis igitur oriri debent de-
' lideria erga voluptatum objeela ; atque
ex fecundis deteflationes erga dolorum cau-
las . Quapropter defideria , atque abomi-
nationes ex fenfationibus ipfis pratentibus
cum praeteritis germinant. Senfationum
itaque memoria noftrum fpiritum , tum
ipfiufque progreffus excitat. Sed ex quo
fenfationum memoria ?
* §. 40. Quum ab aliquo objefto procul
abfumus, ipfum neque flati m , neque to-'*
tum ex animo deletur , nam pro ut at-
tentio fuerit major , vel minor , diutius
in animo ejus imprefiio remanet . Memo-
ria igitur ex attentione , Sed ex quo at-
tentio ?
§.41. Ex di£lis , nulla memoria fine
attentione. Nulla autem attentio fine in-
digentiis, vsl noflris,vel alioruui. Item-
t|ue quilibet homo jugiter eget, alias non
confervatur. Ergo quilibet indiget , ut
,fc tueatur , necdfaria fibi comparet , no-
*■
• y t • '
. ^ # .• »
f- ' ^ ' f ' V- — ' * *
^ < v ■ -
* r • > ;
• » % *•
I. > y- - V 4 . •
t 1
e .... * Dfgitized.Ey' G
-
De trientis risibus. ' ' 21
citura declinet : verum neutrum fine at*
ternione obtinetur, necefiitate itaque ha*
mo eil attentus , adfcoque fublata atten*
tione , nulla hominis dari poteft tuitio;
& eontraquc remotis omnibus indigentiis j
nulla in eo attentio.
§.42. Denique memoria differt ab ifria-
ginatione, I.-Quia memoria efl: imbecil*
la , vivida imaginatio * 2. Prima locum
habet arque in rebus abftraftis, & materia-
libus, altera vero in folis corporeis . 3. Vis
memoris ideas ordinate unit , i magi natrix
autem eafdern unit difpares , confundit &
difiociat fimilares.4. Tandem memoria ex
a&uum repetitione & fit, & corroboratur;
imaginatio ex fola natura oritur.
§.43. Ex huc ufque expolitis, fequitur r.
Animum humanum variis habitibus pol*
fe imbui, ut (impliciter fentiendi , & fen*
tiendi tam voluptates quam dolores-, de*
fiderandi , abominandi , reminifeendi , ima*
ginandi .
§.44. Sequitur 2. Mentem ab uno fenfii
tot habitibus imbui , quot ex quinque
imbuitur . Qui non alia de caula nobis
multiplicati funt , quam pro fenfationuni
multitudine augenda .
§.45. Sequitur 3. Univerfos mentis ha*
K » * B 3 bitus
12 Lcftio 1 . *
bitus effe totidem attentionis ac defide-
riorum gradus diverfos.At fenlationes, ac
defideria ipfa non funt, nifi totidem me-
rse fenfationes, videtur itaque quod quot
quot funt mentis a£lus , omnes ad lolas
fenfationes revocari poflint .
§.45. Sequitur denique 4. pro omni
mentis humana: energia enucleanda fuffi-
cere unum fehfum , minime vero depra-
vatum , ut clarius ex fequentibus fiet .
§.47. Auditus fonos percipit , quin ad
majorem, vel minorem obje&i fonori di-
itantiam advertat . Initio quilibet amat
fonos fimplices , poftea etiam maxime
compofitos . Identidem de odoratu dici
poflet .
§. 48. Guftu eafdem facultates , ac vi-
res adquirimus, quas vifu, auditu, atque
odoratu comparamus . In faporum multi-
plicitate vix unus & confufe fentitur. Hic
fenfus eft cseteris charior , nam pro vita
fufti nenda unice neceflarius .
c,i §.49. Tametfi homo videat, audiat ,
contre&et, itcmque odores ,& fapores fen-
tiat, verumtamen harum omnium ortum
ignorat. Deinde etiamli ta&us ex reliquis
fenfibus minimam habeat vim, homo ta-
men omnis omnino ta£lus fenfationis ex-*
pers,
Digifoed py GdBle
De menti s aElibus . 25
pers, non poflet vivere.
§. 50. Ita fere fenfuum corporis expla-
nata analyfi , fenlationumque natura , ac
varietate expofita , ordo poftulat , ut de
prajcipuis mentis humanne a&ibus aliqua
dicamus .
C A P. V. 4 * 0 »
J|/ m*- --tn x •: • •(. ' .«W *
Dtf mentis aftibm in genere .
$. 51 . T)Rinium Perceptio , five a/mt,
X ell primus mentis a£Ius , quo
fenfuum ope corporum externorum exi-
ftentiam,five impreffiones fentimus : Hinc
fenfatio , idea , <7C perceptio , nomine, non
autem re diftinguunrur . Sic hominum ,
plantarum , ac lapidum exiltentiam con-
cipimus , quapropter fi quis perceptionis
effet expers , neque fuipfius , neque alio-
rum objeftorum exiftentiam cognofceret .
§. 52. Secundo animus faltim pro par-
te dvertit quid in fe ipfo fentit . H*c
animi adverfio dicitur reflexio , quae in
maxima obje&orum multitudine pene a-
mittitur . Hinc temporis progreflu non-
nifi, eorum quaj nos maxime concuflerunt,
recordamur : Reflexio aurem attentione
B 4 au-
24 « -fc» Letho L
augetur, qua: femper vires temperamenti,
paflionum , atque indigentia: pratentis fe-
quitur. Quapropter his omnibus in uno
homine permutatis, diverfe de eodem ob-
jefto dijudicare debet.
§. 53. Tertio cum objefta noftram
attentionem excitent, perceptiones Sc in-
ter fe ,• & cum noftra relatione colligan-
tur . Hinc confcientia advertit eafdem i-
terari . Qua perceptionum repetitio, vo-
catur reminifcentia . Qua fane quovis
temporis pun&o nobis iniervit , quaque
fi lingulis no&ibus perderetur, de die in
diem novam vivendi rationem exordire-
mur.
« §. 54. Quarto loco fi reminifcentia:
natura intimius expendatur , quifque in-
venit, eandem nobis exhibere obje&a ,
$ etiamfi remota, tamquam praTentia. Sic
recordor Roma: , Capua: , &c. Hac vis
alios mentis a£lus procreat , uti funt ima-
ginatio , memoria , ac meditatio .
§. 55. Imaginatio menti veluti intui»
tiva reddit abjeti a a fenfubus remota . Me-
moria elt pr ce terit arum perceptionum recor-
datio , live continuata perceptio . Medita-
tio denique cfi illud 'vinculum , quod at.
tentio ponit inter ideas , carumque cir
" • ' Digilizedby CqjSle
. * aX
De fncntis attibus 25
eum flant ia< , qut objeclum comitantur . Hac
poftrema mentis operatione nos cogitare
non deliftimus etiam de rebus , qua; non*
dum exiftunt , vel faltem lenlibus jjon
obverfantur . i r
§. 5 6. Sed mens non modo percipit ,
reagit , advertit, recordatur, imaginatur,
ac diuturna meditatione atteritur , Ted res
etiam natura irrefolutas concipit divifas ,
& qua; reapfe funt divifae , eafdem con-
cipit oonjun&as , ex quibus altera aftio
dicitur mentis abjlratlio , altera vero ejuf-
dem compofitio. Primi generis funt idete
jufittue , turpitudinis , molcflif , celeritatis.
Ad fecundum genus referuntur omniutn
Poetarum monfira * & figmenta .
57. Attentio , qu* nobis vim tan-
tam probet, etiam vim minilkat, qua-
cum ideas inter ie comparamus , ut ea-
rum convenientia;, vel difconvenientia:
appareat relatio . Sic inter numeros 8 ,
& 8 , atque inter tres fphoeras ejufdem
ponderis , ac diametri , ineft convenien-
tia: ratio. At inter liberalitatem , 8 c a-
varitiam ineft dilconvenientise moralis re-
latio. Hic menti» a< 51 us judicium deno-
minatur .
§• 5^- Ex diflis colligitur duplicem
2 < 5 * Leflio I. ^
dari judicandi rationem , quarum altera
dicitur adfirmatis^ altera vero negans . Pri-
ma in idearum convenientia: , fecunda in
earumdem difconvenientise relatione con-
fidit. Ad primum genus refertur relatio
aequalitatis , qu£ incfl inter duas auri e-
jufdem ponderis , ac diametri fpboeras . Ad
alterum refertur hoc aliud : aurum efl ar-
gento pondero ftus .
§. 5p. Cum vero multorum judiciorum
. feries ita conne&itur , ut ex pluribus ve-
ritatibus cognitis ad alias occultas , atque
incognitas perveniamus, ratiocinatio , edi-
citur, ex. g. q uicquid videri , tangi que
potcji , e fi corpus . Lignum vero videtur ,
ac tangitur . Ergo ejl corpus. Itemque
quicunque laborat efl botteflus . Primi au-
tem Romani vehementijjtme laborarunt *
Fuerunt igitur fumme boncjli .
§. do. Poftrema mentis operatio ex per-
quam longa ratiocinationum ferie oritur y
fed adeo inter fe connexarum , ut una
ratiocinatio veluti fubftineat alteram .
Haec rationis mechanica , qua veritates
invenimus , atque inventas aliis explica-
mus , i methodum Diale&ici nuncupant .
. §. 61. Univerfi igitur mentis humanae
a£us , funt perceptio, reflexio, attentio,
co*
* ' \
j. Digitaed by (
9
De mentis aSlibus . 27
Gbnfcicntia, reminifcentia , memoria , i-
l^aginatio , meditatio , compoiitio , refo-
lutip, judicium, ratiocinatio, ac denique
methodus , verum hi omnes , & (i qui
fint alii , etiam innumeri , ad unum per-
ceptionis a&uni reducuntur. Quod qui-
dem facillime oftenderem , fi juventutem
in nugis morari vellem . Profequamur i-
gitur reliqua.
§. 62. Hxc de Intelle&us operationi- i
bus in genere, de quibus fmgillatim late
fufeque cum pertra&are mihi non liceat,
ideoque folum in pracipuis reliquum le-
flionis verfabitur .
GAP.
VI.
K
De Perceptione , five ideis Direttis •
§. 6 3. T^Erceptio quo ad rerum noti-
X tias non diftinguitur ab idea.
Alii vero perceptionem 4 mentis adum ,
ideam vero obje&orum fimulacrum ad-
pellant. Ergo eadem notio menti relata,
dicitur perceptio , relata corporibus , ap-
pellatur idea . Cum alibi di&um fuerit
quid fit perceptio, vel idea, vel compre-
henfio , hoc in loco varias idearum fpe-
*• ^ /*♦* cies
. » <
\ *
-4.
1 8 JLeftio Ii
cies perpendam . Atque ut ordine proce*
dam , exquiram primo quxnam fit idea-
rum origo , tum qua: fit earum diviiio *
^ §. 6\. Quantum ad idearum ortum i
multa expendi poflent, i. num. ideae no-
bis fint ingenita; , vel omnes fenfuum ufu
adquirantur: z. fi ab objeftis, quo pa&o
ea in mente vel in cerebro ideas impri-
mant: 3. num a Deo , femoto omni fen-
fuum exercitio : 4. num anima ealdem
creat indipendenter ab omni corporum
exteriorum impulfu : 5. denique num eas
videamus in Deo, tanquam* in fpeculo .
Verum de his, aliifque hujufmodi cum
de homine, ejufque juribus , & officiis .
Nunc ad propofitum .
§. 64. Quantum ad idearum divifio-
nem arbitror , eafdem polfe confiderari
vel quo ad earum ortum , vel quo ad
earundem principium , vel denique quo
ad mentem <
§. 55. Primo idearum objefta vel fudt
extra nos, vel in nobis ipfi$. Extra nos
funt corpora , fpiritus , Deus . In nobis
funt omnes idea: ab/lratt<jc, uti funt rela-
tiones , & omnes idea! a mente formata:,
qua: entia rationis dicuntur , ut fpiritus
materialis . Spboera-cubtca , circulus-tju ad ra-
tus , aliaque. §. 66.
; 2? 4 f ^ w 9 . * . •
* *
. « »Qigrtized by Googli
. De mentis aflibusi lp
66. Ides omnes, vel confiderantur ,
quo ad earum principium , & tunc ali*
funt intuiti va , did® etiam adventitia ,
ac direfla ac primitiva. Ali* vero fc -
cundaria reflexa , & indi refla . Ad pri-
mum genus referuntur omnes fenfationes
odorum, colorum , Ioni , faporis, frigoris,
8cc. Ad fecundum genus referuntur om-
nes ideae abftrada? , ut bonitatis , fpei ,
juftiti®, injuftitiae , ordinis,
§. 6?. Jtemqne in ideis tam primiti-
vis, quam fecundariis , fi ve materialibus,
fi ve fpiritualibus , vel in iis aliquid di-
fiinguitur , vel ntinime , Si in iis aliae
idea: non diftinguntur, denominantur ftm-
plites ; fin minus adpeilantur compojita .
Idea: coloris, faporis, motus, funt fimpli-
ces . Ideae vero corporis, navis, domus,
exercitus, funt compofita:, qua: ex pluri-
bus ideis fimplicibus conflantur,
§. 68 . Prxterea omnes ide® compofit®,
vel conflant ex aliis ideis fimplicibus fi-
milaribus , vel diflimilaribus . Primi ge-
neris funt ideae milliarii , 8c diei , nam
milliare conflat ex odo fladiis , ftadium
ex 125 . paflibus geometricis, paffus vero
ex quinque pedibus, pes denique ex duo-
decim pollicibus. Sed pollex,' pes, paf-
fus.
3® Leflia /. jt'
ius' , Sc ftadium non funt , nifi menfurae
magis vd minus longa;. Idipfum dicen-
dum eft de die qui componitur ex ho-
ris, hora vero ex fcrupulis primis , pri-
ma ex fecundis , & ita deinceps , quae
funt quantitates fucceffiva; . Secundi ge-
neris eflet idea corporis , exercitus , na-
vis, qua; conflantur ex aliis ideis inter
■ fe diverfis .
§. 6p. Idea; ad mentem relata; . A-
lia; lunt clara vel obfcura j alia; <//-
flhiRx ■ yel confufa ; alice completa vel
tncompl et a j alia; denique a d aquata , vel
inaddquata, j. Si cognofcam lapidem com-
munem ab arbore , idea dicitur clara .
Sin minus obfcura . z. Si diftinguam ho-
rologium ab omni re alia , idea dicitur
diftinda, alias confufa. 3 . Si {nagnetis
proprietates fciam , nempe quod ferrum
rrahat , vim fuam ferro communicet ,
atque fe dirigat ad polum , idea dicitur
completa . At fi ha:c omnia ignorem ,
incompleta. Denique, fi mihi non modo
magnetis qualitates innotuerint , verum
etiam gradus cujufque qualitatis, fi nem-
pe fciam ex qua diftantia , 8c quantum
ferri pondus ad fe trahat. Si fciam il-
lum adcurate ad polum dirigi , vel decli-
nare
De mentis aBibus .' 31
rare verfus orientem , vel occidentem ,
& quot gradibus, tunc idea appellatur adae-
quata , alias inadaquata .
§. 70. Itemque ad mentem quoque
referuntur idea; fubflanttarum , ac modo-
rum. l^rima; funt idea; tabula, in qua
fcribo , charta , equi , Secunda autem ;
funt, figura triangularis, circularis & c. .
§. 71, Infuper alia funt abfoluta , alia
relata. Ad primas referuntur omnes illa
fuperius memorata . Ad alias vero redu-
cuntur illa , qua inter fe aliquam con-
venientia, vel difconvenientia habent rela-
tionem, ut aqua gravitas comparata ad auri
gravitatem. Dialeftici plerumq. adpellant
ideas relatas , qua inter fe quafi necefla-
riam connexionem habent , ut idea Pa-
tris , Domini , magiftri , qua neceffario
adharent ideis filiorum , fervorum , & dif-
eipulorum. Audita itaque iftarum una,fta-
tim in mente excitatur alia. Nam ne-
quit dari Pater fine filiis , neque Domi-
nus fine fervis , neque Magifler fine di-
fcipulis, "
§. 72. Ad hunc cenfum referuntur quo-
que idea reales , & cbimerica . Prima ab- ]■
folutis, chimerica vero nulli rei exiften-
ti refpondent . Hujufmodi funt idea fyre-
num, .
e
v
. Digijized by Google
- •
32 ,- m * Leflio I,
num , minotauri , centauri , ali&qua: apud
Poetas etiam fummos familiarillima: .
§. 73. Ad mentem ultimo quoque re-
feruntur ide# fmgulares , peculiares , ge-
nerales , atque univerfales . Etenim vel
mens concipit unam fubflantiam , tanquam
individuam , vel cum aliis confufam .
Vel denique plura fubftantiarum genera
ad unam duntaxat claflem relata. Primo
,cafu idea dicitur lingularis , uti eft idea
Petri , Francifci , corporis A. Secundo ca-
fti idea efl: indeterminata , proindeque
appellatur particularis, ut aliquis homo ,
aliquod animal . Tertio cafu dicitur fpe-
cialis, ut leo , homo , equus. Si plures t
fpecies fub una idea comprehendantur, ut
planta , dicitur generalis . Denique fi ideax
univerfa' fubftantiarum genera live corpo-
rea five incorporea includat, denominatur
univerfa/ is .
§. 74. Ex di6Hs , patet primo ideas
materiales fimplices tot idearum clafles
continere, quot funt fenfus exteriores ,
quarum nulla eft divifibilis , uti funt idea
coloris , faporis , boni . Compofittc vero
quafi femper ex mentis reflexione oriantur ,
75. Ex ditiis etiam patet ideas cla-
ras & obfcuras ; diflinftas & confufas ;
com-
• Ditjitized by Google
4
De mentis nftibus. 33
completas & in in completas ; adaequatas &
in inadaequatas aliud non denotare , quam
diverfos noftrarum cognitionum gradus ,
five ut ita dicam mentis lumina . Hinc
intelligitur nos pauciflimas ideis adaequatas
habere . Quin imo , illas quas hujufmodi
putamus , fi probe confideremus , inadae-
quatae invenientur . Quid multa i Ipfa
corporis idea , nobis tam nota , ut nihil
fupra , nonne eft inadaequata ? Quid fit
vis , & quotuplex ; quomodo confumpta
inftauretur , quis unquam fcivit , etiamri
pene innumeri fcriptores de viribus tan-
topere difputarunt? Nonne haec funt phi-
lofophix arcana inexplicabilia ?
§. y 6 . Ex di&is ultimo patet indefini-
tas efle relationes, qua: inter fubftantiam
& fubftantiam ; inter modum & modum ;
inter fubftantiam & modum; denique in-
ter fubftantias , earumque relationes , &
inter ipfas relationes intercedunt , proin-
deque fequitur pauciflimas efle ideas ab-
folutas , fed pene omnes efle relatas .
Hujus generis funt quoque ideae genera-
les , univerfales , atque univerfaliflim* ,
1 quse nonnifi in mente noftra exiftunt.
§. 77. Sic expoflta omnium idearum
dire&arum varietate , ad reflexas ex-
C pla-
Digilized by Google
34 Leblio I.
planandas pergam , quae omnes ad Ratio-
nem quam maxime explicatam referri
debent .
C A P. VII.
De ideis Reflexis , five de judicio ac
ratiocinio , qua ex idearum com-
minationibus oriuntur ,
, §. 78. OI mens humana folis ideis dire-
^3 &is imbueretur, homo parum,
vel nihil a brutis fecerneretur , ejufque
fcientia anguftifiimis fenfationum limiti-
bus definiretur . Verum intelle&us qua-
dam nobis incognita vi ideas inter fe con-
ferens adeo multiplicat , ut ex pauciflimo
numero infinitas alias producat , & creet .
Quod cum ita fit, videamus in quo haec
tanta vis confidit,
§. 79. Primo judicium eft mentis a£lus,
quo ipfa convenientiae, vel difconvenien-
tiz relationem percipit , ex duarum, vel
plurium idearum comparatione, Sic fi mihi
eft idea tam corporis , quam gravitatis , dico
corpus gravitare , Itemque fi fqio , quid
fit inertia , & quid cogitandi vis , ajo
corpus non effe fubftantiam cogitantem .
§.80,
t
Digitized by Google
De mentis aElihus. 35
§. 80. Ex quibus intelligitur primo me
comprehendifle relationem convenientia:
inter eorpus , 3 c gravitatem : fecundo re-
lationem difconvenientias inter inertiam ,
& vim cogitandi,
§. 81. Ex his fecundo intelligitur, ju-
dicare non effe aliud , quam inter fe con-
jungere , vel feparare duas ideas , ut cor-
pus eji durum ; lapis non cogitat .
§. 82. Ex ipfis tertio intelligitur , du-
plicem dari judicandi modum . Alter di-
citur adfirmans , alter vero negans . Pri-
mus in idearum unione, alter in earum-
dem feparatione confidit ,
§. 83. Et hinc pofiremo intelligitur
pro facilitate judicandi confequenda duo
requiri, idearum nempe multiplicitatem,
& quamdam vim Rationis, quarum una,
vel altera fublata , infirma omnino eft *
ac pene nulla hxc mentis facultas . Hac
de caufa Sc puelli*, & viri fenes funt in-
firmo judicio, quia phellis deficiunt ideas,
& quasdam fluidorum aequabilitas . Viris
autem fenio confe&is deficiunt ideas ob
memorias labilitatem , ac labentem flui-
dorum energiam. Ratiocinationem nunc ex-
pendamus .
§. 84. Sive mentis imbecillitate , five
C 2 idea-
^6 Leftio /.
idearum complicatione, & varietate, ra-
ro contingit, ut ex fimplici idearum com-
binatione aliquis convenientiam, vel dis-
convenientiam inter duas , vel plures i-
deas percipiat , Requiritur itaque alia
tertia, cum qua du® prima: comparen-
tur . Quod fi h® cum tertia conveniant,
neceflario deberit etiam inter fe conveni-
re. Sic mihi ex. g. non eft in comper-
to, num fpiritus fit immortalis , nec ne,
requiro unam ex tot immortalitalis no-
tis , v. g. fimplicitatem ; atque dico .
Sgukquid ejl fimplex , debet ejfe immorta-
le . Spiritus autem eft fimplex. Ergo ejl
immortalis .
§. 85. Quandoque inter duas ideas ex-
tremas non funt fufficit una intermedia,
verum requiruntur quamplurim® ; ut fi
©ftendere vellem , hoc maximum mundi
fyftema fuilfe a Deo conditum , in quo
ide® extrem® funt Mundus , & Deus] fic
ratiocinium inftituerem .
1. Exiftunt fubftanti®, ex quibus fen-
fuumope adficimur. 2. Ex diverfa objeflo-
rum imprefliona diverfa fentimus . Nulla
autem fentiendi diverfitas , nifi ex obje-
florum varietate . Ergo fubftanti® mundi
funt mutabiles . Ubi varietas , ibi per-
mu*
Digitized by Google
I
De mentis aftibus', 37
mutatio ; nulla vero rerum permutatio
fine viribus. Ergo in natura requiruntur
vires . 4. Ubi vires , ibi effeftus : i-
temque ubi effe&us : ibi motus . Sed in
1 natura funt effeftus , ergo in ea funt
vires , adeoque motus 5. . Omnis motus
1 eft centripetus . Sed vis centripeta , cft
fui ipfius tuitio. Natura igitur, 8 c uni-
verfae ejus fubftantiae fe tueri amant. 6 .
Ubi finis , ibi perfe&io . Verum natu*
’ ra ad propriam tuitionem rapitur . Ergo
1 natura eft perfefla . 7. Ubi perfe&io ,
ibi ordo ; & ubi ordo , ibi mira par-
tium diftributio . Ergo natura eft ordi-
nata 8. . Denique nullus poteft dari in
J rebus ordo , fine praefcientia , Sc poten-
• tia . Qua: non poflunt elfein i pfi materia,
ergo in aliquo ente extra ipfam ; adeo-
! que in Deo . Mundi ergo fyftema eft
a Deo creatum .
§. 8 6 . Cum itaque relatio, qua: inter-
cedit inter duas ideas , effe poflit conve-
nientiae , vel difconvenientiae , fequitur
duplicem dari ratiocinandi modum . Al-
ter nempe adfirmativus , alter vero nega-
tivus . Primus habetur , dum utraque i-
dea cum tertia conveniat, ut ex.g. Qui-
cumque laborat ejl civis bonejlus . Quidam
C 3 *u-
Digitifed by Google
3 8 Lcftio I.
autem Itali laborant . Ergo quidam Itali
funt cives bonefli . Item ubicumque funt
homines mendici , ibi & efle debet ma-
xima inertia . Verum in tota America
funt quamplurimi mendici . Ergo in ea
efle debet maxima inertia . Secundus mo-
dus eft, cum ex duabus ideis una conve-
niat cum tertia , altera vero minime. Ex:
g. . Quicquid eft extenfum , eft corpo-
reum. Spiritus autem non eft: extenfus.
Ergo nequit efle corporeus.
§. 87. Ex di£lis manifefto liquet om-
nem ratiocinationis vim huic uni funda-
mento inniti. Qute eidem conveniunt , in*
ter fe quoque conveniunt . Vel huic ,
quod idem fonat : idem non pote/l fs-
tnul ejfe , (y non ejfe . Et reapfe fi ve-
rum eft in prima propofitione , quod ubi
laboretur , ibi dari debet honeftas ; fi quis
negaret quofdam Italos efle honeftos , ne-
garet etiam eofdem efle laboriofos r idem
igitur eodem tempore adfirmaret ,' 8 c ne-
garet. Quod eft abfurdum.--
§. 88. Ex di&is quoque liquet hac
Rationis, uc ita dicam, mechanica men-
tem adquirere majorem idearum nume-
rum , quam cum ipfis fenfibus exterio-
ribus. Nam ficuti folac viginti alphabeti
litte-
Digitized by Google
De mentis a&ibus. 3 9
littera;, dant pene innumerabiles earum
combinationes , five voces ; & folae fep-
tem machinae fimplices in mechanica pro-
ducunt milliones machinarum compofita-
rum ; ita illae pauciflimae ideae direflas
Rationis vi quafi in infinitum multipli-
cantur.
§. 89. Ex diais ultimo liquet modum
veritatis cognofcendae, ad hoc unice reduci
ut fciatur , vel uti funt ideae in fe ipfis ,
vel earum relatio, quam inter fe habent,
vel cum tertia . Primus ntodus dicitur per-
ceptio . Secundus judicium * Tertius denique
ratiocinatio : quorum duo extremi .non
funt , quam divcrfe ipfius perceptionis
modificationes *
C A P- Ult.
\
De maximis Spiritus humani progrejjibus i
§. 9 0. T7X omnibus hac in leaione e-
r, nucleatis , m anifefto liquet ,
primigenium hominis fta tum effe infcien-
tiae univerfalis : atque ex inficientia ad
fcientiam tranfire fenfationum auxilio. I-
temque clarum eft , qua m lentiflima pro-
greflione ex ignorantia a d maximum ficien-
Digitized by Google
40 LeElio I,
di gradum eumdem pervenire «Hinc pof-’**
ro evidentiflime eruitur primo , quod en-
tia phyfica in noftros fenfus agant . Se-
cundo quod entium imprefliones in no-
ftra mente producant perceptionem* Tertio
quod mens vei eafdera retinet , & effici-
tur memoria , vel iifdem quandam novi-
tatem adfert , & Pbantaftam , vel imagi-
nationem generat* Quarum omnium fa-
cultatum tabulam hic libenter adumbra-
tam defigno non alia de caufa , quam
ut Tyrones uno veluti oculi intuitu om-
nium artium , omniumque fcientiarum
prasclariffima , divinaque inventa profpi-
ciant, ac fciant.
§. pi. Primum memorias retinendarum
idearum debetur tum hiftoria Dei , tum.
naturas , & hominum ; fcilicet annales fa-
cros , naturales , atque humanos debemus .
Quantum ad . primum in his coeleflibus
monumentis invenitur , quo pa£lo Dei
creatoris idea fuit omnibus hominibus
ubique locorum , ac temporum communis»
Ex illis enim difcimus quibus caeremoniis
eum populi coluerunt , quibus fymbolis
defignarunt > quomodo in neceffitatibus
invocarunt, quaque ratione iratum pla-
cabant. Itemquc notau funt tormentorum
8 ^
Digitized by Google
De mentis attibus, 4 j
genera , atque execrabiles formula:, qui-
bus impii excruciabantur . Contra qux
vitx honeftas , qux morum innocentia ,
qux jullitia , qux pietas pro futura feli-
citate confequenda requirebantur. ScimuS
denique ex ipfis tot populorum prxjudi-
eia, fuperftitiones , deliramenta , abfurdi-
tates, foeditates, aliaque innumera pue-
rilia , qux Dei cultum vel foedarunt , vel
deflruxcrunt .
§. 92. Secundo quantum ad naturx hi*
floriam , eidem debentur aflrorum noti*
tix ; fcilicet quid fint aflra , quo ordine
difpofita, quibus in orbitis, & quomodo
moveantur , quibus viribus xquilibrantur,
quibus ratis temporibus proprios cuffus con-
ficiant . Eidem debetur metheororum hi-
floria , maris , St terrx, animalium j plan-
tarum , & foffilium cognitio « Eidem de-
nique totius naturx revolutionum perio-
dicarum defcriptio debetur.
§. 93. Tertio humana hiftoria quid
eft, nifx ipfius memorix produ£tio ? In
hac enim videtur qualis fuit primitivus
humani generis flatus , qux focietatuia
civilium origo , imperiorum omnium vi-
ciffitudines , tyrannorum feritas , heroum
gloria, ambitioforum vafrities , qui na-
42 LeRio I.
vigatio , quale commercium , terne pro-
ductiones , hominum induftria , leges ,
ufus, con fuet udi nes , bella, foedera, ma-
giflratus, militia i ve&igalia , fcientia; ,
litterati , morbi , exercitia gymnaftica *
populorum tranfmigrationes , linguaz, ur-
bium , provinciarumque devaftationes , fpi-
rituum vis , juventutis inftitutio , ludi ,
feftivitates , feri» , aliaque *
§. p4. Ad Rationem referuntur etiam
Deus , natufa , & homo . Quantum ad
Deum * Philofophia , qu» eft tam excel-
fa, ut hominem pene divinum reddat ,
Rationis eft filia. H»C licet infinite ex-
tenfa , attamen tria funt ejufdem praci-
pua obje£ta , nempe Deus , natura , & ho-
mo . Profe&o naturalis Rationis progref-
fio eft incipere ab individuis ad fpecies
ab his ad genera \ atque a generibus ad
univerfalia * Hax mentis vis metaphyfi-
cam produxit^ quam tanta cum utilitate
quotidie adplicamus ad Deum , ad natu-
ram , ad hominem < Ex prima adplicatio-
ne exoritur Theologia * qu» Dei exiften-
tiam , ejufque adtribura rimatur , cujus
abufus funt irreligio , ac fuperftitio . Ad
hanc quoque fcientiam refertur fpi rituum
tum bonorum, tum malorum cognitio .
* . Item-
Digitized by Google
'V •
De mentis attibusl 43
Itemque magia , atque animae tam fen-
fibilis , quam fpirituaiis do&rina .
§. 95- Alterum Rationis objeftum eft
natura , quod in corporibus , eorumquc
proprietatibus , aC qualitatibus verfatur .
Vel enim confideratio eft gerteratim de
omnibus corporum attributis , vel de cor-
poribus ipfis - Utraque dicitur phyftca .
Qujb quicquid eft in cado i quicquid iri
aere , quicquid in terra, ejufque vifceri-
bus continetur, proindeque aftra* metheo-
ra , omnia animantium , plantarum , fof-
filiumque genera comprehendit > Quae
fcientia minime feparari poteft a mathe-
maticis, qua; in puras , Se in mixtas dif-
pefcuntur . Arithmetica, Geometria, Al-
gebra , ad primas; ad alteras vero Me-
chanica , Dinamica * Hidraulica , Ballifti-
ca , Cofmographia , Geographia , Chrono-
logia , Gnomonica , Optica * Dioptrica , /
Catoptrica, coniiciendique ars referuntur.
Similiter ad natura fcientias fpeftant e-
tiam Notomia phyfiologia , Medicina ,
Botanica, Venatio, Agricolrura, paftora-
lis , metallurgica , Chymica , magia na-
turalis, aliaque hujufmodi*
§. p<5. Homo denique eft tertium Ra-
tionis objeci um . Hjec fcientia verfatur
pri-
Digitized by Google
44 Lcftio L
primo in illuminatione ac perfe&ione In-’
telle&us; deinde in voluntate frxnanda
ut alter veritates inveniat , altera ut bo-
nitatem, ac Virtutes conftantiffime fequa-
tur. Primus a Diale&ica , a Metaphyfi-
ca , aliifque facultatibus abftraftis perfici-
tur. Altera vero ab ethica, five morum
philofophia formatur, quae vel hominem
folitarium confiderat , vel in ftatu fami-
lia , vel in corpore civili . Quae primo mo-
do, hominem confiderat proprie adpellatur
Ethica^ altera ^Econnomica , poftrema vero
Politica . Ex prima divelli nequeut bono-
rum & malorum , juffitiae & injuftitiae ,
vitiorum virtutumque notiones . Ad fe-
cundam refertur commercii notitia, aco-
nomiae, aniumque difciplina. Tertia ve-
ro artem compleftitur , qua imperantes
morum innocentia, religionis amore, le-
gum fapientia , juftitiae adminiftratione ,
militum difciplina, artium exercitio, in-
duftri* multiplicitate , & commercii pro-
te&ione populos alunt", tuentur , beatof-
que efficiunt. Haec de memoria , deque
Intelie&u, juxta tria nobiliora & princi-
paliora omnium cognitionum fubje&a.
; §.97. Accedit poftremo loco phanta-
fia , quae vix a memoria, diftinguitur .
Ad
Digitized b/GoOgle
De mentis attthus » 45
Ad hanc revocatur Poefis facra , ac pro-
I phana , tam epica , & Parabolica , quam
narrativa , Dragmatica , ac faceta . Ad ean-
dem quoque pertinet Archite&ura , pi£lu-
ra, fculptura , ac Mufica , tum Theore-
tica , & Pra&ica , cum inftrumentalis
atque vocalis .
p8. Haec eft humanarum cognitionum
delineatio , ex qua evidentiflime deduci-
tur , mentem humanam ad quoddam di-
vinum quamproxime accedere, fi intimio-
ri quadam meditatione quis profpiciat e-
jufdem memoriam tot tantifque ideis e-
tiamfi difparibus refertam ; vim mirabi-
lem , qua Ratio eafdem inter fe combi-
nando innumeras alias veluti creat ; ex
t qua .tot fcientiae , tot artes , totque in-
ventiones exortae funt, ut unus homo in-
genio prorfus plumbeo poflit mentem
humanam corpoream judicare.
§ f pp. Denique fi mens, fi Intelleftus,
fi Ratio non aliud definiviflet, quam Dei
exiftentiam , animae fimplicitatem , atque
alteram vitam , haec fola fuflficerent pro
ea recenfenda inter entia immortalia ,
§. 1 00. Cum itaqne res fic fe habeat ,
fuatn mentem quifqne perficiat , 1. fen-
' fuum ufu : 2. diutina librorum utilium
le-
V
J* H - 1
*
4
Digitized by Google
4 6 Lettto L
leftione : 3. Aflidua meditatione : 4. A-
cademicis exercitationibus : 5. Itineribus
apud populos cultos : 6. JLiteratiffi morum
virorum familiaritate:/. Adnotatione ea-
rum rerum , quae nos magis concutiunt.. '
8. Itemque judiciorum re&itudine , ac-
cenfione adfeftuum erga bonum utile . Ita
quifque fcientiarum ftudiofus evadet pro-
fe&O utilis patriae , idoneus agris.
47
LECTIO SECUNDA
DE ORTU , AC PROGRESSU SIGNO-
RUM , QUIBUS MENTIS ACTUS
explicantur.
Domina rerum loquendi vis 9 quam efl pra*
clara? quamque divina? qu<e efficit ,
ut ea qua ignoramus , difcere ; 6?
ea , qua J cimus , alios docere pof-
ftmus . Cic. de nat. Deor.
Jib. II.
C A P, I.
De Signorum ortu ,
Jm late fufeque pertra-
ctaverim, quo pa£to mens
percipiat , judicet , ac
ratiocinetur , videndi*»
modo eft, qua ratione ,
Ipfa cum fignis fenfibilibus fuas ideas aliis
communicet . In quo fane patebit prccla-
riflima ars, qua homo tot figna invenit,
eaque inter fe ita eonneftit,ut fenfibiles
red-
f Google
4 « Leftio II.
reddiderit etiam ejufdem occultiflimas co-
gitationes, fuas ideas licet latentes fuaque
judicia etiamfi abdita multiplicaverit difTu- ^
deritque etiam in remotiflimas regiones,
atque ad ultimam pofteritatem . Qua; om-
nia quoties mecum ipfe revolvo , toties
reperio pnefentem , pneteritamque Imperio-
rum felicitatem non aliunde repeti pofle,
quam a conformi fignorum extenfione
Qua; cum ita fint } operae pratium duco,
hic primo aliquid de fignorum origine ,
eorumque natura, vi, ac varietate ; dein-
de de fignis ipfis; poflea de propolitioni-
bus ; ultimo loco de fyllogifmis agere ,
Etenim explicare folemus cum terminis
noftras ideas , cum propofitionibus judi-
cia^ cum fyllogifmis etiam implicatio-
ra ratiocinia. Ad hxc pauciffima revoca-
ta univerfa fignorum pertra&atione , exor-
diar a prima eorundem origine.
§. 2. Primo fcimus ex S. Scriptura no-
ftros progenitores auxilio divino aebuifle ‘
fuum loquendi modum . Quamobrem
philofophico chara&ere indutus , quaeram,
num fola ratione poflit loquela; princi-
pium enodari .
§. 3. Donec homines huc illuoque dif\
palati vixerint pene folitarii , fuerunt fem-
per
r
Dfgilized by Google
% r 1 .
Ac Progrejju ftgnorum . 49
per quafi muti, ac veluti turpe pecus ,
eorumque figna naturalia anguitiffimis per-
ceptionum. terminis definiebantur. Item-
que illorum attentio erat minima , ima-
ginatio vivida. -i ^ * ; ; •
§.4. At temporis progreffu , homiuibu»
quamplurimis, & mulieribus fimul junftis
in corpus civile , necefiitatum numerus
crevit , paflionum ignis etiam eft: accen*
fus , creverunt quoque vires fe explican-
di . Initio animi figna non potuerunt ef-
fe , nifi immoderati corporis motus . Pri-
ma igitur hominis lingua omnis fita
fuit, & in clamoribus, & in a£tionibus,
maximeque in ipfis corporis gontorfioni-
bus, etiam violentis.
§. 5. Reapfe ante mirabilem fonorum
articulatorum inventionem , aclionum lin-
gua , ut ceteris fenfibilior , fuit commu-
nis . Quod quidem etiam apud populos
non omnino barbaros legimus . Ifralitae
enina peftquam erytraeum tranfierant ,
ludentes Deo publicas gratias reddiderunt.
Ifajas denudatus per plateas Hicrufalem
incedit , ut asgyptiis fignificaret eofdem
expoliandos effc a Nabuccho. Ex hifloria
porro Romatra fcimus modum, quo Tar-
quinius Se^to ejus filio apud Gabios im-
D pe-
50 Leftio 11. De Ortu ,
peranti mentem fuam expreflit . Quid
rnultac* Nonne hodiernis Pantomimis , ge- .
ftus' atque faltatio funt a&ionom linguae *
Ionis ipfis articulatis eloquentiores ?
§. 6. In ha 9 tanta aflionum lingua, cor-
poris motus adeo evaferunt perfe&i , ut
poftremo foni articulati five voces deve-
nerint . Quorum vis , atque ufus initio
fuerunt prxter modum lenti ; praeterlaben-
tibus autem annis , lingua evafit promp-
tior , atque adeo flexibilis , ut quodvis
verbum etiam novum quifque facile pro-
nunciaret t Sed unde tanta facilitas ? Du-
plex ejus rei ratio reddi poteft . Altera
ufus loquendi afliduus : altera >vero ipfx
hominum indigentis. En quo pafto lin-
gua mentis vires, contraque mens vocum
multitudinem, proprietatem, atque ener-
giam invenit, & auxit.
§. 7 . Ex diflis fane colligitur duplicem -
clari in homine fe exprimendi modum .
Alter nempe eft naturalis, qui in corpo-
ris motibus ; alter vero artificialis, qui m
lingux modificatione five in vocis mo-
dulatione confiftit.
§. 8 . Ex di&is quoque colligitur vo-
cum ortum , cuidam lingux conatui, aug-.
• jnentum indigentiis , denique perieftio-
nem
. • “ • - ' ' Z ~
Digitized by Google
Ac Progrejfu ftgnorum 5 1
nem fpiritus culturae , afliduifque vitae uft-
bus deberi .
§.9. Verum ita femel enodata lingua,
ideae apud homines fic redditae funt com-
munes , ac familiares , ut nihil fupra .
Deinceps cognira etiam fuit neceflitas lo-
quendi hominibus loci , vel temporis ra*
tione remotis. Quapropter varias imagi-
nes excogitarunt , quibus mentis a£lus ex-
plicati funt. Hinc pro defignandis homi-
ne , equo , leone , bove , eorum figuras
defignarunt. En quo pafto a&ioni lin-
guae naturali , accelferunt primo foni ar-
ticulati pro praefentibus , & fcriptura pro
abfentibus. Quae fcriptura initio fuit tota
fymbolica , ut tres frumenti fpica: tres
annos notabant . Ex fymbolica evafit Hie-
roglyphica, quam etiamnum frequentifli-
me adhibemus in nummis , in pi&uris ,
in fculpturis . Sed ad exprimendos noftri
animi impetus poftremo maximum in
modum influxerunt quoque pene infinita
belli , pacifque inftrumenta .
' §. io. Atque hinc facile eruitur 1. vo-
ces nihil aliud efle, quam quadam figna
abitraria , quae prater fonum , in nobis
-quoque excitant conceptum mentis , ut
horno j praeter fonum huic voci proprium,
1 * D 2 ex
< 2 LeBio 77 . Ve Onu j
exprimit quoque rem , quam hominetrt
dicimus 2. ex (ignis five vocibus alia efc
fe naturalia , alia artificialia . Primi ge-
neris funt omnium animantium clamore?!
corporis agitationes , fanique ipfl articu-r
lati. Secundi autem generis funt voces
determinat* figniftcationis , ut tabula r
navis, fymbola ipfa , ipfaque hyeroglyr
phica . At ex primis pnevaluerunt reli*
quis foni articulati, ut voces. Ex fecun»
• * dis fcriptura , qua; etiam in fpnis articut*-
latis arbitrariis recenfenda efl . Quamo*-
brem univerfa fignorum materies in una
verborum doftrina continetur,
il. Si quis quaereret i. Scriptura
fueritne fonis articulatis anterior, vel mi-
nime ? 2. qua ratione homines ex flatu
muto ad maximam loquacitatem devene-
re? 3. qua de caufa primigenia lingua
progreflu temporis immutata fuerit apud
omnes terrae populos, ut primas non mo-
do inflexiones, accentus, vim , energiam,
fed ipfam fignificationem amiferit?4, deni-
que ex omnibus linguis huc ufque nobis
notis , qu® quam proxime accedat primi-
geni* ? Qu» omnia extricanda otiofis de-
fero, ne in qusftiunculis penitus inani-
tu? terere tempus videar »
Cap.II*
Ac Progrejfu fignorum 53
4 . r s * • .y i. ^
C A P. II.
De Linguarum natura , atque indole *
§. 12. Cum Conorum articulatorum fi-
nis fuerit interiora animi ienfa exprime-*
re, profefto inde intelligituf , vocem de-
buifle attolli, deprimi, ac modificari cum
temporum intervallis, ita lenlibi lihus , ac
ratis , ut ipfa geftui , atque aftionibus
fuccefla , debuerit efle analoga ad expri-
mendos cujuslibet paftionis gradus. Initio
lingua fuit rudis , & pauciffimas inflexio-
nes habuit , adeoque unus vocis fenus
non poterat fufficere pro omnibus animi
fenfibus explicandis . Haec eft ratio , cur
eadem adfpiratio ab juxta ejus varias ex-
prefliones , modo admirationem , modo,-
dolorem , modo voluptatem, modo timo-
rem , modoque moleftiam , atque univer
fas animi comotiones denotat .
§.13. Ex hoc principio, omnium lin-
guarum profodia exorta eft , qua: figno-
rum copiam fequitur . Etenim quanto
magis linguae vocabuli* fcatent , eo mi-
nori tonorum numero, five voci$ modu-
latione indigent. Itemque in earum ortu
D 3 lia-
54 I*c 3 io &. Be Ortu ,
lingua: pro facili pronunciatione debuerunt
efle vocalibus referta: v & fortafle habue-
runt quoque aliquid cantilena:, ut nofter
do£liflimus Vicus arbitratus eft,in libro,
cui titulus: f cientia nova •
§-i4- Patet ex diftis linguarum indo-
lem ex climate, imperio , religione, at*
que educatione determinari , Nam primo
clima majorem vim expreflionibus prae-
bet, pro ut ipfum quoque temperamen-
tum efficit. En primus linguarum omnium*
.energias , vis , & claritatis fons tam ia
Vquendo, quam in fcribendo. y.
§. 15 . Secundo Imperii forma, ejufquo
extenfio auget, vel minuit idearum fphoe*
rana, adeoque etiam Agnorum. Ex quo
confequitur , linguam efle debere nobi-
lem, atque energeticam in flatibus liberis^
fervilem in tyrannicis, anguftiflimis con*
clufam terminis in parvis , ampliffimam*
que in magnis. Itemque fequitur eandem
efle debere rudem apud populos fylveftres,
«legantem 8c perpolitam apud cultos , .flo-
ridos , ac potentes. « «'"i*##.
1 6 . Tertio loco in loquelam influii
religio cujus fpiritus aflidue cum ingenia#
rum libertate pugnans , ea fraenat , cona#
tufque retundit . Hinc fit quod Rationis
pr°-
Digitizecf by Googl
I
♦
Ac ProgreJJu ft gyrorum . 55
progreffio debeat etfe Jenta , neque om-
nibus communicari poffit idem agendi ,
cogitandique tonus.
§. 17. Denique linguarum progreflus
quoque retardant quardam obftacula civi-
lia tam interiora , quam exteriora , uti
funt vetera prajjudicia, metliodi defe£lus,
literarum negleflus , juventutis inertia ,
typographise impedimenta, commercii nc-
gligentia, commodorum privatio, aliaque
quamplurima .
§. 18. Ex his ita potius adumbratis ,
quam expofitis profeflo conflat linguarum
omnium indolem primo ex climate cali-
do , vel frigido oriri : tum ex libertatis
gradu : deinde ex religione; nec non ex Im-
periorum magnitudine t poflremo ex in-
geniorum numero , fpiritu, claritate, at-
que extenfione per omnem artium , ac
fcientiarum orbem . Hasc de linguarum
ortu, natura, atque indole.
§. 15?. Videtur praterea non efle a
propofito alienum perpendere chara&e-
rum formationem , vocumque mechani-
cam . At hsc difquifitio efl fane difficilis,
& potius volumen , quam pauciffimos
paragraphos requirit. Huic addatur, quod
phyfica vocuai confli rutio efl tam mira-
D 4 bili
4
* , I ' ....
■» t
J0U
OifezijOT/ C
W
5^ Lettio II. De Ortu i
bili architc&ura , ut impoflibilis mihi fem-
per vifa fuerit hujus phcenomeni cxplica-
tio . Exoptarem duntaxat , ut pro com-
muni Europa; bono omnia tot populorum
pondera, omnes menfura , monet* , atque
lingua; ad unitatem reducerentur : Eodem
prorfus modo, quo omnes Europa: populi
iifdem arithmetica; cyphris utuntur , &
quifque proprio idiomate eas legit , quin
ea; valorem mutent.
4 *
C A P. III.
De quibufdam vocum qualitatibus ,
que dtvtfmie .
■y v
earum*
V.
f ' §. 20. Quaeft. i. 'Quo pa Gta convenerunt
inter fe primi homines in determinanda
vocum fignificatione ? Refpondetur id con-
tigifle , quia aditantes iifdem vocibus eun*
dem mentis conceptum adjunxerunt . Si
autem ambuiguitas oriebatur , v ex rerum
defignatione , ftve geltu tollebatur .
§. zi. Quaeft. 2. Qua; vocum clafTis
omnium primo fuit inventa ? Refponde-
tur, quod cum primi populi fuerint vel
venatores , vel pifcatores , vel pallores ,
vel agricolae , vocabula , qua; indigentis
Digitized by Google
.1
Ac ProgHjJn [ignarum . . 37
funt fili® , fuerunt voces vel venationis,
vel pifcationis , vel ovium i & pecu-
dum , vel agrorum . Quamobrem priim
rerum vocabula fuerunt obje&orum fenfi*
bilium, uti animalium notorum, planta-
rum cognitarum , aqu® , terrae , ignis ,
la£tis, carnis, & alia ejufmodi . Deinde
fubftantiarum vocibus accefierunt modo-
rum vocabula abflra&a, ut altus, humi-
lis , niger. Ultimo loco inventa luerunt
verba , tanquam tot ligamenta i quibus
voces inter fe vel conne&imus , vel fe-
paramus . Ex quo intelligitur quam fue-
rit difficilis verborum inventio, & intel-
le&io , quia verba interiora animorum
fenfa exprimunt. Voces vero obje&a ple-
rumque exteriora, & fenfibilia.
§. 22.' Qu®ft. 3. Si nomina pro fub-
ftantiis, earunque relationibus denominan-
dis, & verba pro iifdem colligandis, vel
diflociandis fufficiant , qua de caufa ora?
tionis partes ufque ad o£lo recenfentur ;
Cui ergo bono pronomina, adverbia, in-
terje£liones , conjun&iones , aliaque ejuf-
modi grammaticalia inferviunt? Cui bo-
no tot nominum , ac verborum inflexio-
nes , qua: difceutium ingenia tantopere
torquent? ... ■ .
Digijizipjy
$8 Lellio 11 . De Ortu ,
§.23. Refpondetur, quod partium ora-
tionis multitudo partim ad reddendam o-
rationem clariorem , partim ad eam exor-
nandam influit Adverbia eam faciunt
clariorem. Reliqua: vero elegantiorein .
Quod quidem facile intelligitur .
§. 24. Ex quo deducitur , quod quot
dantur adverbiorum clafles , tot funt ad-
cidentia temporis , loci , qualitatis, &
quantitatis. Primi-generis funt, heri , ho-
die , erat , ante , poji ; fecundi generis ,
funt hic , ubi , ibi , hac , illae . Tertii
generis funt doEle , erudite , diligenter .[r
Poftremi generis funt nimis , multo, plus ,
minus. Huc quoque referuntur interje-
ftiones, & conjun£liones, qua: in earum
varietate adfeftuum humanorum rationem
conftanter fequuntur.
§.25. Ad orationis vero elegantiam
fpe&ant pronomina , ac participia . No-
ci<minum porro , verborumque inflexiones
'ex diuturno ufu exorta: funt. Initio enim
unum debuit efle omnium verborum tem-
pus, unus modus, una perfona , unufque
numerus. Itemque verborum ,-mom in um-
que conftru&io efle debuit complicata ,
qua: perquam longo temporis progreflii ,
exercitatione, ufu , le&ione , ac medita-
tione
i
Digitized by Google
Ac ProgrcJJu ftgnormn . 50
tione evafit fimplex, clara, naturalis, e-
nergetica , atque perpolita . Hinc; facile con-
jici potefl cujufque lingua; flatus ; etenim
quanto plus lingua eft complicata , diffi-
cilis , minus copiofa , 8c agricultura; , vel
pafloralis terminis referta , eo magis eft
recens. Contraque ubi habetur facilitas ,
vis, energia, claritas, proprietas, magni-
tudo, atque elegantia, ibi inefle quoque
debet & antiquitas. Haec generatim de
vocum ortu, natura, atque indole; mox
ad illarum divifionem accedemus .
§. i6. Principio ex vocibus , aliae funt
fubftantiarum , aliae vero modorum . Sub-
ftantiarum vocabula diffinguntur in ea ,
qua; corporeas , & in ea, qua* fubftantias
incorporeas denotant . Itemque ex modis
alii funt corporum , alii fpirituum . Ad
primam clalfem plantarum , & animan-
tium nomina pertinent. Deus, anima ad
fecundam. Extenfio , figura , foliditas , di-
vilibilitas funt corporearum fubftantiarum
modi . Denique aclivitas , cogitatio , li-
bertas funt modi fubftantia; incorporeae ,
§. 27. Praterea ex modis alii funt po-
fitivi , alii negativi . Modi pofftivi expri-
munt quod vere continetur in re, ut co-
gitatio, fimplicitas, & libertas in fpiritu.
Ex.
v 60 Leflio II. De Ortu $
Extenfio, tangibilitas, figura, folidltas ia
corporibus. Modi autem negativi deno-
tant , quod fubftantiis deeft , ut in ma-
teria impenetrabilitas^ indivifibilitas, qui
exprimunt nullam inefle in materia pe*
netrationem , nullam partium feparatio-
nem . Incorporeum , & inextenfum figni-
ficant in fpiritu non habere locum coni-
pofitionem , vel extenfionem .
§. 28. Poftremo modi dividuntur in in-
trinfecos , atque extrinfecos . Gravitas ,
attra&io, & mobilitas ad primum genus.
Extenfio autem, colorabilitas , & figura
ad fecundum genus fpeftat.^-. \
§. 29. Secundo loco voces diftinguun-
tur in abjira&as , 8c in concretas. Primse
modorum idea! abflraftas exprimunt , ut
Achillis celeritas, Uliffis prudentia, Nums
.pietas , Attilii Reguli conflantia . Quae ve-
ro ipfos modos denotant , dicuntur con-
creta , ut in corpore divifio; Lunae accef-
fus , ac receflus a terra * nam haec rea-
lem exiftentiam habent. Contraque pri-
ma nonnifi in nofhra mente exiftunt.
§. 30. Tertio loco dantur voces abfolu-
tx , ac relata. Abfolutae fcnt, qua’ indi-
vidua notant , ut equus , Ico , homo .
Alia vero , relationes declarant , ut ma-
• 5 - gnam ,
> Digilizedby
'Ac Progrejffu ftgnorum .' 6 r
gnum , & parvum ; re&um & curvum ,
grave 8 c leve . Sic Gallia eft magna cum
Regno Neapolis comparata , at eft per-
quam parva Sinenfium Imperio relata .
Hinc intelligitur, quod licet omnes rela-
tiones fint ideales , vcrumtamen Diale&i-
ci eas diftinguunt in ideales , atque reales .
Ideales funt, qua: intercedunt inter ideas
abftradas, ut inter Tacqueti , & Cavalle-
rii Geometrias . Reales funt , qua: repe-
riuntur inter pondus auri , & argenti .
§. 31. In hunc cenfum referri quoque
poflunt pene innumeras voces , qua; fub-
ftantias videntur notare , fed vere relatio-
nes exprimunt, quia ipfae non explicant,
nifi qualitates, ut pulcritudo, deformitas, -
do&rina, ftupiditas, vitiofitas , fon&itas , .
juftitia . Itemque hujufmodi nomina vi- •
dentur effe abfoluta,& funt relativa. E-
tenim unus homo refpe&u alterius defor-
mis videtur , pulcher , & cetera , Id ip-
fum dici polfet de adverbiis dofle , erudi-
te, diligenter &c.
§.32. Ultimo loco dantur termini, li-
ve voces [implices , (y compoftt a ; C lar ce ,
8c obfcura ; dijlintta, & confufce , comple-
ice , fk incompleta j adaequata , (D 1 inada *
quata. Primi generis fuqc linea; & fuper- .
fides.
Digitized by Google
6 i s Lettio II. Dc Ortu ,
ficies Protomartyr , & archimandrita 7
Secundi generis , funt corpus , & anima .
Tertii generis funt Petrus, & homo. Ul-
timi vero generis funt circulus , & vis .
His omnibus accenfenda: etiam funt vo-
ces fmgulares , ut Annibal; generales , ut
planta ; univerfales , ut res ; determinata ,
ut equus a , canis b ; indeterminata , ut
equus, & leo. Si quae fint alia; voces ,
quas praetereo , etiam facili negotio re-
duci poffunt ad has jam expofitas . Haec
de elementorum orationis do&rina', five
de vocibus tam in genere, quam in fpe-
cie ; verum quo pa 6 to eaedem vel inter
fe, vel cum aliis poflint combinari , di-
cam brevius , quam res tanta pofcat ,
adeoque ,
C A P. IV.
De ftmplici vocum combinatione 3 ftve de
propofttione ,
r
§. 33 . Alibi diftum e/1 judicium duas
ideas , vel fenfationes requirere ; unam
rei , quacum conjungitur , vel feparatur
•aliqua qualitas; alteram vero illius, quae
eidem tribuitur , vel removetur . Ex g.
► . i 1 v Sol
Digitizedby
IbyGq.
. 'Ac Progrejfu ftgnorum 6 3
Sol eft ingentiflima ignis moles . Luna
i • eft corpus opacum . In prima propofitio-
ne : ignis a6lio foii , 8c in altera terra;
opacitas Lunae tribuitur . Contraque fi
judicium ex qualitatum remotione a re-
bus, quibus non conveniunt .Sic i Itali ho-
dt emi non habent prijlinam virtutem . Et :
1 'homo in maximis divitiis innutritus raro
eji mi/cricors. In quibus fane propofitio-
i nibus ab Italis pratentibus majorum glo-
ria, atque ab opulentis mifericordia fe-
; paratur .
§.34. Ex quibus liquet, quod cum fit
judicium oratio verbis exprefla , ea con-
flare debet ex duobus terminis , quorujn
alter rem, de qua agitur, exprimat, al-
ter quod eidem tribuitur , vel remove-
tur. Sic agrorum cultura cfi utilis . Ha:c
propolitio duos habet terminos : alter eft
agrorum cultura ; alter utilis , quorum
primus dicitur antecedens five fubjeclum ;
fecundus vero vocatur confequens five ad-
tributum five praedicatum .
§. 35. Cum vero voces ex earum in-
ventione non inferviant, nifi pro objcftis
denominandis, hinc fequitur, quod fi quis
adfirmare, vel negare aliquid velit, opor-
tet , ut verbum aliquod adhibeat , cum
quo
■ w • » • v.
*•* * -
<T4 Lcflio II. De Ortu , « v * *
quo nomina inter fe conjungat. Sic Deus,
eft omnipotens , verbum eji Deo omnipo-
tentiam jungit . Cum vero quis velit no-
mina fejungere , tunc ante verbum ap-
ponat particulam non , Sic Deus non eji
ipfe mundus, ■-*. j-: V jgteJUp
§. 3 6. Quo in loco animadvertendum
eft, quod ex duobus terminis quandoque
tacetur unus, vel alter , quandoque am-
bo. Sic cum dicimus ignis urit , deeft
prsdicatum . Verberat filium , deeft fubje-
£lum . Veni , vidi , vici ; in his tribus
propofitionibus deeft fubje&um , & pr:e-
dicatum .
§. 37. Ex orationis filo eruitur , pro»
politiones dici adfirmativas , fi termini
inter fe uniantur . Si contraq. vocantur
negativa . Propofitionum primi generis
nota eft copula , ut triangulum eft Ifofce -
les . Secundi generis pota eft particula
wo», qux femper verbum debet antecede-
re. Ut Deus non eft malorum au£lor.
§.38. Cum deinceps de propofitionibus
mihi difputare in animo fit , operas pre-
tium duco, omnem materiam tribus fe-
re verbis comprendere ; primo ex quot
terminis propofitio conftet : 2: Quo pa£to
inter 1 $ uniantur, vel fepareqtur ; 3. De-
« . # '• * • • • • ^ nique
Djgitized by
r Ac Progrejfu fi gn orum 65
iiiqae quae horum terminorum extenfio;
fcilicct de meteria , de forma, atque de
propofitionum quantitate fermo erit . E-
xordiar a materia.
§. 39. Principio nomine materis pro-
pofitionum veniunt earundem termini ,
qui funt fubjettum , & pradicatum , fub
quo afpeftu propofitiones funt varii ge-
neris . Primo vel prsdicatum neceflario
convenit fubje&o , fcilicet ita praedicaturi!
convenit fubje&o , ut non poflit eidem
non convenire ; & propofitio dicitur ne-
cejfiaria. Ut planta vegetat, animal fen-
tit, Vel praedicatura nullo modo poteft
convenire fubje&o,& tunc dicitur necef-
faria negativa , aut impojji bilis . Ut leo
non eft homo. Cum autem praedicatum
poflit, aut non poflit fubjefto convenire,
eo cafu adpellatur contingens , ut Gali-
laeus fuit maximus mathematicus.
§. 40. Secundo quo ad materiam di-
ftinguuntur propofitiones in ftmpliccs , 8 c'
compofitas. Primae vel uno fubje&o , vei
uno praedicato conflant , ut ethica homi-
nem perficit , Compofits vero vel uno
fubje&o , 8 c pluribus praedicatis ; vel uno
praedicato , & pluribus fubje&is , vel de-
lique ex pluribus fubje&is , fiiriulatque
E e*
66 Lc 8 io II. De Ortu ,
cx pluribus praedicatis conflantur . Prirm
generis eft haec propofitio : honefla s facit
hominem laboriofum , civilem , 6* pium .
Secundi generis eft haec : ethica , eecono-
mtca , (y politica hominem reddunt feli-
cem . Poftremi autem generis eft haec :
artes primitiva ac fecundari a flatum dite-
fcunt , atque civium mores emolliunt .
§.41. Propofitiones com politae , ex qui-
bufdam particulis , quae earundem termi-
nos vel uniunt , vel feparant , nomina
mutuantur. JEz fex in clafles dirimuntur,
videlicet in Copulativas , disjun&ivas ,
conditionales , caufales , relativas , atque
difcretivas .
§.42. 1. Copulativae funt, quarum ter-
mini particulis copulativis conjunguntur.
Ut virtus , honeflas , (y civium unio focie -
tat em perficiunt . 2. Disjun&ivae funt , qua-
rum termini ope quarundam particula-
rum feparantur , ut amicitia homines fup-
ponit ecquales , vel efficit. 3. Conditiona-
les funt, in quibus conditio ponitur, ut
ft materia efl fua natura aftuofa , nequit
ejfe iners. 4. Caufales funt illae, in qui-
bus adfignatur caufa , ob quam praedica-
tum fubjefilo conveniat, vel non; ut Deus
non potefl innocentem punire , quin fit in -
i juflus.
V
Digitized by Google
'Ac Progrcffu ftgnorum . 6 j
juflus. 5. Relativae funt, ia quibus inell
aliqua terminorum relatio : fic homo coli-
tur in (latu civili , pro ut ejl /ciens , tic
prudens . 6 . Denique in quibus ineft ali-
qua terminorum collifio , denominantur
difcretivae : ut Cafiruccius Florentinos non
militum numero , fed virtute vicit .
§.43. Prcdiftis propofitionibus adduntur
aliae, quae licet primo adfpeftu videan-
tur fimpliccs, attamen refolutae funt etiam
compofita: , ut haec ; 1. vocata exclufiva :
fola felicitas ex omnibus natur a bonis ejl
ex fe exoptabilis : 2. Di 61 a comparativa,
ex fubjeaorum , vel praedicatorum com-
paratione , ut : Galilceus fuit prajlantior
Mathematicus Viviana . Tertia adpellatur
incaptiva , quae tunc locum habet , cum
praedicatum nondum fubjefto convenit, fed
incipit jam convenire , ut : Neapolis re-
gnum nunc incipit feientiis , arti buf que florere .
Quarta denominatur defttiva , cum nem-
pe praedicatum , quod femper fubje&o
convenit, non amplius eidem convenit ,
ut .* CeJJavit Roma eloquentia cum Cice-
ronis morte . Poftremo dum praedicatum ,
quod retro fubje&o convenit , etiam in
praeiens convenit, quae propofitio vocatur
contimativa . Ut : Itali perfeverant ejfe
E 2 faga-
Digitized by Google
6 8 LeFlio II. De Ortu ,
fagares . At obiicirur , quomodo numerata
propofitiones dicendas funt compofitas ?
§.'44. RefponJetur , quod harum om-
nium quaelibet duas ideas in nobis exci-
tat, temporis nempe , vel perfonarum
vel qualitatum: Sic in primo allato e-
xemplo : fala felicitas ex omnibus bonis
ejl expetibilis , aequi valet huic alteri pro-
pofitioni : neque divitia , ‘ neque [cientia ,
neque gloria , neque honores , fcd fola fe-
licitas maximum continet bonum. In fe-
cunda : Galilaus fuit Vivi ano pra/lantior y
hanc exprimit vim. Galilaus , & Vivia-
vus fuerunt ambo mathematum fcientijftmi y
verum Galilaus in gradu majori. Id ip-
fum dici poflet de reliquis, quae prae ni-
mia rerum claritate omittuntur.
■ §.45. Praeter dinumeratas dantur 8 c a-
lia: propofitiones etiam compofitas , qu®
■incidentes dicuntur , quas aque in fubje-
£lis , ac prodicatis frequentiflime occur-
runt 4 Ex. g. Cicero , qui omnium Roma-
norum fuit eloquentijftmus in Triumviro-
rum pvofcriptione occifus ejl . Incidens eft
in folo fubje£k> . At fi dicam : Brutus
Roma pugnavit , ut fervaret reliquias mo -
rientis libertatis. Incidens eft in praedica-
to , Itemque datur etiam propofitio hy-
po-
Digitized by Goodle
l
As Progrejfu flgnorum 1 69
pothetica , cum nempe fubje&o praedica-
tum convenit fub aliqua conditione , ut :
Refp. tunc erit florida , cum juventus fue-
rit optime inftituta. Ha?c de propofitionis
materia, fequitur nunc ejus forma.
§. 4 6. Propofitionis forma in termino-
rum unione , vel in eorumdem feparatio-
ne confiftit, ex quo oritur propofitionum
adfirmatio vel negatio . Sic : virtute quam-
protcime homines accedunt ad Deum . Con-
traque : vitium non eft utile Harum al-
tera dicitur ajens , altera vero negans .
§. 47. Quo in loco notandum eft
quod in propofitionibus affirmativis ter-
minorum unio fequi debeat fubjetti, non
vero praedicati extenfionem . Ex. g. Om-
nis leo eft animal . Non intelligitur , quod
omnis leo fit omne animantium genus .
At in propofitionibus negantibus praedica-
tum omnino excluditur. Ex. g. Nulla
planta eft anima f sequivalet huic : nulla
planta eft nulla animalium fpecies . Haec
de forma propofitionum perquam fatis
§. 48. Reftat , ut poftremo loco de
propofitionis quantitate aliqua dicamus ,
quae nihil aliud eft y quam major , aut
minor terminorum vis , quae in pro-
pofitionibus continetur . Cum autem ter-
E 3 mini
yo lactito II. De Ortu ,
mini maximam , vel minimam fignifica-
tionis extenfionem habere poftint , hinc
fequitur , dari debere duas propofitiones
inter fe maxime diftantes , quarum alte-
. ra dicatur univerfalis , altera vero fingu-
laris. Ut: univerfi homines ratiocinantur t
eft primi generis : Petrus ratiocinatur , efl
fecundi generis. Itemque amba; effe pof-
funt vel' adfirmativa , vel negativa . No-
ta propolitionum univerfalium eft vel
omnis , vel nullus . Singularium vero pro-
pofitionum nota eft , hic , ille , & ce-
tera.
§. 4p. Inter has duas propofitiones ma-
xime extremas dantur & alias interme-
dias, qua: particulares atque indeterminata;
vocantur . Ut : aliquis homo ejl dottus . I*
temque : aliqua figura omnes angulos ha-
bet duobus redis aquale
§. 50. Notandum hoc in loco eft >
quod poflit dari propofitio qua; videatur
fingularis,verumtamen eft univerfalis. Et
con tra. Hi nefit, quod ; ut propofitio fit u-
niverfalis , requiritur . 1. Ut plures re-
' rum fpecies fub fe comprehendat . Ex. g.
Omne triangulum ; Omnes planta , omnes
lapides . 2. Requiritur ut praedicatum ab-
folure, vel faltem hypbthetice alicui fpe-
ciei
Digitized by Google
Ac Progrejf 4 flgnorttm . 71
ciei conveniat . Ex. g. homo boneflus ejl
Reip. utilis . 3. Requiritur , ut generis
praedicatum etiam omnibus individuis con-
veniat . Ex. g. aurum in fluido demerfum
in eius fundum incidit . Idem eft ac (t
dicerem ; Omne /olidum gravitate fpecifl-
ca majus aqua in fundum decidit .
§.51. Omnes propofitiones univerfales
in metapbyflcas , & morales dividuntur .
Primae funt , in quibus neque genus ali-
quod , neque individuum excipitur . Ex.
gr. omnis homo ex corpore , (D* fpiritu con-
flat . Haec propofitio adpellatur quoque
abfoluta , utpote fubftantiae elfentialibus
innixa . In quibus vero aliquod genus ,
vel fpecies , vel individuum excipitur ,
denominantur morales , ut.* omnes Galli a
temperamento /anguineo , (y omnes Hifpa.
ni a cbolerico dominantur . Nam falfum eft,
quod omnes Galli, vel omnes Hifpani ,
nullo excepto, fint fanguinei , et cholerici.
§. 52. Denique quotquot funt univerfa-
les propofitiones, omnes funt vel adflr-
mativa , vel negativa , quas brevitatis
gratia fcholaftici hifGe quatuor alphabeti
Uteris indigitant , quaeque funt . A, E ,
1 , 0 . Prima; duae affirmativas , duae au-
tem poftremae negativas defignant . Infu-
E 4 , P«
72 Lettio II. De Ortu ,'
per A denotat univerfalem affirmativam,
E negativam . Ex poftremis I affirmati-
vam particularem , O negativam quoque
particularem . Denique E continetur in A ,
& O in E-, dummodo propofitiones fmt
ejufdem generis. Sic : Omnia animantium
genera fentiunt . Oves vero funt animan-
tes .’ Ergo fentiunt. Et fic : quicquid non
componitur , nequit in partes clivuli . Spi-
ritus non componitur . Non ejl itaque di-
viftbilis . «
GA P. V.
' 7 .
De quibufditm vulgaribus propofitionum
adfetlionibus .
§, 53. Hic affe£lionum nomine veniunt
quxdam propofitionum qualitates , qua;
funt : oppofttio , a qui poli enti a , & con-
verfto .
§. 54. Primo oppofitio* duarum propo-
fitionum comparationem denotat , qua;
licet iifdem terminis conflent, attamen
ipfae variare pofTunt v$l in fola forma ,
vel in fola quantitate, vel in utraque. Si
pugnent in fola forma, retenta quantita-
te , tunc vel funt amba; univerfales ,
vel ambae particulares , Si primum, dicun-
tur
Digitized by Google
Ac Prdgrcjfu fignoruml 73
iur contraria , ut .* omnis Italus ejl fagax :
nullus Italus ejl fagax. Sin alias, dicun-,
tur fubcontraria : ut .* aliquis l iteratus ejl
boneflus\ aliquis liter atus non ejl bonejlus f
§.55. Si vero pugnent in quantitate,
retenta forma, tunc vocantur fubaltema ,
quae efle poffunt , vel ambae affirmantes ,
vel negantes « Primi generis eft haec ;
omnis homo laboriofus ejl etiam bonejlus :
aliquis laboriofus ejl bonejlus * Secundi ge-
neris eft haec altera : nulla fuperjlitio ejl
utilis : aliqua fuperjlitio ejl utilis .
§. 5 6 . Poftremo duae propofitiones pof-
funt inter fe aeque pugnare tum in quan-
titate , tum in forma , quo cafu di-,
cuntur contradi Horia ; ut : omnis tyrannus
ejl generi humano detrimento : aliquis ty-
rannus non ejl generi humano detrimento .
§. 57. Quantum ad aequipollentiam,dico
quod tunc du$ propofitiones fint ejufdem
valoris , vel aequepollent , cum altera al-
teri fubftituti poteft , quin earum vis ,
vel. valor mutetur ; ut : quicquid ejl vere
jujlum ejl utile . Et contra : quod sjl ve-
re utile , ejl jujlum . Quo 1 eft de unica
aequi pollentia fimplici.
§. Ex quo fequitur primo , quod tunc
detur aequipollintia inter duas propofitio-
i
74 Lcfllo II. De Ortu ,
nes , cum definitio reciprocari poteft cum
definito. Ex. g. machina , qux horas diei
defxgnat , horologium adpcllatur . Et con*
tra : horologium ejl machina , qua horas
diei deftgnat . Secundo fit , ut quod
fubje&o convenit, praidicato quoque con-
veniat . Sic omnis Japiens legislator Reipu-
hlica tranquillitatem promovet . Et vice-
verfa * omnis Reip . proj perit as a fapien -
tijfimo legislatore provenit . Ex quo etiam
fit , quod omnis propofitionum converfio
fit etiam sequipollentia > proindeque de ea.
nullum verbum .
§. 57. Cum definitiones , ac divifiones
non fint, nili totidem judicia, hinc intel-
ligitur eafdem locum habere in propofi-
tionibus . Definitio itaque eft propofitio,
qua quorumdam terminorum ope aliqua
idea completa , vel determinata exprimi-
tur . Ex. g. Homo eft animal ratione pra$
ditum , civile , atque ad propriam felicita-
tem propenfum . Itemque definitiones ad-
hibemus pro rerum notis diftinguendis ,
ut eas ab aliis facile fecernamus . Sic :
homo efl animat rationale , civile , ad bea -
titudinem f alium. Hlfce notis diftingui-
tur adeo a ceteris animantibus, ut aliter
ab iifdem diftingui non pollet .
X §.rfo.
Digitized by Googlp
Ac Progrcjfu ftgnorum i 75
§1 60. Ex his fequitur. 1. Debere ingre-
di in definitionibus folas notas intrinfecas .
1. Sequitur pofle quoque ingredi poflibi-
les , 8 c impoflibiles, dummodo impoflibi-
litas non fit abfoluta , ut : homo eft ani-
mal ratiocinans , politicum , ad felicitatem
fatlum , vaiiifque habitibus moralibus im-
butum .
§. 61. Ex his fequitur. 3. Pro omni
rerum ambiguitate removenda * neceffe
eft , ut termini fint perquam clari . 4.
Quod tunc definitio dicitur generis , aut
fpeciei , cum utriufque effentialia dinu-
merantur. 5. Quod illa fit definitio par-
ticularis, quae eft rei adeommodata.
§. 6z. Verum cum pmer rerum eflen-
tialia etiam nomina definire poflimus ,
propterea dantur quoque definitiones no-
minales . Hinc univerfae definitiones in
reales , 8 c nominales diftinguuntur . Primi
generis funt definitiones circuli , quadrati,
trianguli. Secundi generis funt definitio-
nes infiniti , trilaterae , quatrilaterae figurae ,
§. 53. In *quo notent juvenes, quod li-
cet Diale&ici definitiones reales adpellent
illas, quae ex genere, & differentia con-
fiant , verumtamen ipfae quoque funt »0-
minalcs . Nam etiam definitionibus reali?
bus
Digilized by Google
y6 Leftio II. De Ortu ,
bus nihil aliud intelligitur , quam illud
ipfum , quod illo vocabulo Philofophi
comprehendunt . Sic : homo ejl animal ra-
tionis compos , humana figura praditum ,
quid eft aliud , quam hujus nominis de*
finitio ? Cur ita ? Quia nemo unus ad-
huc fcivit rerum effentias , aut Tuet un-
quam .
§.54. Denique divifio eft totius refo-
'hitio in fuas partes componentes . Quae
dicitur phyfica in quantitatibus extenfis r
& compofitis : idealis in 'abftra&is . Ad
phyficam refertur humani corporis divi-
fio in partes / 'olidas , & fluidas. Ad alte-
ram vero figurarum planarum partitio in
trilateras , quatrilateras , & multilateras .
Divifionis utilitas eft maxima in rebus
maxime complicatis ac longis, quae uno
veluti mentis intuitu videri , aut com-
prehendi minime poliunt.
§. 65 . Praeterea iftis propofitionibus ac-
cedunt quadam alia , quae apud Geome-
tras palfim inveniuntur, fcilicet propofitio
T beor cHica & praftica , demonflrabilis
in demonflrabilis . Itemque axioma , pofiula *
tum , problema , theorema , fcholium , corol-
larium ^ lemma , & fi quae fint alia, quae
utpote omnibus notae , de iifdem locati
non arbitror. Cap. 6 .
Digitized b^Google
r Ac Progrejfu ftgnorum 1 77
C A P. . VI.
De Compofita Terminorum combinatione J
five de fj/llogifmo , m
§.66. Cum ratiocinatio fit convenien-
tis, vel difconvenientis ratio, quam duas
idea: habent cum tertia ; intelligifur inde,
quod ficuri ideae cum terminis , & judi-
cia cum propofitionibus explicantur , fic
fyllogifmo ratiocinatio enunciatur . Ex
quo intelligitur , quod fyllogifmus fit o-
ratio , qua mentis vis aliis communica-
tur : atque etiam intelligitur , quod om-
nis fyllogifmus ex tribus propofitionibus
conflare debeat. Verum ejufmodi propo-
rtiones inter fe ita funt colliganda: , ut
non modo terminum medium habeant
communem , fed requiritur etiam , ut ter-
mini extremi inter fe uniantur . Ex. g.
Omne grave tendit deorfum. Lapis autem
eji gravis. Cadit ergo. In quo fyllogif-
mo tres termini vel propofitiones funt<®
I. Omne grave. 2. Lapis » 3. Tendit deor-
fum . Ex quibus terminus medius eft
gravis , qui utrique termino convenit .
In tertia vero propofitione termini inter*
fe
Digitized by Google
78 LeHio II, De Ortu y
fe differentes uniuntur ; quique funt la-
pis & deorfum, quorum unus fubjettum ,
alter pradicatum evadit .
§.57. Ex quibus intelligitur, in fyllo-
gifmo inefle tres terminos , totidemque
J >ropofitiones , Termini funt 1 gravis , 2
apis , 3 deorfum, Propofitiones vero funt
1. Omne grave tendit deorfum . 2. Lapis
ejl gravis, 3. Ergo tendit deorfum. Qua-
rum duae prima: dicuntur pramijfa , po-
flrema vero vocatur conci ufio .
§.< 58 . Ex his quoque intelligitur, quod
medius terminus effe debeat femper inter
extremos , quorum unus fubjeftum , alter
vero pradicatum continet. Tunc enim ne-
ceffario prima fecundam includit, fecunda
tertiam . Ergo etiam primam continet ter-
tiam . Sic : aurum continet argentum . Ar-
gentum vero continet ferrum . Ergo etiam
aurum continet ferrum .
§• 69, Quantum ad conclufionem , ipfa
femper ab extremis oritur , ut in exem-
plo pluries memorato : omne grave ten-
dit ad centrum , Lapis autem ejl gravis .
Ergo tendit ad centrum , quae conclufio
ab illis componitur .
§. 70. Tandem ex tribus propofitioni-
'bus , ex quibus fyliogifmus conflat , pri-
ma
Digitized by Google
f
'Ac Progrcjfu fgnorum » yp
ma dicitur major , fecunda minor , qua-
rum altera loco fubje&i , altera vero lo-
co praedicati habetur .
§.71. Ex diftis colligitur. 1. Syllogif-
mum nuncupari affirmativum , cum ejus
conclufio affirmat. Contra nuncupari ne -
gativum cum ejus conclufio negat. Pri-
mi generis eft fequens : omne corpus ejl
divifibile . Lignum ejl corpus . Ergo divi-
ditur . Secundi generis eft hoc aliud v
Omnis fubjlantia cogitans ejl fua natur a
alluo/ a . Nullum corpus ejl natura afluo-
fum . Ergo nullum corpus efl cogitans .
§. 72. 2. Colligitur , fyllogifmum de-
nominari univerfalem , fi ejus conclufio
fit univerfalis ; denominari particularem ,
fi conclufio fuerit ftngularis . Ad primum
genus refertur hic : Omnis ars, ut ad fuum
maximum gradum perveniat , proteflionem
requirit . Agricultura vero , O* pecuaria
funt artes . Protegenda igitur . Ad fecun-
dum refertur hic : Qutcumque vere philo -
fopbatur ejl honejlus . Aliqui autem funt
vere philofophi . Ergo funt bonofli .
§. 73. Praeterea medius terminus . I.
Effe poteft fubjeftum in majori , & prae-
dicatum in minori propofitione . 2. Effe
poteft vel in utraque praedicatum. 3. Vel
in
Digitized by Google
8o Letliti II. De Ortu j
in utraque fubjeftura . 4. Denique poteft
effc praedicatum in majori , & fubje&um
in minori propofitione . Ex quibus medii
termini combinationibus nafcuntur ilis
quatuor fyllogifmi perquam notce figura;,
qua prater merum verborum ludum , ni-
hil aliud continent, ut ex fequenti fche-
mate :
§,74; j. <gui feipfum fcit vincere, eft
laudabilis
Philofophi fe ipfos vincere fciunt .'
Philofophi itaque funt laudabiles
2. Eft laudabilis , qui feipfuni fcit
.r. vincere:
Philofophi fe ipfos fciunt vincere
Sunt ergo laudabiles.
'3. £)ui feipfum vincit eft laudabilis
Se ipfos fciunt vineere Philofophi
Sunt igitur laudabiles.
4. Eft laudabilis , qui fe ipfum fcit
vincere :
Seipfos fciunt vincere philofophi.’
Sunt itaque philofophi laudabiles.
§. 75. At fortaffe quaeretur , quid fib!
denotare velint illa vulgatiffima Dialecti-
corum effata ; ditium de omni , & ditium
de nullo ? Refpondetur quod ha;c deno-
tant , quicquid de genere , vel de fpecie
' affir*
Digitized by Google
, 'Ac Progreffu fignorum. 81
affirmatur, vel negatur, affirmari vel ne-
gari quoque debet de individuis . Primi
generis efl hic fyllogifmus : omnis arbor
•vegetat. Populus efl arbor. Ergo vegetat.
Secundi generis efl hic : nullum animal
ex putredine oritur. InfcEla autem funt
animalia . Ex putredine igitur nequeunt
Qrirt .
§. y6. Ex his clare intelligitur , om-
nem fyllogifmi vim huic ineluflabili fun-
damento inniti , quo femel deflru£lo ,
omnis humana ratio prorfus periret. Qux
eidem conveniunt , inter fe quoque conve-
niunt . Et contra , ft idearum una tertix
conveniat , altera vero eidem non conve-
nit , /equitur ne convenire quidem pojfc
inter fe . Haec duo principia, quae unum
idemque funt, habendua funt tanquam ra-
tionis humanae fulcrum, ac bafis.
§. 77. Tandem appellatur fyllogifmus •
hypotheticus ille , oujus major propofitio
efl hypothetica . Ex. g. ft Deus efl in-
finite potens , intelligens , ac bonus , ne-
quit velle hominum mi feriam . Deus autem
efl infinite potens , intelligens , ac bonus .
Nequit, igitur velle hominum miferiam .
Cujus fyllogifmi fundamentum in co efl
fitum , quod negata , vel affirmata pro-
F pofi-
Digitized by Google
/
82 LeHio II. De Ortu ,
politione hypothetica , negari vel affirma-
ri quoqne debeat & altera .
§. 78. Syllogifmi hypothetici fpeciesduas
duntaxat Dialeftici agnofcunt . Prima fpe-
cies eft : cum eft vera propofitio antece-
dens , debet quoque efle vera & confe-
quens. Contraque antecedentis falfitas ip-
fem quoque confequentiam reddit falfam .
Primi generis eft hic : fi Deus eft omni-
bus perf cilionibus prceditus . Debet itaque
velle hominum felicitatem . Alterius gene-
ris hic : ft Deus non determinatur , nifi
a bono , ipfe deficeret vel in potentia , vel
in intclligentia , vel in bonitate , vel in
libertate . Deus autem eft infinite potens ,
infinite intelligens , infinite bonus , ac liber.
Determinatur itaque ex majori bono .
7p. Tandem etfi au&or artis cogitandi y
Wolfius , Mufchenbro-ekius , Vernejus Ge- >
nuenfis , aliique complures late fufeque
de tot tantifque variis fyllogifmorum fi-
guris difputaverint, attamen eaj mihi fem-
per vira: funt mera» fubtilitates fcholafti-
ca:, omnino inutiles, hoc confilio potius
ea pmerire volui , quam juventutem in
nugis detinere.
CAP.
Digitized by Google
'Ac ProgreJJu ftgnorum . 85
C A P. VII.
De quibufdam vulgaribus argumentandi
i modis . . •
• • *> • _■
§. 80. Primo pra fua maxima clarita-
te poteft in fyllogifmo omitti major pro-
pofitio , qui argumentandi 'modus 'dicitur
eutbimeema . Ex. g. Hic homo cbolerico
temperamento dominatur . Ergo e fi cru ielis y
ubi ioielligitur hax major propofitio :
£foirumque temperamento cbolerico domina «
t. r efl crudelis. Hic autem bomo tempera-
K 1
mtnto cbolerico dominatur . Ergo efl crudelis ,
81. Secundo cuique propofitioni ad-
di poteft ratio, qua praedicaturi* convenit
fubje&o , idque fieri poteft in utrifque
propofitionibus . Hic modus apud orato-
res frequentiffimus, apud Diale&icos per-
quam rarus, dicitur; Epicberema . Sic: in
corpore civili quifque debet alium dilide-
re y aliter nequit in eo -dari harmonia po-
litica. Petrus y autem , Francifcus , aliique
funt in corpore civili. Ergo fe mutuo di-
ligere debent.
§.82. Tertio ficuti. ex tribus fyllogif-
mi propofitionibus , ‘una tac.eri poteft ob
F 2 maxi-
% *
Digitized by Google
§4 Lcttio II. De Ortu ,
maximam ejus evidentiam , ita aliquan-
do ad manifeltandum perquam longum ,
atque- implicatum ratiocinium tres propo-
iitiones nou fufficient , fed oportet alias
addere , vel faltim alium fyllogifmum ,
vel qnthimema. In primo cafu argumen-
tum dicitur /ornes , in altero Profyllogif-
mus .
§.83. Quantum ad foritem , ipfe e(l
quadam propofitionum feries , ita conne-
xa , ut pradicatum prima propofttionis in
fubjetium fecundec tranfeat : pradicatum fe-
cunda: in fubjettum tertia , & ita dein-
ceps , donec in. concluftone fubjeElum prima
uniatur cum pradicato ultima propofttionis .
Sic : lueratur ut laboratur : laboratur ut con-
fumitur : confumitur ut luxus : luxus ex di-
vitiis * divitia vero, ut commercium . Lucratur
itaque ut commercium majus , vel minus efl.
§.84. Atque hinc intelligitur , foritem
dici . bypotbeticion , fi ex fyllogifmis hy-
potheticis conflet . Ex„ g. ft Deus efl fa-
pientiffimus , prafcire omnia mala debuit *
ft mala prafcita fuerint , fublata funt\ fi
mala fuerint fublata , mundus a Deo crea-
tus efl ceteris melior . Sed Deus efl fa-
pientijjimus . Mundus ergo a Deo creatus
ejl reliquis melior > v
8 *
»
Digitized by Googli
Ac Ptogrejfu /ignorunt» 85
§.85. Quantum ad profyllogifmum ,
ipfe ejl merus fyllogifmus , cujus conci ufio
in pramijjtam alterius fyllogifmi tranfit .
Ex. g. Omne ens fua natura iners , ejl
corporeum . Spiritus autem non ejl iners ,
jed attuo fus . Ergo non ejl corporeus . Ve-
rum quicquid non ejl corporeum in partes
dividi nequit . Spiritus itaque humanus non
cjl refolubilis .
, §.8<5. Sequitur Induti io , qua ejl qua-
dam argumentandi ratio , qua ex peculia-
ribus ideis ad generales procedit . Ex. g.
Triangulum aquilaternum habet tria late-
ra : lfofcelc habet tria latera ; t otidemque
fcalenum .Omne itaque triangulorum genus
cjl trilaterum. ; ;
§.,87. Ex qpo fane intelligitur indu-
flionem e fle vel ad/rmativam , vei nega-
tivam. Prima oritur quum ex pluribus
fpeciebus affirmatis, affirmatur quoque ge-
nus . Altera quum ex pluribus fpeciebus
negatis, negatur etiam genus.
§.88. Denique partium dinumeratio fie-
ri poterit vel adcurata , vel minime .
Primo cafu dicitur perfetta vel completa ;
alio autem cafu dicitur imperfetla , & in-
completa. Ex. g. triangulum cequilaterum
habet tres angulos : lfof celes habet tres an-
F 3 gulosi
. Digitized by Google
85 Leftio II. De Ortu ,
gulos : t otidemque fcalcnum . Omne igitur
trilaterum habet tres angulos . Ha:c indu-
bio eft perfetta -, quoniam omnes trian-
gulorum planorum fpecies comprehendit.
Sin minus dicitur imperfetta: ut: Luna efl
corpus opacum : venus eji corpus opacum :
tnars efl corpus opacum : omnes igitur Pia-
ri at <£ funt opaci. Haec induftio eft imper-
fetta , nam prater dinumeratos , dantur
quoque alii Planetae .
§. 89. Di£Hs argumentorum fpeciebus
accenfendendum eft Ditemma , quod eft
alius argumentandi modus, qui fit dum
duc , vel plures propofttiones uniuntur ,
Del (hjjociantur quibufdam notijjimis par-
ticulis . Ex. g. ft triangulum potejl habe-
te plufquam tres angui oi , effe debet vel
reftilineum , vel curvilineum , vel mixti-
lineum . Sed horum nullum hahet plus
quam tres angulos . Nullum itaque efl
triangulum , ' & Cetera .
§. 90. Quo in loco notandum eft ,
quod fi antecedens fitadfirmans, confe-
quens elfe debet neceffario negans ; 8 c
contra, fi antecedens fuerit negans, con-
fequens elfe debet affirmans. S* Deus n<m
fecijfet meliorem mundum , deficeret vel in
f cientia , vel in potentia . At nullus ho-
rum
Digitized by Google
'Ac Progrejfu Jignorum U7
tum defebluum e /Je potejl in Deo. Mundus
ergo ab eo conditus efi optimus quod eft
fecundi generis dilemma.Ad primum ve-
ro genus refertur hoc: ft Deus eji liber ,
'intelligens , potens , & bonus , rx quo ma-
la , funt in natura? Ita. Epicurus.
§. 91. His omnibus addo ultimo loco
exemplum , quod non eft , ni fi quadam
ratio , ac via procedendi ex rebus cognitis
ad incognitas . Sic : omnes Roma tyranni
morte violenta occubuerunt . Identidem ho-
die timere debent tyranni orientales. Hxc
omnia fufficere arbitror de vulgaribus ar-
gumentandi modis, quos omnes ad unum
fyllogifmum facile revocari polfe exifti-
mo , ut breviter ex fequentibus patebit .
§. 92. Primo enthimema eft fyllogif-
mus obtruncatus , etenim propofitio ma-
jor, qua: in eo deeft , prae fua evidentia
omittitur . Ex. g. tendit ad centrum . Er -
go eji grave . Subintelligitur haec : £)uic-
quid tendit ad centrum , eji grave .
§« 93. Secundo Oratorum epicherema
quidnam aliud eft, quam Dialefticorum
fyllogifmus , fi demantur rationes , quae
lingulis propofitionibus ponuntur ? Hunc
enim Dialefticorum dilputandi modum
concifum 7 & anguftiftfmis terminis defi-
88 Lettio II. De Ortu
nitum oratores cnm tropis , figuris , aliif-
que artis pigmentis exornant . Epichere-
ma itaque eft fyllogifmus .
' §. 94. Tertio forites , non eft aliud ,
quam enthimematum vel fyllogifmorurrf
catena, plus,minufve extenfa,pro ut res
poftulat. Facile itaque in totidem fyllo-
gifmos refolvi poterit forites , quot funt
ejufdem propofitiones, ut in allato exem-
plo. I. Lucratur ut laboratur . 2. Labo-
ratur ut confumitur . 3 . Confumitur ut lu-
xuriatur . 4. Luxuriatur quit uti efl dives.
5 . Diviti ce fequuntur commercii gradum .
Ergo &c. In hoc fori te quinque propofi- .
tiones, funt totidem fyllogifmi. Nempe:
1. Qui lucratur , laborat •
Lucratur; ergo laborat.
2. Quanto plus laboratur, eo plus con*
fumatur: *
Laboratur ; ergo confumitur ,
•3. Confumitur uti luxuriatur :
Confumitur . Ergo ...
4 . Nullus luxus fine divitiis :
Luxuriatur ; ergo divitia: f
5. Nulla divitise fine commercio:
Dives eft ftatus ; ergo commercium
habet. <
Lucratur ergo, 'uti funt commercii gradus.
9 5 *
♦
h-
Digitized by Googl
Ac Progrejfu fignoruml *P
§. 95. Id ipfum dici poflet de forite
hypothetico , qui etiam in totidem fyl-
logifmos refolvi poteft , quot in eo funt
propofitiones . Alia argumentorum gene-
ra facili negotio etiam ad fyllogifmutn
revocantur. Ex quibus ultimo concludi-
tur, omnes argumentandi modos non ef-
fe, quam fyllogifmos , vel totidem ipfius
modificationes . Atque hactenus de vo-
cum origine, earumque natura, & cont-
binatione, tum fimplici, tum compofita.
§. p6. Huc ufque breviori fan e, quo po-
tuimus modo vim mentis interiorem , at-
que exteriorem fupputavimus , quae par-
tim fcnfuum ufu , partim ex ipfa mente
producitur . Vidimus enim paene fub no-
ftris oculis immenfam idearum copiam
oriri , eamque ad numerum prorfus ftu-
pendum , atque admirabilem mentis re-
flexione augeri , uti mens & fe ipfam ,
& objefla exteriora cognofcit. Haec enim
fcientiarum, artiumque arbor , in obje&is
fenfibilibus radicata , per noftros fenfus in
cerebrum ingreditur , in immenfam no-
ftrx rationis* plamfiem ufquequaque ex-
tenditur , ac dilatatur : ex quo mens fu-
pra propriam conditionem ita attollitur ,
ut etiam Dei arcana rimari audeat . Quid
nulla?
Dig
1
1
po Leftio II. De Ortu y
multa? Sonorum articulatorum inventione
prafentibus , & portentofa fcriptura arte
abfentibus , locorum , Sc temporum inti-
miora animorum fenfa facile & clare com-
municat . Hinc fit , quod omnes huma-
nae mentis vires ad duas potiffimum revo-
centur, nempe ad perceptionem atque fyllo-
gifmum . Senfus eniam etiamfi unus, fufficit
pro omni rationis vi enucleanda ,Sc pro ea
aliis explicanda fufficit unus fyllogifmus .
Hinc etiam fit , quod homo omnis om-
nino fenfus expers , eflet veluti ftipes , &
truncus. Et fyllogifmo carens, quis eum
diceret rationalem? fenfus itaque rationem
aliquo modo creat , & fyllogifmus vero
eam aliis communicat , atque enunciat .
Sed quorfum hac ? ut nempe cognitis
perfpe&ifque communibus indigentiis y
omnes homines fe mutuo diligant, & ad-
juvent . Atque hac de Logica Theoret- *
tica , five Docente .
• • ^
Finis prima partis .
/ • • • **. . *
* • I X . 1 *N
4 . * . * . . *»
LE-
Digitized by Google.
91
LECTIO TERTIA
DE ERRORUM MENTIS ORTU,
AC PROGRESSIBUS.
Animos noflros Parens , nutrix , magijler ,
poeta , fcena depravat ; multitudinis
confenfus adducit a vero . Cic.
de Leg. i. ' •"
C A P. ■ L
De praecipuis ignorantia , errorumque
caufts .
§. i. Rimo vocatur ignoran-
tia , idearum , vel ea*
rumdem relationum
neceflariarum privatio,
ut in escis , vel fur-
dis natis coloris , &
foni fenfationum privationes . Hinc fi da-
retur homo omnium omnino fenfuum ex-
pers , is quoque eflet omnibus ideis orba-
tus , adeoque omnium jerum infcientifli-
mus.
Digitized by Google
92 Leftio III. De errorum
mus . Ejufmodi eft quilibet homo priuf-
quam fuos adhibeat fenfus-. Ex quo fe-
quitur ftatum hominis primitivum , live
naturalem , effe ignorantia univerfalis, &
omnem humanam fcientiam, quantumvis
magnam , atque extraordinariam , efle
fenfuum ufu adquifitam .
§. 2. Secundo appellatur enor , non i- *
dearum , vel earumdem relationum pri-
vatio , fed potius idearum , vel earum-
dem relationum contrarietas cum obje&is
exterioribus., vel cum eorum relationibus .
Primi generis eflet murem equo, vel ho-
mini concipere aequalem . Secundi autem
generis eflet, Zonam Torridam,' vel Fri-
gidas ,‘ inhabitatas eflb putare , primam
ob nimium calorem , iflas ob nimium fri-
gus • . x . . . . '
§. 3. His vocibus definitis , videndum
nunc eft, fium homo poflit omnia fcire,
deinde nam ea ipfa , quae fcit, fint fem-
per obje£lis exterioribus , vel eorumque
relationibus tonfentanea . In his duobus
morbis , ut ita dicam mentis omnis hu-
jus le&ionis materies verfabitur , in qua
precipuae errorum caufas expendere cura-
bo , ut ab iis juventus ftudiofa declinet .
* §.4. Etiamfi intelle&us tot aftus ma-
Digitized by Google 1
Mentis ortui ac progrcjjtbus pj
nlfeftet , quot praecedenti parte , expofui-
mus ; verum tamen fua natura eft adeo
imbecillus , atque anguftis terminis defi-
nitus^ ut non rncAio pene innumeras res
ignoret , fed etiam quafi quolibet tem-
poris pun&o maximos in errores delaba-
tur . Id eruitur . i. Ex continuo cona-
tu, qaem quifque fentit in artibus, fcien-
tiifque comparandis : 2. Ex numero tot
tantarumque rerum , vel dubiarum , vel
fal%um : 3. Ex libidine comparandi plu-
res , & tliverfas fcientias eodem tempo-
re . 4. Ex fenfuum imperfe&ione : 5. Ex
alienationibus * & diftra£lionibus , tam
phyficis , quam voluntariis: 6. Ex inde-
clinabili difficultate cognofcendi rerum ef-
fentias earumque univerfas relationes , fi- * ■
nes , atque abfurditates .• 7. Ex tot ran-
tifque repetitionibus , contradi£Honibufque ,
etiam in fcriptoribus maximi nominis :
8. Ex tot tantifque fyftematibus, qua; ne
phoenomenis quidem vulgaribus enodandis
funt fatis, p. Ex meditandi inertia: 10.
Ex ipfius mentis brevitate, ac tarditate,
qua; nonnifi fenfibilia cognofcit : ir. Ex
ipfius corporis noflri inertia , temperatione,
ac adfe&uum vique , qua; ita fpiritum pre-
munt , ut fola rerum fuperficie contenti
funus .
1 /
Digitized by Google
£ 4 > LeBio III, De errorum
fimus l 12. His omnibus additur , natu-
ras res cffe adeo innumeras, ac compli-
catas , ut nemini adhuc contingerit de
iifdem adcurate judica* . Denique quis
umquam propria debilitatis libi teftis eft?
Quicumque fane de aliqua re judicium
adfert , exiftimat de ea non poffe me-
lius judicari . Quamobrem ut Intellectus
hos errores vel devitet, vel minuat, hic
pro mea virili nunc curabo , atque ut
ordine noftra procedat oratio, errores fe-
cundum ea ipfa principia , qus in altera
parte enucleata funt , expendam , fcilicet
juxta Mentis, ac lingua; operationes •
Quod fi dicenda non fuffecerint ad omne
ignoranti*, errorumque velum difcinden-
dum , fufficient tamen tyronibus & ut
minus errata fortafle efficient.
( C A P. II.
De Mentis erroribus ad fenfus exteriores
relatis •
§. 5. Sicuti fit ubi optici varient vel in
lentium difpofitione , vel numero, objefta
majora , vel minora , magis , minufve
diftantia adparent , ita oculi cum non
Digitized by Google
)
Mentis ortu, ne progrcffibusl 95
fint, quam todidem tubuli optici , inter
fs maxime differentes , tam ob eorum
tunicas , quam ob eorum humores ; ex
tali varietate variae prorfus fenfationes ,
at. proinde ab iis complures errorum cau- -
fae oriantur neceffe eft.
§. 6. Erratur 1. Cum quis objeflo-
rum exiftentiam negat , quae ipfe non
videt oculo inerim ; at oculus mycro-
fcopio armatus infinita intuetur , qux ei fi- .
ne tali auxilio non obverfabantur . 2. De-
cipimur in diffantiis ; nam fol , luna ^ 8c
nubes videntur ^qualiter diftare , verum-
tamen nubes non attolluntur nifx ad
duo Y vel tria milliaria Italica : Luna ex-
cedit 333330. fol vero, juxta Kepleri ' *
fupputationes , nonaginta miliones fupe-
rat . Duae urbes cum valle intermedia ,
etiamfi inter fe diflantiffimae , cominus vi-
fx , videntur 1 una eademque . 3. De-
cipimur quo ad corporum figuras : : ellyp-
Iis enim procul vifa. a circulo non di-
ftinguitur ; Itemque duae lineae parallelae
apparent convergentes ; 8c duo 'parietes di-
vergentes videntur paralleli ; & linea fle-
xa ac torfuofa apparet refla . Quarto cam-
pana pulfata , licet ejus partes interiori
fremitu concuffae , attamen videntur om-
■ nes
Digitized by Google
p 5 LeHio III. De en orum
nes immobiles. Id ipfum dici poflet de
aquis paludofis, ac lutulentis. 5. In pro-
pagatioue Jucis^ etiam decipimur , cujus
motus pulatur fieri in inflanti , cum ta-
men iit fuccefiivus . Hinc Newtonus ob-
fervavit quolibet min uto fecundo ea in
percurrere. 20. Semidiametros terreflres ,
vid. 8 , 202. milliaria . Poflremo erra-
mus quantum ad rerum magnitudines ,
nam folaris difci diameter duorum , vel
trium , pedum videtur , verumtamen folis
magnitudo ab aftronomis eft millione ma-
jor 'if ipfa tellure . Alias mentis deceptio-
nes , quo ad vifum omitto , ne hac in
re nimius efTe videar.
' §. 7. Sequitur auditus,. 1. hic fenfusi
nos decipit > dum judicamus fonum , vel
concentum effe in ipfis inflrumentis , cum
re vera fit in nobis . Etenim in inftru,-
mentis non reperiuntur, quam cordarum
vibrationes, quae aerem movent. Itaque
aere deficiente , debent etiam deficere ejus
undulationes , adeoque fonus, ut in ma-
china pneumatica , atque in altiffimis
montibus facillime obfervatum . 2. Deci-
pimur , dum judicamus alios eodem mo-
do fentire , ac nos . Quod nequit acci-
dere ob diverfam aurium ftrufturam . 3,
Erra-
' •
Digitized by GoogI
Metitis orturae progrejjib. py
Erramus , dum fonum referimus verfus
illam partem , ex qua ad nos pervenit ,
iicet corpus fonorum fit alibi Quarto
denique fepiflime unum fonum cum alio
confundimus .
§. 8. Odoratu , & guftu etiam' falli-
mur. r. Odores, 8 c fapores in objeftis
extare putamus, cum in iis non fit,- ni-
fi fola partium difpofitio , five effluvio-
rum, qu* narium, & linguai papillas ner-
veas titillant: 2. His fenfibus turbatis fe-
tida , atque infipida corpora judicamus ,
qualia reapfe non funt. g.jEflimamus eun-
dem fetoris , odoris , & faporis gradum
ab orpnibus circumflantibus a:que fentiri :
Quod fane eft omnino falfum , nam harum
(enfationum gradatio fequi debet organo-
rum difpofitiones .
§. p. Ta£us in gravitatis , afperitatft ,
caloris , & frigoris fenfationibus verfatur ;
& in his omnibus perpetuo decipimur .
1. Vas aere repletum aeftimatur aeque pon-
derofum , ac fi aere elfet orbatum . 2. Ex
quo judicamus aliquid non gravitare fu-
pra nos , judicamus id elfe ponderis ex-
pers . Quapropter aerem non aeftimamus
gravem , attamen columna aeris , quae
nobis imminet , putatur aequalis ponderi
) _ G 28.
Digitized by Google
p$ Leflio III, De errorum
28. mercurii pollicum : 3. Si folidum
in , fluido demereatur , amittit in eo tan-
tum ponderis, quantum eft volumen flui-
di folidi volumini asquale , adeoque ip-
famet auri moles gravitat minus in a-
qua , quam in vino ; & minus in vino,
quam in aere. 4. Corporum quot quot
funt fuperficies, etiamfi omnes appareant
laevisiatae , attamep mycrofcopio yifaf', eas
jntuemur afperas . 5. Judicamus quadam
corpora fua natura calida , contraque alia
frigida ; verumtamen palor, & frigus non
funt , nifi quadam interiores corporis
noftri fenfationes . Hinc fi manu fri-
gida tangatur aqua calida , haec fentitur
frigida. Et contra fi manus calida mer-
gatur in aqua frigida , haec fentitur cali-
da. Sane haec tanta fenfationum contra-
rietas , eft in nobis ipfls, Id |pfum di-
cendum eft de voluptatibus , ac doloribus,
corumque gradibus, nam quicquid ipfa
funt , ad nos femper funt referenda . Haec
de mentis erroribus , quo ad fenfus exterio-
res , illos nunc percurramus , qui ad iq»
feriores fpe&ant .
CAP.
/
v
Digitized by Googl
Mentis ortUy ac progrejjib. py
s •
C A P. III.
De mentif prroribus ad fenfus interiores
relatis f
• I .
§. 10. TNteriores hominis fenfus alibi
X defcripti , funt memoria , tem-
peramentum, affe&us , attentio , ac fen-
fus moralis . Perpendatur modo quo pa-
fto ab iifdem decipiamur,
§. 11. Primo memoria, cui univerfam
cognitionum noftrarum fphceram debe-
mus, in quamplurimis nos decipit . 1.
Prompte non exhibet nobis ideas alias
conceptas , cujus defe&us quilibet eft con*
fcius , 8 c maxime fcnes ; 2. Unam pro
alia idea, unum pro alio nomine, unum-
que locum pro alio nobis fubminiftrat ;
3. Sua vi , atque energia aliquando mi-*
rus vividas vividioribus ideis praefert : 4.
Saepiffime in ipfis narrationibus maximi
momenti deeft. 5. Idelas , earumque fi-
gna, etiam improbo labore difpofitas, in-
ter fe confundit. Facilius retinet ilia y
quae ad nos , quam quae ad alios fpeflant.
7. Denique quandoque eft adeo vivida ,
pt phantafia evadat . Hinc fane vifiones,
G 2 , ilr
Digitized by Google
i oo Leftio III. De errorum
illufiones , abalienationes , phanatifmus y
exftafis , & quidam mentis furor oriun-
tur : Hinc etiam voluptatis , ac doloris
gradus dependent.
§. 12. Secundo loco cum temperamen-
tum fit certa folidorum , aq fluidorum,
conftitutio ,4ntelligitur, quod ipfum efle
poffit magis , vel minus lentum ; magis
vel minus vividum, adeoque fuftimopere
influere debet in noftras idearum intelle-
ctiones , in noftra judicia, atque in ipfa
ratiocinia . En caufa , cur cholerici fere
omnes flnt ambitiofl , ac crudeles . Con-
tra fanguinei urbani , & mifericordes . Cur
melancholici taciturni , ac ratiocinatores ;
contra phlegmatici timidi , pufillanimes,
excordes, avari.
. §.13, Atque hine facile eruitur horum
omnium propeniiones & judicia debere
efle varia . Nam primi funt magni pro-?
miffores , fuperbi , audaces , vafri , ambi-
tiofl. Secundi apti, nati ad venerem, ad
vinum , ad libidinem , ad ludos , brevius
ad un iverfa , qu® fenfus alliciunt , & mul-
cent : itcmque funt.hilares , ac ftrenui
milites , conflantes , liberales , fociales ,
qd grandia quoque fafti . Melancholici
ftmt mentis coufufe , laboriofi , diffiden-
Digitized by Google
Mentis ortu , ac progreJJib. ior
tes atque acerrimi judicii . Phlegmatici
denique funt natura pavidi , pufillanimes ,
fuperftitiofi , fervi nati , confufi , fuperfi-
ciales, ignavi.
§.14. Qua: cum ita fint, neceflario fe-
qui debet, quod circa idem objeftum his
omnibus obferyatum , non aeque judicare
poflint . Itemque idem periculum fangui-
neis videbitur nullius momenti , melan-
cholicis magnum, phlegmaticis maximum.
Similiter eadem res uni efle debet ma-
gna:. voluptati; alteri vero maximo dolo-
ri. Praeterea idem ac£ufatus, ab uno ex-
cufatur , ab altero damnatur ad mortem ,
a tertio ad crucem , ab ultimo ad remos.
Unde igitur tanta judiciorum diverfitas ,
tiifi ab ideis variis ; unde idearum varia-
tas , nift ex fenfationum diverfitate ; unde
tandem haec varietas , nili a temperamen-
tis , ad quod nifi mens advertat , .non
aequo judicabit Iove , fed potius fecundum
propriam conftitutionem .
§. 1 5. Tertius noftrorum errorum fons
in pafiionibus confiftit : Primo quotquot
funt in homine pafliones , omnes ad li-
lium fui ipfius amorem reducuntur; hinc
eft quod noftra judicia femper ad hoc u-
nicum atque indeclinabile obje&um refe-
G 3 ran
102 LeElio 111. De errorum
rantur . Hinc quoque eft, quod in noflris
judiciis non aliud legitur , & obfervatur,
quam quo nos temperamento dominamur,
& quo amore nos ipfos diligimus .Legatur
hiftoria Civilis ad hoc evidentiflime com-
probandum, e* qua videbitur, ob proprium *
amorem filios Patribus , Patres filiis ne-
cem intulilfe < Cognofcet le&of ex ea pe-
ne innumeros amicos, fyifle proditos, fan-
diora jurajuranda non fervata* leges vio-
latas , foedera fancita perrupta : cognofcet
innocentium milliones unius ambitioni ,
vel avaritis , vel crudelitati * vel gloriae,
vel ftupiditati immolatos fuifle * Quid mul-
ta ? Omni tempore* quocunque Joco uti-
litas privata utilitati publicae femper pra:-
valuit, 8c praevalebit . Nonne hxc eft er-
rorum fons, & origo. 7
§. 1 6. Quod de Tui i pfius amore didunt
efi: > identidem de fingulis animi paflioni-
bus fecUndariis dici poflet . At quis dinu-
merare poterit univcrfa Intelledus errata,
quae ex odio , timore i ambitione * fpe ,
immodica laetitia* defiderio * ira , audacia,
timiditate , ceterifque animi modificatio-
nibus orta funt , ac quotidie oriuntur ?
Loquacem Fabium, ut ille ait, delalfa-
rem , fi vellem ea omnia fingillatim per-
T
Mentis ortu , ac progrejjib. 103
fgqui ; at pauciflima dicam ad Tyronum
captum, qui rerum multitudine ilon funt.
obruendi <
17* Odium nihit aliud eft , quarrl no-
ftri ipfius amoris reaftio ad malum prje-
fens, five reale, five imaginarium. Quas
animi affe&io hanc vim habet, ut ex par-
te una inimicorum qualitates bonas nobis
jufto minores reprasfentet, malas vero plus
sequo augeat. Legantur Ciceronis Philip-
picae, atque orationes illae, quas in Ver-
rem * & in Catilinam habuit.
§. i8w Timor eft quzdam aftimi fenfa-
tio^ quae vel ex mali praefentis , vel fu-
turi idea oritur; quae fic animum contur-
bat, atque rationem concutit , ut mala
etiam minima, ceu maxima, atque ine-
lu&abilia conci piat. Legatur in Livio Ro-
manorum pallor ex Annibalis* atque ul-
timi Herennii Samnitis acceflu ad portas
Urbis i Quid multa ? tionne Pompejum *
& Brutum ipfum confecit imaginarius ti-
mor ? quis vero recenfere poterit exerci-
tus amiffos i ftPeniios duces denecatos , ur-
bium , atque Imperiorum everfiories ex
una immodici timoris idea exortas ? Po-
pulorum fane omnium annales hujufmodi
exemplis fcatent.
G 4
^ Qigitized by Google
104 Leftto III. De errorum
§. 19. Lstitia vero eft illa animi gra-
ta commotio, qu* vel ex bono praefenti,
vel quam proximo fentitur. Sed haec ita
fenfus demulcet, atque mentem occupat,
ut ha;c quali furore correpta de objefto
falfe dijudicet , nana judicium fequitur
femper laetantis irritationem , obje&ique
• magnitudinem ; adeoque gaudentium judi-
cia nequeunt efte libera, conliderata, fe-
ria . Praetereo reliqua partionum errata ,
ne fim in re tam manifefta , nimius .
§. 20. Sequitur attentio , quae uti me*
moriae velbti fulcrum , ipfa quoque in er-
rores labimur . 1. Decipimur, cum atten-
tio fit finita , & fi ea in varia objefta in-
ter fe diverfa dirtrahatur, minuitur; pro-
indeque deficere debet cuique obje&o ne-
ceflarius attentionis gradus , en tantarum
fallaciarum origo, en quadam mentis ftu*
piditas, judiciorumque falfitas, atque he-
betudo . 2. Attentio perfa:pe uni tantum-
modo obje&o adhaeret , & reliqua nos i-
gnorare facit. 3. Ipfa augetur, minuitur-
ve , pro ut noftra utilitas eft major , vel
minor. 4. Ex attentionis defeftu de re-
bus , etiam involutis , judicium ferimus ,
quin ideas , earumque relationes fciamus .
5. Ex attentionis defe&u tot ac tanta
: .v , prae*
;
• « * #
t
Digitized by
Mentis ortu , at frcgrefftb. Ift$
praejudiciorum genera > ac tot hominum
ftupiditas 'derivanda eft. 6 . Ex ipfa vo-
luntatis alienatio, mentis diftra£lio , judi-
ciorum praecipitantia non modo apud po-
pulum , fed penes ipfos viro§ literatos •
Nonne haec funt errorum fons , atque
origo ? „ .
§. 21. Reflat, ut extremo loco de fen-
fu morali dicamus , ejufque fallacias often^
damus . V erum cum hic fenfus fit omni
reflexione , quolibet examine , & quibuf-
vis praejudiciis anterior * hinc nequaquam
ab eo decipimur» At profequamur reli-
qua mentis errata»
C . ■ A P. IV. '
• t
De erroribus ad mentis affus relatis »
§.22. T ris cogitans , judicatrix* ac
V ratiocinatrix eft tam invo-
luta , atque difficilis , ut quafi impoflibi-
le fit omnium errorum analyfim juxta
univerfos mentis a£lus hic exhibere . Qua-
propter confueta ratione praecipuos tan-
tummodo attingam *
§. 23. Mens errat * dum fenfationes
concipit tanquam res realiter in ©bjeftis
io 6 Letlio III. De errorum
exiftentes. Hinc judicamus dolorem eflfe
in cultro , faporem in ficubus , dulcedi-
nem in vino * frigorem in aqua , calo-
rem in igne . 2. Dum fenfationes , quas
ut centies diftum eft i funt relate , haben-
tur abfolutse , hinc dicimus fua natura
bonum * vel malum aliquod obje&um ,
quod tald eft duntaxat refpe£tu rioftri . 3.
Id ipfurri diceridum quoque eft de volup-
tatibus, ac doloribus, qus non funt nili
totidem rea&iones tiobis confonse , vel
diflonas, ddeoque nobis folis tiiric tempo-
ris relate 4 Nihil enim in ipfis quidquam
abfolutuni concipiendum eft i 44 Decipi-
mur dum ideas abftra&as , ut Dei , ho-
minum , Sc corporum aSiones habentur
ejufdem generis i licet toto coelo inter
fe diftinguantuT *
§. 24. Item durii ideas fpirituales
putamus materiales , uti funt Angeli ,
Dsmones, 8 c c. 6 . erramus dum qua: vi-
nita funt , feparata judicamus ; & cotitra
quae fola mente fepararitur , natura con-
•jun£Ia putamus 4 Primi generis errata funt
tot Poetarum fabellae ^ atque commenta.
Secundi autem gerieris * funt tot Roma-
norum Dea: , & Dii , ut juftitia i Viso-
ria , Fortitudo , Februa , Jupiter Termi-
nalis,
Digitized by Google
Mentis ortu , ac progrejjtb. icj
liatis , Feretrius , & c. 7. falfe judicatur,
fi relationum ideaj ignorentur , ut in ma-
lorum origine ; in Dei natura , pradcien-
tia . 8. Etiarri falfo judicatur * fi hypo-
thefes habentur vera», priufquam ad pra-
xim revocata; fuerint . Hujufmodi funt Pla-
tonis ideaj innata;, noftra intuido in Deo,
qua; Malebranckio placuit * Woowardi ,
Wiftoni j & Burnct fyftemata , aliaque
hujufce commenta pene infinita , potius
delirantium fomnia,quam Philofophorum
opiniones . ■ t
§.25. His. 9. additur, quod ex medi-
tationis defe&u facile erramus ; 10. Si
ut abfolute accipiantur , quae ex quo-
dam circumflandarum concurfu intelligenda
funt * Hinc male quis ntentis gradus ex
fortuna determinabit . 1 1» Facile decipitur
fi a particulari idea ad univerfalem fla-
tim afcendatur, quin omnes fpecies &
genera percurrerit * Quis enim dicet li-
terulis grajcis imbutunl etiam cordatum
efle virum, & folida , magriaque cogi-
tantem? quis Philofophum putabit etiam
bonum agricalam ? quis denique Cafuiftam
etiam Theologum, philofophum, hiftori-
cum , atque aeconomicum ?
§. 2 6 . Praeterea .12. decipimur , dum ea t
quas
16 $ Lectio III. De errorum
qux non intelligimus , infipienter , atque
obftinato animo negamus . 13. Decipi-
mur , cum ea quaj nobis funt contraria ,
fpernimus, minuimus , damnamus 14. no-
vitatis amore : 15. Scepticifmi fpiritu in-
confiderato : 16. Erratur ex argumenti a-
nalogia, five ex rerum fimilitudine : 17.
Ex libertatis abufu : iB. Ex nimia curiofi-
tate: ip. Ex nimio defiderio nos diftin-
guendi a reliquis hominibus faltem ejuf-
em ordinis: 20. Ex partium ftudio,quod
3 uibufdam temporibus , ac locis nos lu-
ificat : 21. Pro privato emolumento ,
quod nos oblivifci facit ipfa naturae liga-
mina , ut liberemur ab interioribus fen-
fationibus moralibus . 22. Denique quo-
dam ambitionis fpiritu , quo in noftro
cerebro veluti mundum univerfum conci-
pimus , cujus nos centrum evadimus , lae-
tamur dum aliorum opiniones circa nos
gyrant, atque ceu deliquia pati obferva-
mus .
(
CAP.
Googl
Di
Mentis ortu , ac progrejftb', iop'
C A P. V.
i
jD* erroribus ad animi ftgna relatis i
§.27. OUnt voces, aut vocabula to-
tidem animi inftrumenta ,
vel rerum figna. Cum autem voces con-
fiderari poflint tam folitariae , quam fi-
mul jun&ae , tum fimplici tum compoti-
ta ratione , hinc fit , quod totidem mo-
dis in iifdem intelle&us errare poterit ,
ut ex fequentibus.
§. 28. Primo erramus cum vocibus uti-
mur , quae pmnis omnino fignificationis
funt expertes , ut entelechia , quam adhi-
buit Ariftoteles. 2. Cum utimur vocibus
ex fe clariflimis , quae tamen unione
fiunt obfcurae , ut circulo - — Quadratus,
corpus — fpirituale . 3. Si voces adhibea-
mus ambiguas , ut anima , cujus idea va- *
ria philofophorum placita fequitur: 4, Si
putemus abfolutas voces , quae funt vere
relatae , ut pulcritudo , deformitas , vitio-
fitas, juftitia. 5. Erratur, fi eidem voca-
bulo eadem vis tribuatur , etiam in ma-
xima locorum , ac temporum diftantia ,
yt pileus , calceus , navis , theatrum : 6.
Si
Digifeed by Google
fio LcRio Itl, De errorum
Si verba nova , yel metaphorica , vel
cmphatica adhibeantur , quin fit neceffa-
rium. 7. Si vocibus utamur vis indeter-
minata?, ut odium, amor, voluptas, do-
lor, fenfatio, qux temperamentorum , at-
que habituum ratipnem conftantiffime fe-
quuntur. 8. Si termini adhibeantur, qui
res minime intelligibiles defignant , ut
infinitas, xternitas, preatio, annichilatio ,
<p. Si eidem voci eadem vis tribuatur ,
Ut libertas divina , & humana; intelligen-
tia divina , & humana , qux non debent
effe unum idemque , licet vulgo confun-
fantur ,
§. Quantum vero ad fimplicem vo*
cum unionem , qux alibi difta eft pro-
poli tio, multipliciter in ea mens errat .
I. Dum reputat quafdam propofitiones ve-
ras , quae fua natura funt falfx , ut ma-
teria cogitat , qux videtur effe adfirmati-
• va , fed tamen eft negativa . Contraque
dantur alix propofitiones , qux videntur
effe negativx , attamen adfirmant , ut
triangulum non eft fphxra f
§. 30. Secundo loco errat mens fi fal-
fa eft propofitio , veluti fi attributi no-
men pro fubftantia ponatur , ut extenfio
eft corpus. 3. Si vox phantaftica pro cor-
poris
Uigitized by Google
Mentis ortu, ac progrejjibi nr
poris voce accipiatur , ut fpeRrum eft
corpus , umbra eft mobilis, 4. Si quali-
tatum nomina , vel potius voces abftra-
Rse habeantur pro rebus jrealiter exiften-
tibus , ut fpecies , genus , univerfalitas ,
infinitas. 5. Si ex pauciflimo propofitio-
num contingentium numero, fine ulla in-
duRione, ftatim univerfaliter concludatur,
ut- aliquis Italus eft fagax , aliquis Gallus
eft fagax , aliquis Germanus eft fagax .
Omnes ergo Europafl funt fagaces. Item-
que aliquis metaphyficus fuit irreligiofus
ac vifionarius. Omnes igitur metaphyfici
funt irreligiofi , ac vjfionarii,
§.31. 6. Itemque erratur, fi ex dua-
bus propofitionibus contradiRoriis, habean-
tur vel ambae verse , y e l ambae falfae . Ut
omne quod eft in univerfo eft ordinatum.
Aliquod in eo non eft ordinatum. Qua-
mm prima cum fit neceflario yera, alte-
ra efle debet fataliter falfa , alias idem
elfet, & pon effet. 7. Si ex duabus pro-
pofitionibus contrariis contingentibus , al-
tera habeatur neceflario vera , altera ne-
ceflario falfa , cum efle poflint vel ambae *
verae , vel ambae falfae , ut omnis homo *
eft doRus , nullus homo eft doRus . 8.
$i duas propofitiones fubcontrarias habean-
v tur
Digitized by Google
'ili- Lettio III. De errorum
tur ambas falf* , cum efle poflint amb*)
vera: , ut aliquis homo eft: utilis patrite ^
aliquis homo non eft utilis patriae.
§.32. Praeterea. 9, Erratur, tam in
rerum definitionibus , quam in earundem
divifionibus ; veluti fi definitio nominalis
habeatur ut realis , atque effentialis , ut
geometria eft ars dimetiendi terram : ft
aliqua peculiaris nota omittatur, ex qua,
ea res a ceteris diftinguitur, ut homo eft
animal bipes : fi vocibus indeterminatis
utamur , ut Deus eft intelligens , nam
praeter Deum , etiam homines , intelli*
gunt : fi vocabula adhibeantur , quae mi*
nns fignificant , ut homo eft animal do-
£tum, funt enim etiam homines ignavi:
Itemque definitio eft erronea , quotiefcun*
que cum re definita non reciprocetur ,
aut non invertatur : fic omne corpus eft
extenfum . At non omnis extenfio eft
corpus : & fic omne trigonum eft figura
plana . At non contra .
§.33. Praeterea eft erronea definitio, fi
vocibus obfcuris enuncietur . Ut anima
eft monas cogitans . Itemque fi voces fint
lynonimae , ut infinitum eft illud , quod
eft finibus expers . Similiter immenfum ,
quod dimetiri -haud pofiimus . Erronea
quo-
Digitized by Google
Mentis ortu , /tr prrycjftb. '113
quoque eft ii terminis vagis , atque im-
plicitis ; fi metaphoricis , ii translatis, ut
fpiritus , anima , juflitia . Erronea et-
iam fi negative aliquid definiatur , ut
fpiritus non eft corpus . Erratur infuper
fi definitio non conflet ex genere, & dif-
ferentia . Primi generis eft haec : tempe-
rantia me confervat : ingluvies vero me
definiit. Secundi generis eft haec altera :
beneficentia eft habitus bonus . Id ipfum
efficiunt cetera» virtutes politica: .
§. 34. Erratur etiam fi rei defcriptio
pro definitione eflentiali habeatur, ut ho-
rologium eft machina , qua: horas diei
defignat . Poftremo loco erratur , fi quis
voces abftraflas, & natura fua indefini bi-
les definire velit, ut aeternitas, Sc cetera.
§. 35. Quantum autem ad divifionerh,
erratur primo, fi totum ita in fua membra
dividatur, ut unum in altero includatur,
ut fi maffam populi in Ecclefiaflicos ,
Fratres, & faecularcs dividas . 2. Si totum
in partes tam valde difpares, ira ut com-
ponentes fint ad extremum diverfa: , ut
fi regnum Neapolis in duas duntaxat pro-
vincias dividas , in terram laboris , &
reliquum regni. Id ipfum dicendum efl ,
fi in minimas particulas concidatur , ut
H fi re-
114 LefUo 111 . De errorum
fi regnum in mille provincias dividatur :
erratur denique fi in entium ficata , ali-
quis terminus eflentialis omittatur, ut in
plantarum ferie quercus, & in animantium
genere , lupus , vel leo , vel agnus , vel
homo.
f '( T w -%' .
C A P. VI.
“ . -
De erroribus ad argumentandi modum relatts i
§• 3^* OYllogifiiu» pluribus modis po-
O teft cflc vitiofius ac proinde
errorum fons. i. Si plures , quam tres
terminos contineat ; idque accidet primo
ob vocum ambiguitatem , ut populus ex
terra creficit : multitudo autem hominum
eft populus , Ergo ex terra creficit . Se-
cundo ob fenfus divifionem , ut mus ro-
dit cafie^m . Mus eft monofiyllaba . Ergo
tnonofiyllaba rodit cafieum . 3, Si in ma-
rori propofitione idem terminus eft cau-
la\ in minori vero eft effie&us , ut ma*
gnu^. fciendi amor efficit hominem do-,
flum . y Paupertas vero excitat magnum
fciendi \morem. Ergo paupertas efficit
hominem do&um .
§, 37. Item fyllogiftnus eft fallax , (i
Digitized by
1
Mentis ortu , ac progrejftb. 1 1 5
medius terminus faltem fdmel non fuma-
tur univerfalis . Ex. g. aliquod animal efl
leo : aliquod animal eft homo . Ergo a-
liquis leo eft homo.
§.38. Tertio fyllogifmus eft erroneus,
fi conclufio fuerit praemiflis univerfalior .
Ex. g. Omnis circulus eft . 4. Angulis re-
£lis aqualis. Circulus autem eft figura
plana . Omnis itaque figura plana ajqui-
valet quatuor reftis. Similiter : omnis ho-
mo ratiocinatur : omnis autem homo fen-
tit : Quicunque igitur fentit, etiam ratio-
cinatur .
§. 39. Erratur quoque fi ex praemiflis
negantibus aliquid velit affirmative con-
c u 'eretur: Arabes non funt Chriftiani: Itali
non funt Arabe. Ergo Itali funt Chri-
ftiani . Et contra , fi ex pracmiflir affir-
mantibus velit negative concludere , ut
africani funt natura inertes . Europaei funt
laboriofi. Africani igitur non fune Eu-
ropaei .
§.40. Itemque erratur vi afpirationis ,
ut quicquid amas, pon comedis. Sed pi-
fces hamas . Pifces ergo non comedis .
§.41. Praeterea fyUogiftnus eft fallax,
fi pro caufa quidquam ponatur , quod
reapfe non eft caufa ; Hac fallacia dici-
H 2 tur:
ii 5 LeHio III . D<r errorum
tur : non caufa pro caufa . Ex. g. litera-
rum ftudium breviorem reddit vitam .-
§.42. Erratur etiam, fi pro demon-
ftrato habeatur , quod eft in quaeftione .
Sic fi quereretur, num terra fit univerfi
centrum , aliquis diceret : Illud eft totius
univerfi centrum , in quod univerfa na-
ture corpora gravitant . Verum omnia
corpora tendunt ad terram . Terra itaque
eft univerfi centrum .
§.43. Vitiofus eft pariter fyllogifmus ,
fi alicui fubftantiae abfolute tribuatur ,
quod eidem per accidens convenit , ut
Planetx , quia opaca corpora, funt , inco-
lis frequentiffimi , ut terra , quam nos
incolimus.
§. 44. Itemque eft erroneus fyllogifmus ,
fi adverfantium rationibus etiam falfis y
quibus nos urgent , utamur ad eofdem
refellendos , ut noftri majores Gentiles
refellebant cum ipfis. eorum libris fibylli-
nis , apoeogryphis .
§. 45. Erratur porro in exemplo , fi
ex re nota ad incognitam deveniatur,' fine
ullo terminorum nexu , ut fi dicas : lu-
xus , qui ftatum monarchicum vivificat,
etiam Reipub. eft- maximo emolumento.
§,46. Erratur in enthymemate ob i-
dem
Digilized by Google
A
Mefitis ortu , tic progtejftb» 117
dem principium, ut Dux Valentinus om-
nem Eccleliae ftatum a tyrannis illius x-
tatis vindicavit. Fuit ergo maximus mi-
litum Imperator .
§.47. Erratur denique in forite, fi ex
multarum propofitionum ferie crefcente ,
falfitas poftremo eruetur. Ex. g. ex ter-
rx partibus europa eft omnibus cultior .
Europae partibus Italia . Ex Italia; regio-
nibus regnum Neapolis. Ex regni Nea-
polis provinciis Campanea Felix . H<ec
igitur omnibus terrae partibus eft cultior.
Ex quo videtur, quod.
§.48. Sorites ab antiquis diCta argu-
mentatio irrefolubilis , revera fit ejufmo
di . Nam cum minutis additionibus , vel
detractionibus ex una propofitione maxi-
me manifefta fenfim fine fenfu adverfa-
rius ad affirmandam falfitatem transfertur.
t "rlp
•v ^ 'H
- •• -v
‘ * * - • ' • .
. i • . * t
LE-
■Dlg^izep by Google
n8 * *
LECTIO IV.
DE VERITATUM ORTU, EARUMOUE
PROGRESSIONIBUS.
Utinam tam facile vera invenire poffem ,
. quam falfa convincere . Cic, de nat .
. Deor. lib. i.
C A P. I.
De quorundam vocabulorum definitionibus
Rraecipuis errorum , at-
que infcientiae caufis e-
nodatis ; explicatifque
modis , quibus utraque
declinari poflunt , reli-
quum eft , ut poftremo loco de veritate
tra&emus , fcilicet quo pafto ea inve-
niatur, ipfaque inventa aliis vel viva vo-
ce, vel fcriptis explanetur. Ideo a voca-
bulorum dennitionibus exordiamur.
§.2. Primo noftrorum judiciorum con-
formitas vel cum objeftis exterioribus ,
■ l , vel
Digitized by Google
L.1V. De verit. ortu, earumq.pro^refl 1 1 p
vel cum eorundem relationibus , veritas
nuncupatur. Ex. g. ovis elt animal na-
tura manfuetum . Itemque auri gravitas
elt major argenti gravitate .
§. 3. Secundo noltrorum judiciorum ob-
jefta , vel funt realia , vel idcalia . Ex
primis objcttiv * , five Logica • ex fecundis
abflra&a veritates exoriuntur . Primi ge-
neris elt haec : Lupus efi equo fertior .
Secundi vero elt haec altera : littea eft
quantitas duntaxat longa.
§.4. Tertio noltrorum judiciorum con-
formitas, vel ita eft,. ut nemo lunus de
eadem dubitet, & dicitur certa , ut fex-
eft o£to minor : vel funt pro contraria
parte dubitandi rationes fufficientes , &
tunc veritas dicitur probabilis , ut Impe* .
rium regium eft csteris imperandi formas
praeftantius vel certitudo non eft talis , qua-
lis videtur , & dicitur ad parent , ut remi
fraftio in aqua. Vel reapfe elt talis, qualis
videtur , & vocatur • abfoluta , 8c realis .
Ut aurum eft aqua multo ponderofius
§. 5. Itemque probabilitas , vel $b au-
ctoritate pendet , 8c dicitur hijlorica , vel
a rerum eflentialibus , ut Luna; incolae .
Prima eft eftrinfeca , altera intrinfeca .
§. 6. Utriufque certitudinis nota ‘eft e-
H 4
< vi-
120 Lefl. IV, De veritatum ortu ,
videntia, fcilicet propofitio quidam , ita
cx fe manifcfta , tit fataliter nos deter-
minet vel ad aliquid affirmandum , vel
negandum , ut totum fua qualibet parte,
eft majus .
§.7. Infuper evidentia, alia eft pbyfi*
ca , alia metaphyfica , alia moralis. Prima
in rebus fenfibilibus ; fecunda in abftra-
ftis ; poftrema in narrationibus habet lo-
cum . Etenim quazvis certitudo vel feu-
fuum , vel ratiocinii, vel denique au£lo-
ritatis eft .filia . Prima dicitur fenfibilis
iive Logica ; fecunda difcurftva , five ab •
flratta , ultima vero moralis. Ad primum
genus refertur rerum corporearum exiften-
tia ; ad fecundum genus axiomata meta-
phyfica , ac Mathematica ; ad tertium au-
tem omnes hiftorica: narrationes .
§.8. Ex his omnibus facile intelligi-
tur , primo falfitatem effe noftrorum ju-
diciorum difconvenientiam ab obje&is ex-
terioribus , vel ab earundem relationibus,
ut fi teftudinem equo haud multo majo-
rem judicarem.
§. p. Secundo intelligitur , dubietatem
in xquali rationum contrariarum momen-
to confiftere , ut omnia infefla ex ovis
produnt# : . >
§-j#.
Digifeed by Google
Earumque progrefftbus . 12 1
§. 10. Tertio quoque intelligitur, quod ,
ex duabus propofitionibus una elfe poteft
altera probabilior ; unaque altera verifi-
miiior. Primi generis eft haec : Cupcrni-
ei hypotbefis eji fyjiemate Tyconis proba-
bilior . Alterius generis eft fequens : Re-
di opinio eji vero fwiilior , quam illa Le-
•wenoekH . Quibus ita i:itelle£lis , priuf-
quam invenienda: veritatis regulas in ma-
dium proponam, opera pretium duco quae»
dam de ipfa veritatis nota , five criterio
adumbrare.
C A P. II. • •-
De veritatis cujufque generis nota • -
, • # . . > t • • \
§. 1 1* T 7"Eritatis nota ab aliis in •
V . Tolis fenfibus , ab aliis in
fola mente, ab aliifque denique in utrif- >
que ponitur . Cartefius. vero in rerum e- *
videntia . Ex quo fit , quod Cartefio eft
certum quicquid eft evidens . Contraque
omne evidens eft quoque certum. Qua-
propter evidentia certitudinem , & haec
illam efficit .
§. 12. At fi Cartefius interrogetur, ei-
que dicatur . 1. Quicunque judicat , ac .
^ ac
Digitized by Google
122 LeSl. IV. De veritatum ortu,
ac ratiocinatur, putat fe clare, atque evi-
dentiflime percipere , ac judicare , quis
itaque evidentiam ipfam tutam reddit :
quis meam , quis aliorum evidentiam in
tuto ponit , cum ipfa fenfibus , ac cujuf-
que lumini fit proportionalis ?
§.13. Itemque,ii evidentia omnia cer-
titudinum genera tuta redderet , primo
ipfa non deberet habere gradus ; at eviden-
ti* phyfic® pr*ftat mathematica , phyfi-
ca autem morali praevalet.
14. Praeterea fi evidentia exifteret ,
nufquam efle deberent in collifione
du* evidentiae. At fuperfleies taftui con-
vexa eft oculo plana : quod eft fal vifui
eft: faccharum palato. Ipfeque Jacob erat
Efau taftui, Jacob autem Jfaaci auditui.
Quid denique multa? Quilibet fenfus cum
fe ipfo confligatur . Qui pi&uram adfpi-
cit, videt in ea antra , fluvios , urbium
rudera , pontes , praeliaque magis minuf-
ve diftantia , attamen eadem & plana te-
la omnia limitat, ac definit.
§. 15. His omnibus addi poteft . 1.
Quod corporum exiftentia ex fenfibus ha-
betur. At hi omnes jam demonftrati funt
fallaciflimi . Ipfa itaque corporum exiften-
tia videtur- e fle incerta .
§. 1 6.
Digitized by Google
Earumqne progrejjibus l 123
16. Secundo ft daretur certitudo, ea
eflet omnium temporum , ac locorum .
Verum ipfa eft relata, haud abfolura.
17. Si ipfa exifteret faltem uni ei-
demque homini videri poflct eadem .
At noftra fenfuum conftitutio , mutabili-
tas, atque ipfum mentis lumen mutantur
perpetuo. Nequit itaque efle eadem .
18. Denique fi evidentia certitudinis
eflet nota , ea efle deberet veritas primi-
tiva , quaz .mihi deberet oftendere fecun*
dariam ; verum Cartefius dubitando ad evi~
dentiam pervenit . Dubium itaque potius,
quam evidentia eft certitudinis cujufque
generis nota. Hinc Ariftoteles primo me-
taphyficorum libro fcripfit nos dubitatio-
ne veritates pofle confequi. Dubitationes
enim funt veluti quidam nodi , quos ft
quis non videat , (cientia: five veritatis
non eft capax . At hoc pofito nonne
eflet perabfurdum ex dubio fcientiam
prodire ? J
§. 1 p. Ex quibus facillime eruitur ,
quam inconfiderate nomen doftiflimi , &
fapientiflimi , non dicam Galilxo , Leib-
nitzio, Newtono , fed cuilibet alteri tri-
buatur. Quis enim omnia (civit, aut fci-
re ppteft? , ,
§. 20.
Digitized by Google
124 Lc&, IV, De veritatum ortu ,
§. 20. Sed ex huc ufque expofitis , ne-
mo velim deducat, non dari cujufcunque
generis veritates. Nam etfi veritas abfoluta
nobis defit, non autem relata , qua pro-
pe infinita fcimus . Revera qui poterit
dubitare, de tot corporum, quibus undi-
que premor , exiftentia ? Nihil refert ,
quod materiae natura, vires, energia, &
combinationes me lateant , cum ad ho-
rum omnium exiftentiam comprobandam
mihi fufficiant folas mei animi interio-
res commotiones . Exiftit ergo certitu-
do phyfica
§. 21. Itemque cum homines inter fe
convenerint fignis 4, 10, ioo. illas in-
dicere quantitates , in quibus numerus ti-
nus, quatuor, decies, & centies repetitur,
quis me poterit reddere dubium, centum
eflfe decuplo majorem numero decem ?
§. 22. Poftremo antequam ego Romam
ivifiTem, hilari animo de ejus rebus pere-
grinis loqui audiebam . Quum viferera ,
eandem inveni, ut millies & audiveram,
& legeram . .Quaero 11 id dpfum mihi di-
catur de .Mediolano , de Florentia , de
Bononia, deque Veneriis, eccur narranti
non credam ? Itemque hiftoricis antiquis
de Babiloniis , Hetrufcis , Samnitibus ,
Digitized by Google
E arum que pro^rejjtbus 125
• Tarentinis , Gallis poft tot fecula jam
elapfa tam multa narrantibus fidem ha-
bebo? Praeterea tot recentiflimis hiftoricis
afferentibus effe antipodas, Indos , tam o-
rientales , quam occidentales , aliofue non
credam ? At haec denegare , infani eft .
Exiftit itaque evidentia, quacum verita-
tum cujufcunque generis certitudo facilli-
me nobis innotefcit .
c a p. m.\
De veritatis natura , ejufque diviftone .’
§.23. ✓^VMnis propofitioex fe confiderata,
V^/ vel efl vera , vel falfa . Ad nos
autem relata vel eft nerta , vel incerta .
Etenim nos concipere poffumus majofem ,
vel minorem relationum numerum inter
duas ideas , quae ’ eafdem ligant . At fub
primo afpeflu nullius effet utilitatis : ju-
vat itaque veritates fpeculari fecundum no-
ftras cognitiones. Hinc veritas fuperius
definita fuit : quaedam noftrorum judicio-
rum congruentia cum rebus , vel cum ea-
rundem relationibus.
§.24. Quod fi veritas eft noftrorum judi-
ciorum cum obje&is exterioribus conformi-
tas,
V
Digitized by Google
ii6 LcEl. IV. De veritatum ortu ,
tas , ipfa igitur eft dependens .’ Nam ubi
defunt fenfationes , deefle quoque debent
cogitationes ; atque ubi deficiunt cogita-
tiones deficere etiam debent veritates Lo-
gic*. Contra veritates aetern* in rerum
relatione conftabilit* Dei voluntate , qux
natura fua immutabilis, etiam noftris co-
gitationibus omnino deftruftis, exiftunt .
§.25. Ulterius idearum obje&um duplici-
ter menti noftrae eft conforme, vel inte-
rius, vel exterius . Namobje&um, ad quod
cogitamus; vel ex noftra ipfa cogitatio; vel
exiftentiam realem habet . Prima veritas
dicitur 'interior , altera exterior . Ex quo
fequitur, quod omnis veritas exterior fit
quoque interior. At non contra.
§. 26. In veritatum porro inveftigatione,
vel a principiis eas deducimns; vel ab eo-
rundem conclufionibus . Primo modo ad
veritates pervenimus intuitionc ; alio mo-
do vero ratiocinatione. Ex quo fit, quod
duo veritatum genera habeamus . Primum
eft veritatum objettivarum , five intuitiva-
rum. Altera vero abJhaSta , & difcurfiva y
qu* in idearum connexione confiftit .
§.27. Ex quo facile deduco, omnes fcientis
eundem certitudinis gradum habere polfe, '
nam quot quot fcientiaj , artefque dantur,
uni-
\
Digitized by Google
•l
EcrUmquc progrejjtbui 12 7
Unlvefa; logicas veritates continent adeo-
que evidentias capaces. Hinc ethica, me-
taphyfica , Politica , aliasque demonftrari
quoque poflimt. Reapfe ^Ethicas auSor
quinque libris comprehenfas. impietatem
fuam ex falfis priilcipiis oftendit . Iden-
tidem fecit Hobbefius ; denique Wolfius
univerfa. ejus perquam prolixa opera e-
tiam methodo mathematica confcripfit .
§.28. Itemque in hac tanta rerum varieta-
te, fervatur quidam ordo, qui Dei volunta-
ti eft omnino conformis; hujufmodi veri-
tas dicitur metapbyfica , Qua; fane veritas
cft prorfus extrinfeca , nullimode depen-
dens a noflris cogitationibus , ideoque eft
abfoluta, atque asterna.
§.2 9. Poftremo veritas moralis aliorum
fidei innititur , nempe ipfa eft , fpiritus
noftri perfuafio narrantium auftoritate con-
ifabilita .
§. 30. Ex his , quae ha&enus fumma
cum brevitate expofui , apertiflime erui-
tur , quod veritas fit tanquam totum
quod ex omnium relationum complexio-
ne deducitur , quas funt inter ideas . Ex
his quoque intelligitur , quod fi omnes
idearum connexiones , vel contradi&iones
nobis innotefeaut , tunc habebimus veri-
4
Digitized by Google
„128 Lctt. IV. De veritatum crtu ,
tatis certitudinem . At fi {"dummodo to-
tius aliquam partem agnofcamus, non e-
rit veritas, fed probabilitas . Qua: ita de-
libatis, reliqua profequamur.
V.
IV.
De certitudine tam intuitiva , quam demo -
flrativa , probabili,
^• 3 I,_ 0 ^^ nc ’P'° met h°dus eft via,five or-
. . j do , quo vel incognita invenimus;
vel inventa aliis communicamus. Quibus
in re vel a partibus ad totum ; vel ab hoc
ad illas proceditur. Si primum, metho-
dus dicitur analytica , fi alterum fyn-
4 et hic a . •
§.32. Primus modus ex rebus manifeftis,
& fimplicibus procedit ab obfcuras, compo-
fitas , & implicitas. Contra alter: ut ia
corporis humani anatome , fi omnium
primo difquiram univerfa fluida , deinde
folida , ex quibus poftremo deducam , cor-
poris humani ftru&uram ex fluidis , ac
lolidis conflari , perquam ordinate dif-
pofitis .
§.33. Quod fi haec vellem aliis enucleare,
principio dicam corpus humanum ex flui-
dis ,
Digitized by Google
Earumque progrejjibus . 12 f
•dis , Sc folidis conflare , tum fingula ex-
ponam. Ex quibus fane intelligitur, quod
primus modus pro re invenienda , alter
pro eadem explicanda infervit. His ita ex-
politis ad propofitum accedamus .
§,34.Primo certitudo phyfica eft quaedam
noftri judicii qualitas , quae forti invi£la-
que relatione nollrum fpiritum neceflario
unit cum propofitione , quam nos affir-
mare , vel negare volumus . Hujufmodi
certitudo fentitur tam in omnium corpo-
rum exiftentia , quam in eorum fenfatio-
nibus , late , fufeque in prima leflione
pertra£latis .
§-35.Ex quo primo fequitur, hanc cer-
titudinem fequi debere nollrorum fenfuum
rationem , obje&orumque prelftones.
§.3$. Secundo fequitur, quod fi fenfuum
organa ftnt vitiofa,vel non fint in debita
diliantia , obje&a non poffunt videri cla-
re-dilfin£fa, ut in myopis, Sc presbytis.
§.37.Tertio fequitur, quod fi unus fenfus
non fufficiat , necelfe elf , ut adhibeatur
alter . Sic fi vifus non diftinguat , utrum
mafla aliqua fit necne metallica , adhi-
betur, etiam taffus.
§.38. Quarto requiritur, ut medium , per
quod lux tranfit , fit omnino fimplex ,
i en
1 30 Left. IV. De veritatum ortu ,
en ratio , cur remus in aqua videatur
fra&us .
§.35j.Quinto requiritur quidam lucis gra-
dus pro vifione fufficiens , alias objeftum
non videtur, uti revera eft .
§.4o,Sexto convenit obje£la afpicere fe-
cundum omnes eorundem fitus.
§.4i.Poftremo requiruntur perferiora in-
ftrumenta , quae oculis funt maximo adju-
mento . Haec de certitudine phyfica , f«-
tpiitur demonftrativa .
q’ a p. v.
De certitudine^ dcryonjtrativa .
‘ ' ' ... 4
§42.T>Ri nc ipi° demonftratio nihil aliud
JL eft,quam videre , num praedic^
tum conveniat, necne, fubje£lo.Qu2 rela-
tio dum a definitionibus, poftulatis, atque
ex axiomatibus deducitur , vocatur dire-
Ba . Si autem aliqua contradi6lio , five
abfurdum oftendatur ex propofito princi-
pio oriri, vocatur demonftratio indire&a ,
Primi generis funt pene omnes Euclidis
propofitiones . Secundi vero funt fexta ,
feptima , alixque qpamplurim* ejufdem
^roris, ‘ , " 1
Digitized by Google
Earumque progrejjibut . i 3 1
§.43.Ttemque veritas vel ex efie£libus, vel
cx caufis eruitur . Primo cafu dicitur a
pofleriori , in fecundo a priori . Ad pri-
mum genus referuntur omnes illas verita-
tes, quas ex obfervationibus, atque expe-
rimentis detegimus . Sic Redus deduxit ,
omnia infefta oriri ex ovis . Ad aliud
porro genus referuntur omnes philofopho-
rum hypothefes . De omnibus fingillatim
dicemus ,
§•44- Qui fibi proponit perpendere, num
aliquod praedicatum fubjetlo conveniat .
1. Ex integra definitione , .vel ex ejus
partibus propofitiones accipiat pro fyllo-
gifmorum catena conficienda. 2. Si circa
idem obje£fum habentur axiomata , vel
poftuiata , vel alis propofitiones jam de-
monftratae, iifdem uti poteftin minoribus
fyllogifmorum propofitionibus . 3, Data
propofitione , quae fibi cum aliis eft me-
dius terminus communis , revocatur ut
fiat major in alio fyllogifmo. 4. Cum
his prasmiflis uniatur alia ex antecedenti-
bus jam nota. 5. Tandem quotquot funt
propofitiones ita inter fe conne&antur ,
donec ad fyllogifmum perveniatur, ut e-
jus conclufio fit ipfa propofitio , quam
demonfirandam fufcepimus. Hinc fi quis
, , 'I 2 often-
.«
% Digitized by Coogle
132 Lcfl. IV. De •veritatum ortu ,
oftendcre v-llet illud ipfum , quod habet
Horatius in fatyris : nemo fua forte conten-
tus ; hunc ia modum procedat .
§45.Def.i. Felicitas eft ille hominis cu-
jufque ftatus, quo omni ex parte eft con-
tentus , cuique ftatui nihil addi , vel de-
trahi. poteft.
§.4<S.Def.2. Homo eft animal perpetuis,
corporum exteriorum iflibus fubje&um ,
adeoque neceflarium eft , ut voluptates ,
ac dolores fentiat , etiam ex impreflioni-
bus praeteritis.
§.47. Def.3. Cognitio in homine eft qui*
dam a£lus, quo conatur veritates invenire.
§.48.Def.4. Curiofitas eft interior animi
vis, quae nos impellit ad exquirenda im*
preflionum obje£la , eorumque proprieta-
tes, qualitates, ufus , aliaque.
§.49.Def.5. Benevolentia eft animi defi-
derium , quo aliis bona exoptamus.
§.50. Axioma 1. Homo eft ens anguftis
limitibus , tam phyfice , quam moraliter
circumfcriptum .
§.5i.Ax.2. Noftrarum cognitionum obje-
&a funt paene infinita , atque inter fe ma-
xime complicata .
§-52.Ax.3. Bona tam in numero , quam
infinite inter fe differunt.
Ax-*.
Digitized by Google
Earumque progrejfibus . Ijj
$.53 .Ax. 4* Homo in ftatu , quo efft , ne-
cuit fatalem rerum ordinem accelerare i
vel retardare , adeoque non femper capax
eft perficiendi quae velit*
§* ( 54.Ax. 5. Quicunque ddiderat,non eft
fua forte contentus. Quibus pofitis , de-
raonftrationem aggrediatur.' 1
§.55.Prop.i.Quot in natura dantur bona,
totidemque in homine excitantur defide-
ria. Bona autem funt pene infinita. Ax-
3. Ergo etiam pene infinita excitari de*
bent in homine defideria. Sed fucceffiva
tranfitio ex defideria in defiderium , feli-
citatem deftruit * Ax. 5* Homo itaque
non eft felix.
§.5d.Prop.a. Homo eft ens quoddam in'
declinabilibus corporum prefllonibus fubje*
dum. Def. 2. funt ergo in eo fatales
dolores, fenfationes autem moleftae felici'
tati repugnant. Ax. 5. non eft itaque
felix .
§.57* Prop. 3. Homo eft animal rationis -
particeps. Def.3. ideoque aptum natum ad
veritates inveftigsndas * Nullus autem da*
ri poteft conatus a fciendi defiderio divi'
fus . Itefnque qui defiderat , non eft fua
forte contentus.' Prop. 1. Homo ergo non
eft felix *
1 3 trop.4*
Digitized by Google
Ij4 LeR. IV.. De veritarum ortu ,
§.58.Prop.4. Benevolentia eft cuilibet ho- ,
mini ingenita * Def. 5* at haec exerceri
nequit fine bonorum ufu fua natura infi-
nitorum» Ax. 3. Qnamobrem benevolen-
tia eft in homine defiderium, cui laltem
nop femper fatisfieri poteft * Ax. 1. Ho*
mo itaque benevolus efle debet infelix *
, §»5p.Prop. 5» Homini eft ferum praeteri-
tarum memoria, atque aliqua fururafum prar-
fci entia . Def. 2. verum haec admodum
funt inter fe connexa , ut nullo pafto
perrumpi poffint. Ax.4. Quod autem ne-
quit mutari , fataliter accidere debet . I-
temque neceffitas animi aequabilitatem de-.
11 ruit . Ax. 4. Rerum igitur praeterita-
rum memoria , ac quadam luturarum
praecognitio hominem reddunt infelicem .
Prop. 6 , Nulla in homine dari poterit
felicitas, nili in corpore adiit aequilibrium
fluidooim , ac folidorum , Sc in mente
quidam fcientia» gradus . Def. 1. folida
autem ac fluida perturbantur , Homo ita-
que non eft felix. - .
§.do.Prop.7. Time daretur in homine fe*
licitas, quando ejus potentia effet major,
vel faltem aequalis defideri orum fummae .
Defideria vero funt pene infinita. Ax.
non poliunt igitur iatisfieri , adeoque ho-
mo non eft felix. , Prop.8.
Digitized by Google
Eitrumquc progrejjibus . 135
§.<5i.Prop.8. Denique fi humanus ftatus
eflet felix , eidem nihil addi , vel demi
poflet : quo calu omnibus voluptatibus
frueretur , quod eft falfum . Ergo non eft
felix. Nullus itaque fua forte contentus.
§.<52.Haec de demonftratione direfta; quan-
tum vero pertinet ad indire&am , tunc
ea fit, cum condufio cuidam veritati ex
fe notae repugnet , vel lubje&i proprieta-
ti manifeftiflime opponatur • Quo cafu
conclufio eft contradiftoria , adeoque ab-
furda.Ut in hypothefi, quod omnis ho-
mo fit felix, ita indirede procedi potefr, §
ex principiis in demonftratione dire£ta fu-
perius ftabi litis.
§. <5 3.Prop.i. Felici nihil deefle debet. Def.
i. Cui autem nihil deeft , nihil defide-
rat. Vir ergo felix nihil defiderat . ^
§.<$4. Prop. 2. Qui nihil defiderat , omni
bono fruitur . Felix vero nihil defiderat.
Ergo omni bono fruitur.
§,d5.Prop. 3. Quicunque ontni bono frui*
tur , nihil extimetefeit . Sed felix omni
bono fruitur. Nihil igitur timet, proinde*
que mala nequit fentire .
§.dd.Prop.4. Qui non fentit mala, non
fentit dolores : qui vero non fentit dolo-
fes , neque fentire poteft voluptates . Fe-
I 4 Ii*
/
Digitized by Google
13 5 Lctt. IV, De veri tutum ortu ,
lix igitur non fentit voluptates . Verum
qui non fentit voluptates nequit efle fe-
lix. Felix ergo non eft felix. Quod eft
abfurdum .
§.d7-Et invertendo . Qui eft felix volu-
ptates fentit : qui voluptates fentit, fentit et-
iam dolores : qui fentit dolores timet: qui
rimet non fruitur omni bono: qui non
fruitur omni bono , defiderat : quique de-
nique defiderat non eft felix : Felix ergo
non eft felix . Quod eft contradiftorium «
§.<58.Sequuntur alia: dua: invenienda veri-
tatis rationes, qua a priori , Sc a pojleriori
dicuntur . Quantum ad primam , requi-
ritur. i. Ut bene diftinguatur; quid rei
conveniat , & quid eidem tribuatur. 2.
Requiritur, ut res pro fubje&o, & quic-
quid ei conveniat pro prxdicaio accipiat
tur. 3. Oportet obfervare, num pradica-
tum habeat aliquam diftin£lam notam «
Poftremo requiritur, ut obfervetur , utrum
re falva , quod eidem conveniat , avelli
polfit , nec ne ; ex quo poftea deducatur
attributorum, & qualitatum natura, qua:
ab omni alio ente rem diftinguant. His
pranotatis, ad propofitum accedamus .
§.<5p. Primo quid eft caufa?Caufa nihil
aliud eft , quam ens illud , quod rationem
>. fuffi-
V
Digitized by Google
1
Eatutnque progrcjpbusl 137
fufficientem alicujus effe<ftus contineat . E.
g. video fluida infe&is repleta , quaero ,
num ex ovis, ut voluit Redus , num fint
animalia mycrofcopica in ipfa aqua vi- •
ventia'; num ex aere defcenfa , num ex
jitateria fua natura animata?
§.7o.Qua in re , ut re£le procedatur , ob-
fervandum eft 1. Quod non poflit dari ef-
ferus fine aliqua caufa , ex qua effe&us
proveniat . 2. Quod canfa non poflit da*
re plus quam habet . 3. Caufa ita efle
debet, ut ea pofita, ponatur effeftus ; ea-
que fublata , tollatur . Sic in machina
pneumatica, aere ex rra£to, primo moriun-
tur in eo animalcula : 2. Planta exficcan-
tur:2. Ignis extinguitur . 4. Nullus fonus
auditur: 5. Duae fphaere diverfa gravitatis
fpecifica eodem temporis punfto decidunto
Aer itaque eft caufa fufficiens horum 0«
mnium . . ,
§.7i.Itemque in Caufa perpendenda , vi-
dendum quoque eft, 2. num caufa fit una.
vel multiplex . Si multiplex $ videndum
etiam eft , an omnes eodem , vel di-
diverfo tempore agant. Si eodem tempo-
re , videndum eft , an fint confpirantes ,
vel inter fe contrariae . Sic alicujus fami-
liae paupertas , provenit fere ex morum
cor-
Digitized by Google
138 LcEl. 1 V. De veritatum ortu $
corruptione: hsc ab otio: otium a luxa»
Similiter plantarum ortus ex humore fi-
mul, & calore. Denique terra ex virium
centralium contrarietate movetur 4 Ex •
quo deducirut , quod in alicujus phamb-
meni extricatione , tlon eft perpendenda
una caufa , led Omnes > quz in eo locum
habent .
§.72.Prsterea notandum, 'quod fi duo effe*-
ftus quandoque fuerint conjungi , fequi
non debet eofdem femper effe fimul . Ex*
g. apparet Cometa id noftro horinzonte,
ergo aerumnae in familiis , in imperiis ?
aliquis literatus eft facinofofus , literae igi*
tut funt Civitati detrimento? Si vero at-
tributum rei adhaereat , tunc concluden-
dum, quod res ita fit. Sic Europaeus non
eft fua iotte contentus : de fua forte que-
rantur etiam Africanus, Afiaticus, atque
Americanus . Nullus itaque homo vitam
ducit omni ex parte beatam i
§.73. Id ipfum dicendum eft, fi propofitio
fit hypothetica , dummodo ex repetitis
experimentis proveniat 4 Ita homo , qui
a temperamento cholerico dominatur , ad
crudelitatem natura rapitur . Sed an vere
fit crudelis, obfervanda eft ejus vita, ali*;
ter erratur; etenim inftitutio naturam po-
te ft
j
•-
Digitized by Google
fcttruthcjue progrefftonibus i 1 jj*
tert immutare: ex quo intelligitur, quod
propofitionum univerfalitas a repetitis ex-
perimentis , atque obfervationibus deriva-
tur ^ At quo pa£ta> a caufarum cognitio-
ne ad effe&us ratiocinandum fit , videa-
mus .
§.74.Primo necefle eft, ttt omnis efFe£lus
fit caufaj proportionalis , fcilicet fi duplex,
vel triplex fit effeftus, dupla , vel tripla
efle quoque debet caufa . Denique erir
phyfica, vel moralis, fi effe&us fuetit ha-
jufmodi. His propofitis, fit igitur.
§.75. Defii.Deus eft em perfetfijfimum »
§-7<5. Ax.i. Ens perfe&ifiimuni voluntattf
perfeflifliraa prarditum efle debet, atque
nequit Velle, nifi quod eft optimum .
§.77.Prop.i.Ens perfe&iffimum volunta-
tem habet peffe&iflimam.Ax.i. Deus au-
tem eft ens perfe&iflimum . Def. x. Habet
ergo voluntatem perfe&iffimam .
§r.78.Prop.2. Qui habet voluntatem perfe-
6liflimam , nequit velle , nifi optimum d
Ax.i. Deus vero habet voluntatem per-
fe£liflimam. Etgo velle debet optimum .
§.7p.Prop.:$. Qui optimum vult in aftio-
nibus fuis , id feligere debet ex omnibus
poflibilibus bonis * Deus vero vult opti-
mum . Prop.a. ergo id velle debet .
CAP,
140 Le 8 .IV. De veritatum ortu ,
C A P. VI.
De certitudine morali,
§.ioo.T TiEc certitudo alibi definita, qua-
li tuor requirit . Primo requiritut
tertium difpofitio .• tum traditio oralis |
tum hiftoria j denique monumenta . Nam
teftes loquuntur in hiftoria , traditio ora-
lis debet referre fa£la, monumenta debent
priorum fidem comprobare . Hujufmodi
lunt ineluftabilia moralis certitudinis fun-
damenta. Hac ratione fa£ta etiam remo-
tilfima ad nos ipfos appropinquamus, ea*
que ita pingimus, ut pene corpus fumant,
quae fton habent*
§.101. Quantum ad teftes unus non fuf*
ficit , etiamfi fit tertis oculatus , etenim?
plures requiruntur, atque conformes. j
§.ios. Quo ad traditionem oralem , ipfa
eft veluti quaedam catena , cujus annuli
funt adeo inter fe connexi $ itaque con-
jungi , ut nihil dubitare faciant , licet,
maxima fuerit locorum , temporum , ac
fpirituum varietas* . •
§.103. Ex quo feq uitur, quod maximus
certitudinis gradus oriatur ex ipfa ta&i vi-
fio-
Digitized b y Google
Earumque progrcjjibus 141
fione: fecundus ex illorum relatione, qui
illud faClum fuifle narranti: tertius ex eo-
rum difpofitione, qui faClum audierant .
Hinc fit , quod faftum bene probatum
tranlit ad remotiffimos pofteros, etiam in-
terjecto plurium feculorum fpatio , quin
minuatur ejus fides,
§.104. At dato, quod hiftorla fit vera,
quis me reddet tutum eandem efle au-
thenticam ? Pater enim Harduinus temere
Virgilio , Horatio , aliifque gloriam eri-
puit illorum operum , quse Augufti ata-
tem immortalem faciunt . Critica quam-
plurimos libros apocryphos in oblivionem
detrufit . At quoties habent omnes veri-
tatis notas fa£la , non funt ambigenda .
§.105. Quod fi praejudicia , partium ftu-
dium, vanitas Rationalis, religionis varie-
tas, principum timor, aliaque quandoque
falfitates, & mendacia propagaverint ; tunc
profpicienda funt monumenta, quae rema-
nent ; nam ha?c funt etiam veluti quae-
dam orales traditiones ad fa£la tranfmit-
tenda opportuniffim® . Videntur in Arpi-
no etiamnum dua: illuftrium eius civium
imagines , videtur in noftro majori foro
locus, quo Conradinus infeliciter capite
fuit plexus. Quis qnquam dubitare pote-
J4i LeFl.IV. De •veritatum ortu,
rit, Ciceronem , & Marium fulffe viros
Arpinates, & Conradinum Neapoli fuifle
occifum?
§. i od.Praterea , quicunque iter facit u-
bique Jocorum ingentiflimas materia; mo-
les exuftas, immenlas petrificationes , an?
gulos montium ingredientes videt . Quid
multa? Quid enim denotant tot fefti vita?
ces commemorativs apud antiquiflimos
popplos , nifi totidem muta monumenta,
quibus iifdem nos docent plurimas revo-
lutiones, ac ceu cryfes vel toti natura ,
vel ejus partibus contigiffe? ex quibus fa?
ce eruitur, quod fa&um aliquod ex tot
tantifque circumftantiis munitum eundem,
evidentis gradum in fe contineat , quem
dus alis fuperius explanats habent. Qui-
bus ita perpentis , videamus quid fit ve?
sitas probabilis.
C A P. VII.
P* veritate probabili •
$.i©7.T 7“Eritas probabilis eft illa, de cn-
V i 115 veritate, vel falfitate non
fumus confcii . Ita femine fub terram de?
miffo, nemo foit, an nafcatur, nam de?
Digitized by Googl
Enrumijue proqrt/Jlontbuv 143
ftru&ionis caufe effe poflunt quamplurimap.
§.108. Ex quo fequitur primo , quod il-
le fyllogifmus eft probabilis , cujus eft
una faltem propofitio probabilis. Ex. g.
qui praeditus eft ingenio , habetque vita
commoda , magiftrum , atque fciendi vo-
luntatem , evadet do£lus , Petrus autem
his omnibus praeditus, eritoe do&Us? At
illinor propofitio eft incerta , nam Petro
deefle poflunt commoda , magifter , vo-
luntas , atque ipfe intelle&us.
§.109. Secundo , quod propofitionum pro-
babilitas major , aut minor eruitur ex
majori , vel minori refiftentias gradu .
Quamobrem illa propofitio eft minus pro-
babilis , cujus datorum refiftentia eft mar
jor , & contra. Hinc in ludo, qui vul-
go dicitur Lotto , amborum probabilitas
major eft, quam illa, quae in ternis ha-
betur. Nam ambo non funt,quam circa
quatuor millia , terni vero funt circiter
117. illorum itaque probabilitas eft ad
ternorum probabilitatem , ut 4. ad 117.
qua fumma per quatuor divifa , quotus
29. dabit gradum majoris probabilitatis
vincendi in binomiis , quam in ternis .
Eodemque modo poflet deduci ratio pro-
babilitatis , qua; intercedit inter ternos ,
Digitized by Google
144 - Le5l.IV. De veritatum ortu ,
& quaternos , Sc poftremo inter quater-
nos , ac quinternos .
§.i io. Tertio, quod probabilitas nequit
habere Jocum in rebus ex fe evidentibus,
cum probabilitas habenda fit tanquam
media propofitionalis inter fcientiam , 8 c
ignorantiam .
§.i 1 1, Poftremo inde fequitur quod rerum
probabilitates non ad res, fed ad ‘nos. re-
feruntur , quibus ab infimo luminis gradu
ufque ad maximam certitudinem perve-
nimus .
§. ii 2, Praeterea omnis probabilitas vel
eft ftmplex , vel compoftta . Dicitur fim-
plex , in qua unum eft datum , ut in fu-
tura fortium extra&ione numerus 4. Si
autem data- fuerint duo , vel tria , dici-
tur compQfita : ut numerus 4. eritne fe-
cundus in fortitione ? Itemque efficietur
is cum numero 10. ambum ? In quo fa-
ne quaefito data funt tria.
§. 11 3. Infuper convenientia prxdicati
cum fubje&o vel ex ipfa rerum natura , vel
ex au&oritate provenit. Prima probabili-
tas vocatur 'tntrinfeca , altera extrinfeca ,
Sic corporis alicujus divifio eft intrinfeca;
fi hsec ad artificem referatur, dicitur ex-
trinfeca. Sic fi Luna eft uti terra, habi-
' tato- '
Djtii izedbyGoogle
*' if >
Earumque progrejjtbm . 145
tatorum eft capax. Sane quidam Aftro-
nomi afleruerunt, eandem efle habitatam.
Prima eifc intriafeca , fecunda extrinfe-
ca . v ^ -r ‘
§.114. Denique verifimilitudo eft illa,
quae reperitur infra certitudinis dimidium :
Itemque illa probabilitas , qux certitudi,
dinis dimidio ajquivalet , dicitur dubita-
tio . Primi generis eft haec : Petrus mi-
hi dixit , me vicifle centum fcuta , fi
hoc eft verum illi fpondeo 40. En veri-
fimilitudo, fin autem fpondeo 50. Dubia
mihi videtur notitia, nam ex utroque la-„
tere aequantur . Sed quidnam requiritur ,
ut refle probabilitates fupputentur?
§.115. Primo neceffe eft videre, num
quod quaeritur^ fit poflibile. Secundo ad-
curate fupputandi funt omnes refiftentiaj,
vel difficultatis gradus . Ex.g. morietur ne
Sinenfium Imperator in novilunio Aprilis
hujus anni currentis? ut hoc problema ri-
te refolvatur , fupputandus eft numerus ci-
vium : Imperatoris aetas , ejufque vita, de-
inde fi dari poffit aliquis aeris influxus
perniciofus: medicorum peritia: aliaque.
nd. Tertio notandum, quod fi in
quaefito ex duabus fyllogifmi praemiffis ,
una fit certa, altera vero probabilis, con-
| K clu-
Lett.IV. De veritetum ortu ,
clufio quoque effe debet probabilis . Sia
autem ambae praemiflae fint probabiles ,
conclufio continebit probabilitatem proba-
bilitatis . Sic unus tertis oculatus habet
dimidium probabilitatis ; qui illum audi-
vit , & ex eo narrat , habet dimidium
primi; fcillcet dimidium dimidii, hoc eft
quartam probabilitatis partem . Denique fi
illud ipfum narrat tertius, hic habebit di-
midium dimidii , nempe ortavum proba-
bilitatis gradum • Et fic deinceps ,
§.iii-At ex omnibus probabilitatis ge-
neribus , quae mihi maxime cordi funt ,
iunt hiftoria , 8c aeconomica , in quibus
vellem ut confenefcereot juvenes., nam
prima eft objertum innumerabilium domi,
militiceque fartorum. Quaeque nos reddit
yeluti prxfentes omnibus temporibus , a q
J ocis . Hoc uno facilique medio quin
pniverfam telluris fuperficiem cum tot vi-
ta? difcriminibus,ac fumptibus peragremus,
difcimus quicquid in ea agitur ab abfen-
tibus . Hinc ex ea cognofcimus Imperio-
rum origines, formulas, leges, vires, ar-
tes, fcientias, vicifiitudines ,
§. ii 8. In aeconomia autem eft major
fupputandi utilitas, etenim ex hac fuppu-
talione habei.ur navium numerus , terra-
rum
,TTr\. - ' *«.
I - t ; , ‘ ^
; ^ . v • •* ■’*
, ' i- -v' * '' ; • <- , 1 1 • . — -
IN - * « , •
.t . • • v
• t
Digitizetf by G<
Earumquc progrcjjibui * 147
rura raenfura , fegetum colle£lio , fum-
ptuum quantitas , commercium , tam ter-
reftre , quam maritimum ; artium , fcien-
tiarumque flatus , civium labor , indu-
• flria, belli vires, aliaque pene infinita .
Hujus fupputationis expers fi fuerit aliquis
Reipublic* gubernator, illa Refp. habenda
ell barbara , ac fervituii quamproxima . Le-
£lor fludiofus poterit legere, fi aveat, analy-
fim ludi fortuiti M r .Montmordi, artem con-
}e£landi Bernoullii, Logicam s Gravefan-
dii , denique memorias Halleyi , aliofq.
Quibus omnibus ita expofitis,
enodatilque concludere jure poflumus ,quod
omnis veritas, vel ex fenfibus,vel ex ra-
tiocinio, vel ex aufloritate provenit .
Pfima experimentis atque obfervationibus,
fecunda mentis vi , poflrema teflibus in-
nititur . Quamobrem primo quo magis
fenfus funt numero majores , perferiores,
& frequentius adhibeantur , eo plus Intel-
leftus extenditur . Secundo quanto magis
ratio efl exercita , eo fortius ac facilius
ratiocinatur. Denique quo plures tefles
oculati , veraciores , ac perfpicaciores , eo
veritatum multitudo augetur . Reflat ut
poflremo loco , quaxlam regula; exponan-
tur , quibus juvenes redduntut aptiores ,
K 2 tam
Earumquc pro$'cJJit>m 149
flatui nocet ? determinanda eft relationis
quantitas . Revocato ad haec pauca uni-
Verfo ratiocinii myftefio, fequentes recu-
las Diale&ici proponunt , ut ejufmodi
quaefita enodentur .
§. 112. Re*. 1. In cujufque quaditi fd-
lutiorte omnium primo determinanda eft
vocabulorum vis , maximeque fi ea fmt
implicita .
§. 123. Statim legis hujus neceflltas in-
N telligitur, cujus negligentia etiam apud-
fcriptores magni nominis contentiones per-
petuas produxit . Definiantur luxus , liber-
tas , inanitas , prafcientia divina , et e*
radicatae erunt decertationes. Vocibus de-
finitis , animadvertatur.
§. 124. Regula 2. Semel determinata vo»
cabolorum vi , non amplius convenit ab
ea recedere.
* §.125. Quamplurimi hac in re aberra-
runt. Vox Deus apud ipfos Epicureos, Sc
Manichteos non fonat idem . Apud Hob-
befium natura jura non femper fignifi-
cant eandem rem . Quid multa ? Carte-
1 fius ipfe materiam fubltilem varie accepit# ‘
Videatur praterea.
. §. 125 . Reg.3. Si quzfitum fit refola-
tionis capax. Quo expenfo, exquirendum
K 3 dein-
't Tt > v m
I
1^0 Lc 8 . 1 V. De veritatum ortu ,
deinceps eft, num totum, vel ex parte’,
limites capacitatis humanas , vel tua; tra-
fcendat . Si primum deferatur inta&um ,
ut in intelligenda unione mentis cum
corpore . Sin alterum te ipfum concute ,
vel alios te praftantiores , ac feniores in-
terroga .
§.127. Quam regulam fi fciviflent tot
Jiterati viri , non confenuiflent in tot tan-
tifque quadliunculis inexplicabilibus , at-
que inutilibus , neque poli tot foculorum
focula etiamnum eas ad manus haberent.
Uti eft malorum origo , humani foetus
conceptio , vis elaftica , attraflio , & ce-
tera! Quid fi quicftio fuerit folubilis?
§. 128. Reg.4. Videndum, num qurefi-
tum fit fimplex , vel compofitum . Si
compofitum dividendum eft in omnia e-
/us membra poflibilia . Ex quibus, inutili-
bus membris refecatis , alia fic extrincen-
tur , ut unum membrum alteri praelu-
ceat , ac contineat .
§. i2p.Sic in hoc quaefito : luxus eftne
flatui utilis? videndum eft. 1. Si flatus,
fit Monarchicus , vel Republicanus ; dein-
de num ex propriis , vel exteris artifici-
bus , ac materiis. Tertio fi ex propriis,
videndum ultimo eft num artes primi-
< * * uva; ,
» -
Digitized by Google
Earumquc progrcjjibus . 1 5*
tivae, Sc fecundariae efflorefcant , vel lan-
gueant. Nam (i efflorefcant * Sequitur J
quod hominum multitudo eft major, ac
proinde optime in luxu occupata . Alias
vel abirent ex -illo ftatu pro pane lu-
crando , vel manerent otioli , ac mendi-
,sci , vel fures . Itemque fi mala dividan*
tur in metaphvfica , phyfica , moralia ,
oeconomica , politica, ac fuperftitiofa y
a eadem reduci poliunt vel ad fola ineta-
phyfica , vel ad fola' moralia * Hac ter-
minorum tedu&ione frequentiflime utun-
tur algebrx ftudiofi in fuis per quarti
longis aequationibus . Cur id quoque non
fiat a Metaphyficis , ac politicis ? Sed
propofitum profequamur*
§.130. Reg. 5. Si quaditum refolvi pof-
fit , necefle eft , ut omnia principia fuit
fatis fuperque clara, & firma*
§.i3i.Nifi hoc fiat, omne ratiocinium
corruit* Hujufmodi funt Hobbefii,& fpi-
nozzae principia . Falfe igitur debent elfe,
uti revera fiint , confeqdentiae ab iifdeui
dedu&ae , nam hae nequeunt elfe praemif*
fis ipfis folidioresj ac clariores* Itemque
requiritur.
§. 1 32.Reg* <£. Propofitirtrtes , quotquot
funt * omnes fluere debeant , ceu totidem
K 4
152 Leti. IV. De veritatum ortu ,
illationes , ex fuis principiis conftabilitis,
firmari fque .
§.133. Id qui non curat, ignorat ve-
ram ratiocinandi methodum , atque ha-
bendus eft obtufi ingenii homo.
§.134. Reg. 7. Omnia vocabula , ac
propofitiones, qux ordine fequuntur, ex-
plicentur , ac demonftrentur prius. Item-
que omnia ira neceflario vinculo funt in-
ter fe conne&enda , ut una res ab alia
nafcatur . , , ,
§.1 3 5. Euclidis fex libri planorum fum-
mopere juvant pro hac re confequenda .
Quapropter in iifdem confenefcant juve-
nes , ut propofitionum , ac demonftratio-
nuni filo adfuefcant. Praterea:
§.136. Reg. 8. Conditio , fub qua prae-
dicatum fubjs&o convenit , eft adcuratif-
fime determinanda. Nam philofophi mu-
nus eft rationem reddere , quo pa£to ef-
feSus caufa: fit referendus .
§.137. Sic in difputarione , num luxus
ftarui fit utilis ; perpendenda funt omnes
cir.umftantiae , in quibus convenit , fin
minus erratur. Quod fi certitudo nequeat
naberi , d^ferendumne eft quaefitum ? mi-
nime , vt-rum exquiratur:
§.138. Reg. p. Ubi deficit certitudo
— ' ' . •
•
y
quae
# • . • >• ■
• s
DigitizedJjy Copgli
» Enrumque progr cjjibus . 155
qu?e raro habetur , probabilitas querenda
eft . At non evulgari debet nifi tanquam
veritas probabilis . In quo cavendum quo-
que eft , ne hypothefes ut thefes ha-
beantur .
§.139. Eft ha&enus incertum , num ter -
ra, vel fol moveatur . Ergo ad probabi-
litates recurrendum . Itemq. ex variis ve-
ritatibus probabilibus quaeratur probabilior,
ut Redi hypothefis eft probabilior ani-
malculis fpermaticis Leewenhoeckii .
§.140. Reg. 10. Obfervandum porro eft
quxfiti genus , nam (i fit de rebus phy-
ficis , fenfus , exprimenta , atque observa*,
tiones funt interroganda . Si de rebus»
abrtra&is , rationem interroga ; fi deni-
que de rebus fa&is, confule Codices fa*
ftorum .
§.141. Reg. ii. In confulendis autem
codicibus , funditus fciri debet lingua , in
qua Codices fuere confcripti . Ac caven-
dum a tradu&ionibus vulgaribus, aut Le-
xicis communibus. Ad hoc rite, re£le-
que intelligendum fufficiet legere Cicero-
nis orationes a Ludovico Dolce in lin-
guam Italicam converfas : Quin inno Lu-
cretii , & Virgilii verGones. .
§.142. Reg. 12* Ad intimiora fcriptoris
fenfe
1^4 Lett. IK De verttatuni ortu ,
fenla penetranda , praeter linguam , fac
etiam fcias fcriptoris patriam ^ aeetatem ,
faeculum <, quo fcripfit , vitam , imperium,
religionem , munus , fe&am , mores ,
propenfiones > adfe&us > ftudia > exerci-
tationes t
§. 14$. Quorfum ha;c omnia ? Nam
ea mirum quantum influere poflunt ad
au6loris intelligentiam .■ Quicunque enim
fcribit his viribus occultis non modo mo*
vetur , fed etiam concutitur » Ergo ho-
rum omnium cognitio maximopere pro-
deft . Id libentiflime oftendetem ex mul-
tis kriptorum omnium fententiis , atque
opinionibus , fi in te tam clara teftibus
indigetem »
§. .144. Reg.i$. Non unum aliquod
Scriptoris opus diligentiffime verfandum.
eft , fed fumma indufiria legenda iunt
omnia ejufdem fcriptoris opera * Quod
fi de ejus fertterttia nihil confiet : Tunc
vel totum 'tei ice s vel dubita.
§.145. En potiflima ratio , cut innumeri
ltt judicando errent » Id ex eo maxime
provenit > quod Vel integrum librum non
-degunt , vel non intelligunt * At quid fi
fcriptor de aliorum opinionibus j vel fa-
4 ftis agat? t - #» ^ '■■■;? i*
40.
j •
X,
Bjgitized by (Jooglt
-rU,
I
Eimmque progrcjjibus . 155
5.146. Rcg. 14. Tunc quaere primo an
fcire potuerit. 2. An fuerit perfpicax. 3,
An in judicando adcufatus. 4. An in re-
ferendo fincerus . In quibus omnibus vel
eorum uni fi defecerit , fidem ei dene-
ga ; fin minus, eundem habe aptum, ac
veracem .
r* §. 147. Duo Vtllani , mundi hiftoriam
fcripferunt . Sed fciveruntne quae in eo-
rum funt libris ? maximis fcatent profe- ^
' flo erroribus . At non fic Guicciardinus . \
Quid vero fi quamplurimi ex uno hifio-
rico acceperunt? Quantum ipfi valenf?
5.148. Reg. 15. Si quamplures ex uno
hiltorico fua traxerunt, Omnes fimul va- • 1 .
lSnt , quantum ille unus , ex quo tran-
fcripta fuerunt omnia . Quod fi clare
confiet , fcriptorem fuifle faflt fcienthTi- .
mum , in cognofcendo p^jfpicacem , in / . »
judicando adcuratum , ad denique irt re- . '
ferendo fincerum , adtribenda eft illis fides.
§.145?. Reg. 16. Turtc obferva an liber
fit fpurius vel genuinus ; an interpola-
tus, vel mutilatus. Si fpurius, eum reii-
ce : fi genuinus eum tene . Si interpo-
latus , additiones nota ; fi denique muti-
latus , lacunas agnofce , & diftingue , po-
ftea fi poter is etiam reftitue . ' * \
§• 44 *
t
Digitized by Google
I
1^6 LcR. IV. Di verir arum nrfu ,
§.150. Primo liber eft fpurius,five a<»
pocryphus, fi fit alterius, quam illius 9
cujus nomen profert . Sic liber de con-
folatione Ciceroni tributus , non eft Ci-
• ceronis . Contraque dicitur genuinus ,
fi cui tribuatur, qui vere fcripfit . Cu-
jufmodi funt tot libri Grxci , Latini-
que. Tertio fi in Codice nunc quidquam
legitur, quod fcriptoris a»tate, vel in an-
tiquis Codicibus non legebatur , ut ia
antiquis fcriptoribus notarunt quampluri-
mi eft interpolatus. Denique fi nunc ali-
quid defideratur , quod in antiquis exta-
bat , dicitur mutilatus . Verum qua ra-
*'• tione haec omnia internofci poliunt?
§.151. Reg.17. Primo tunc liber eft
fpurius , cum fcribendi ftylus , vel cogi-
tandi modus non eft illius fcriptoris, cu-
jus nomen praefefert , vel illius aetatis . 2.
Notandum afi a coaevis fit memoratus : 3.
An adeo ineptus, ut cui trbuitur , nulli-
mode conveniat : 4. Denique an antiqui
cum rejecerint. Quibus remotis, liber
hab&idus eft genuinus.
§.152. Multa ejus rei extant exempla
tam in facra , quam in profana eruditio-
ne , qux brevitatis gratia omittuntur.
§. 153.Reg.18. Secundo liber habendus
" 4 eft
t
tygitizi
Earum progrejjibus • 157
eft interpolatus , vel fpurius , fi perfonas,
fi fa&a memoret: Itemque fi voces , fi
locutiones adhibeantur llriptoris aerate po-
' fteriores : tandem fi do&rinas fyftemati
fibi propofito contrarias contineat .
§.154. Hoc verum eft, dummodo non ?
confiet fcriptorem fuifle ineptum, etenim
inepti folent tertio quoque verbo fe con-* ,
trad icere .
§. 155. Reg. ip. Codex efi mutilatus. <
1. Si in eo aliquid defit, quod in vetuftis
codicibus legebarur: 2, Si quae contineat,
varie & confufe legantur. H#c quo ad au-
siori tatem humanam , nam quantum ad
divinam praeter jam di£U , notanda funt
etiam fequentia. > \
§.156. Reg. 20. 1. Oportet perpendere,
num Deus loquutus fuerit : 2. Cui : 3.
Quo loco: 4. Quando: 5. Quid: 6. Si
ccnftet reapfe locutum efle , videndum
• infuper eft , num quae dixerit ad nos in - ).
corrupte ac genuina, vel interpolata, aut
mutilata pervenerint. Itemque fi verba
pofiint varie interpretari, tunc nemo fut>
arbitratu temere ea intelligat , fed unius
ecclefiae Catholicae judicio ftandum erit.
§.157. Hujufmodi eft methodus analy- y ,
tica , quae non infervit modo pro veri-
tate
Djgitized by Google
158 LcH. IV. Dc veritatum ortu ,
tate invenienda, fed etiam juvat pro cu-
jufque feriptoris fcientia definienda. In*
ternofeimns enim ex regulis propofitis,
qui feriptores fint ferviles , fuperficiales ,
duri , difficiles ; qui profundi , nobiles ,
clari , folidi , phdofophi . Itemque inter*
nofeimus qui habendi fint optimi fpi ri-
tus , peregrini . Sed ex quo tanta feriben-
di varietas? Refpondetur,
§.158. Haec varietas partim repetenda
eft ex corpore , partim ex fpiritu huma-
no. Secundo attentio non eft eadem in
omnibus , neque fenfuum difpofitio eft
omnino conformis , Denicjue hominum
inftitutio , habitus , exercitia , cultus in
infinitum variant. En feribendi varietas.
§. 1 3p. His omnibus accedunt fenfuum
ufus , meditandi adfiduitas , librorum Ic-
ilio, literatorum virorum frequentia , iti-
nera , experimenta, obfervatipnes , Item-
que ad hog conferunt Geometriae , at-
que arithmeticae ftudia, quorum primum
reddit faciliores idearum combinationes ,
aliud nos adfuefeit ad eafdein inter fe
colligandas .
§.ido. Ex his omnibus oriuntur artium,
fcientiarumque progreffus. Ex his ratio-
cinandi robur , claritas , atque ordo . Ex
Digjtizca bv GoosL'
E arumque progrejftbusl 159
his denique politica arcana referantur, fu-
perditionis myderia evanefcunt , ignoran-
tiae velum vel retrahitur , vel in mini-
mas partes fcinditur . Reliquum ed , ut
de modo, quo veritas inventa aliis com-i»
municatur, fedulo pertrahemus ,
C A P, VIII. i' W .
De regulis , quibus explicanda ejl veritas .
§. i<5i, TTOmo ex omnibus animan-
X X tium generibus ed lolus f ;
loquelae capax , qua fui animi fenfa ex-
primit, Sed fi philofophi, fi magidri , ft
genitores ipft defiderent , quod juventus
utiliter hoc divinum rationis indrumen-
tum adhibeat , hafce pauciflimas regulas
ob oculos habent ,
§.id?.Reg. 1. Initio cujufque facultatis
dicat magider quid ea fit , quae fuerit
ejus origo, progrelfus , fata, fcriptores,
ejus denique partes didinhe proponat .
§. 163. Cur hoc P ut pueri fciant,quae
fibi comparanda funt , atque ut totius
materis habeant quandam delineationem
ceu parva in tabula adumbratam . Pro
quibus omnibus extricandis una , vel al- • ,
, ter*
Digitized by Google
1 60 LeR. IV. De veritatum ortu ,
tera le£fio fuflkiat , ne rerum multitudi-
ne detineantur pueri , qui paucis prxcep*
tis funt imbuendi .
§. 164. Reg. 2. Maxima cum brevi tata
& claritate fimul controverfia; ftattis pri-
mo proponatur; deinde fuas in partes di-
vidatur; tum inutilibus refeflis, vel lon-
gioribus expreflionibus reduftis , omnia
fenfim fme fenfu explicentur. *
• §.155. In hoc enim a pluribus erratur,
nam neque problemata fciunt acute pro-
ponere , neque omnes nodos extricandos
vident. Sed omne tempus terunt in con-
gerenda cujufque generis eruditione fine
ullo ordine , & judicio , Haec eft fere
Grammaticorum fcribendi ratio .
§. 166. Reg.j. Vocabula definiantur, ut
intelligatur , quid fit res, de qua agitur.
§. 157. Hujus regulae negligentia impe*
dit juvenes , ut bene addifcant .
§. i< 58 . Reg. 4. Ex definitionibus effi-
ciantur axiomata , atque poftulata , ex
• quibus dein omnis propofitionum feries
«ruatur.
§. i6p. Haec optima docendi ratio eft
illorum duntaxat , qui in rebus mathe-
maticis confenuerunt .
§. 170. Reg. 5. Definitis (cientis voca-
£r ’ bulis,
7* . '• v •' t
Digitizedjsy CyQgle
*
EnYf.mcjue progrcjpbut . i < 5 i
bulis, fumatur a rebus fimplicio-
ribus , a^acilioribus , ex quibus poftea
ad maxime compofitas , maximeque dif-
ficiles , atque involutas procedatur . At
rationum catena ita arte colligetur , ut
una alteri praduceat , atque una alteri
ferviat . Ex quo poftremo integrum difci-
plina fyllema compingatur omni ex parte
connexum. Verum notetur.
§.171. Reg. 6. Primo ne rationes fint
in tanto numero, ut ab iifdem pene ob-
ruantur pueri, neque fint adeo involuta,
ut auditorum captum vel fuperent , vel
defatigent : tandem neque fint tam elo-
quenter propofita , ut auditores verborum
concinnitate potius , quam ratiociniorum
pondere convincantur. Verum oportet ,
ut rationes fint pauci (fima , clara , foli-
da, ac naturali fimplicitate propofita. I-
temque notetur.
§.172. Reg. 7. Si in alicujus phaenome-
ni enodatione defit certitudo , quaratur
probabilitas. Quod fi hac quoque defi-
ciat, quaratur verifimilitudo .
§.173, Reg. 8. Si hypothefis non fuf-
ficiat pro quafiti folutione in omnibus
fui$ partibus, tunc illa hypothefis defera-
tur , quaraturque altera .
L §.1-4.
>
Digitized by Google
l6l LcH. IV. De veritatum ortu ,
§.174. Reg. 9. Magifler {■^caveat ^ .
ne fophifmata vel paradoxa , wl do£lri-
nas novas auditoribus proponat, nam ju*
venes hifce femel imbuti , facile in tur-
piflimum fcepticifmum incidunt . Quin imo .
ltudiofe doceat , qui libri fint fcepticQ-
rum , ut eofdem vitent.
§. 175. Reg. 10. Modum doceat , quo
legeqdi funt libri , ut mentem au£loris ,
& fpifitum confequi poflint . Qua in re ,
juvat le£lio alicujus libri, atque a magi-
liro notentur omnia ? ut difcipuli profi*
ciant,
§.175. Reg, 11. Doceat, quod pro a*
liqua hitfaria legenda , addifcantur prius
chronolqgia , ac Geographia ; itemqu®
asthica, ac politica, alias nihil proficient'
§,177. Reg. 12. In fiiftoria literaria ,
cure? -ut juventus prima veluti rationis
(lamina in omqihus artibus , ac fcientiis
agnofcar : faciat deinde notare earum pro-
grefliones , atque quibus ex caufis a ma-
ximo ad minimum devenere gradum ,
§. 178. Reg. 13. Praeterea homo eft
natura i nertiflimus , ergo quantum ipfe
ell, totum edftcationi debet' adeoque ma-
gilter eum fedulo inftituat , maximeque
io praceptis yit* civilis , nam fi cum
non
Digitized by Google
Earumque p rogrejfibus 16$
non poterit efficere philofophum , faciat
faltem bonum , & pium civem .
. §* I 7 P* Nam fine fpiritu patriotico ho-
mines fe mutuo deftruant , & fine re-
ligionis idea , erunt Deo ingrati , aliis
vero hominibus pemiciofi.
§. 180. Reg. 14. Sed fupra omnia ju-
ventutem ad laborem horetur , & ad-
fuefcat, atque erga alios reddat benevo-
lam ; nam hxc duo funt focietatis veluti
fulcra , qua: corpus civile fullentant .
§. 181. Reg. 15. Itemque exciretur in
juvenibus amor erga genitores , qui ha-
bendi funt totidem Dii terreftres;ex quo
amor , & obedientia in illos oriri de-
bent ,
§. 182. Reg. 16. Infuper qui alios do-
cet , excipiat animo grato juvenes , eof*
que curet reddere meliores , tam in eo-
rum parte phyfica , quam morali .
§.183. Quo a<£ corpus , iifdetn legen-
dos exhibeat Piut. de fanitate tuenda:
Hoffman de medico fui ipfius ; Pujatum
de fanitate libratorum , picinum de vita
fana : Gregorium* Horftium de tuenda ia-
-nitate ftudioforum ; denique Tilfotum..
Quantum vero ad partem moralem , exci-
tanda eff in ipfis proprii temperamenti ,
-i - - L 2 gro-
15 $. T.e'R. IV. De veritatum ortu ,
propenfionum., atque affectuum vis : iique
fl. cendi , quibus ve&ibus moveatur , &
a^at homo, ut fe ipfum perficere polfit.
§. 184. Regi 17. Qnicunque alios do-
cet , ut capta fecundet , non fibi propo-
nat finem privatum , fed publicum bo-
num , ac di&is , fa&ifque fe monfiret ho-
minis amicum . Hac quo ad vivam vo-
cem , quantum vero ad feripta fequentia
tenerida funt ,
§.185* Reg. 18. In libris conficiendis
obfervetur , num libri fint hiftorici vel
dogmatici . Si hiftorici , videndum eft 1 !
de natura phoenomenis rraflent ; vel de
artium , ac fcientiarum ortu , ac progref-
(ibus. Itemque,
§. x 8 < 5 . Reg. 19. Si libri de natura hi-
ftoria agant , Iciat auSor in le£lorum a-
nimis inferere naturalium affe&uum co-
gnitiones , eofque imbuere perquam foli-
dis principiis , Itemqdl non negligat ex-
perimenta , inftrumenta , machinas , eo-
rumque ufus .
§. 187. Reg* 20. Si vero agant de ar-
tibus 'liberalibus , ac mechanicis , ftudeat
jnagifter earum principia invenire , pro-
grefiufque tam afeendentes , quam defeen-
dentes determinare»
* ✓ 188,
Digitized by Google
Earumque proqrrjjihm . itf *y v
§. 18S. Reg. 21. Si de hiftoria Utera*
ria , defcribanrur illuftrium virorum vitas*
eorumque inventa , patria , astas , difcen-
di methodus.
§. 189. Reg. 22. Tn imperiorum hirto»
ria , perpendatur eorum origo , forma *
progretTus , vicilfitudines, imperantes, vi»
res, principia politica , & caulas , quibus
vel creverunt , vel ruerunt .
§. 190. Reg. 23. Si vero libri fint dog»
matici , primo definiantur voces , deinde
ordinate difponantur ratiocinia, tum per-
quam folidis rationibus omnia compro-
bentur.
§.191. Reg. 24. Denique evitetur om-
nis .pedantifmus : eruditio fit fapiepref •
fparfa . Itemque res fint peregrina; , vel
faltem tales appareant f lingua fit facilis,
energica , ac naturalis . Haec de philolb»
phandi regulis , quibus veritas & facile .
invenitur , Sc inventa explicari' poteft ,
vel viva voce, vel fefiptis.
§. 192. Ad hasc jam brevifllme expofita .
omnis vis illius fubftantiae reducitur , quae
Hos informat, plurium altuum , pluri um-
que errorum , ac veritatum capaces red-
dit. Ad quam rerum fummam omnis tam
theoretica , quam prafSica tfa&atio revo*
L 3 cata.
Digitized by Google
i66 Le6i.1V. De veritatum ortu ,
cata, quis mihi denegare poterit fpiritiim
humanum immaterfalem effe,atq. immor-
talem ? Hinc fi quis mihi fpiritus hu-»
mini materialitatem vellet perfuadere ,
deberet primo oftendere , quod omnes
mentis a£lus fint unius corporis inertifli-s -
mi a&us. Quod Iicec quamplurimi ten-
tarint , nemo tamen unus adhuc demon-
ftravit . Quamobrem fi in hoc erro, quod
animus humanus fit immortalis , malo
potius errare , quam cum aliis vera fen-
tire-. - , *. Iftr
.jA
I
Digil
i67
LECTIO V.
DE LOGlCiE REDUCTIONE AD ARITH-
METICAM ^
$* 1 * Ogltanti mihi fajpe nu-
mero, atque animo re-
colenti non modo fa-
&a hiftorica , fed ipfa
omnium fcientiarum ,
artiumque obje&a ^ ea femper nihil aliud
efle vila funt , nili totidem mentis fup-
• putationes* Quod quidem eft adeo Vefuna
Ut nihil fupra* At licet philofophi nimis
inulti & antiqui & recentes hoc perfun-
ctorie dixerint , vefumtamen horum nul-
lus rem explanarit * Hobbefius ipfe ma-
ximus ratiocinator de arte computandi
fuam Logicam infcripfit , at fub fpecio-
fa hac denominatione nihil alitld fe-
cit , quam Diale&icarri fui temporis ex-
ponere * Burlamichius de jure naturae a-
gens,.id quoque dixit* Et poft fturlartia-
chium quamplutimi alii * En ratio * quae
me impulit ad hanc leflionem ceteris
aliis jam expolitis addendam , quae & pro
L 4 rei
Digitized by Google
i68 LcEl. V. Dc Logic*
rei novitate, & utilitate fimul requiret,
ut majori adcuratione traftetur . Sed quor-
fum hacc ? ut DialeSica: (tudiofi arithme-
tica addifcendae neceflitatem aguofcant .
Ad propofitunij
§. 2 . Principio philofophia fi inti-
mius infpiciatur , quanta quanta efl ,
fcientia numerica eft . Etenim in phy-
fica fupputando cognovimus corpora ef-
fe fua natura extenfa , impenetrabilia ,
divilibilia, inertia . Itemque cx iifdem a-
lia eflfe fapida, alia infipida , opaca, vel
lucida, vel mollia, vel elaflica, vel du-
t a , eadem mentis vi qualitates corporum
peculiares a metallorum , fofliliumqaie na- '
tura ufque ad ftellas ipfas nebulofas defi-
nitae fuerunt . Hoc maximum naturae fy-
fiema conditum efle ab eo ipfo, qui tot
miris inexplicabilibufque legibus eum re-
git ac gubernat , nonne haec fcientia no-
bis certi fit me aperuit ? Qtiar alia facul-
tas potuifTet determinare corporum prin-
cipia , eorumquc combitlmones ; quae
naturar progreffus , ejufque tam praete-
ritas , quam futuras revolutiones , nili
divina mentis fupputatio ? Ad hanc igi-
tur referenda funt in fvftemate, tum phy-
fico, tum morali legum ornatum, ac vi-
- rium
\
Digitized by
4
V
ReduHione ad Arithmeticam» i6g
rlum determinatio : ia sethica tempera- J
menti , propenfionum , atque affeftuum
docilitas : in politica imperiorum origo ,
formas, progrdfiones , viciflitudines, artes,
bella , leges , ftatuta , Si mores ; in jeco-
nomica Familiarum inftitutio , artium
ortus , prolis educatio , moralis unio ,
bonorum fucceffio , rerum permutatio ,
vitee commoda , ac domeftica tranquilli-
tas : Ad hanc quoque refertur ipfa hilfo-
riarum omnium philofophia : ad hanc ,
Cronologia , ac Geographia . Quid multa?
Ipfa Theologia facra majoribus noltris di-
vinitus infpirata , nobifque tradita etiam
a mentis vi pendet. Nam nifi iidem u-
triufque Teftamenti certitudinem fupputa-
viflent , ipfi neque credidiflent , neque no-
bis propofuiflent . Cum ita res fe habeat,
nonne unus hebes ac plumbeus de fum-
ma Logicas cum arithmetica analogia po-
terit addubitare ? Quod cum primo ad-
fpeflu tironibus involutum atque dubium
videri poffit, idcirco exponam paulo lon-
gius, quam res tanta dici pofeit.
§. 3 . Primo arithmetica eft fcientia ,
quae mentem inftruit , ut ea expedite ac
refte fuper quibufdam cyphris rvumericR
operetur . At qua de caufa ? ut nempe
veri-
Digitized by Google
i 70 LeSl. V. De Lo^tca
veritates inveniat. Haec (cientia licet quarrt-
plurimis contineatur reculis ut additione,
fubtradione , multiplicatione ac divifione
attamen additio * fubtradio , multiplica-
tio, ac divifio tam in quantitatibus inte-
gris , quam in fradis 'cujufquc generis ad
additionem , atq. fubtradionem reducuntur.
Itemque recula aurea , Tocietatis , alliga-
tionis, pofitionis, ac combinationis ; hae
omnes , & fi quae fmt aliae etiam infi-
nitae duntaxat revocantur , ad regulam au-
ream .
§.4. Etenim multiplicatio nihil aliud
eft , quam ipfa additio concifa , & divi-
fio eft ipfa fubtradio . Sic fi mihi mul-
tiplicandum eflet 8. per 4. duos modos
adhibere poffum * vel 8. quater fcri-
bam , fadaque fumma habebitur 32. al-
ter modus eft fi 4. accipiam odo ; vel
odo accipiam quater ; produdus erit fem-
per 32. ex quo patet multiplicationem
non effe nifi ipfam additionem compen-
diofam .
§.5. Id ipfurri dicendum eft de divifione;
nam haec eft ipfa fubtradio, cum hoc uno
difcrimine, quod fubtradio fiat femel, fci licet
ex quantitate majori dematur minor, ut quod
/ 1 : rema-
f . i v_, •
t
Digitized by Google
Rcduttione a (i Arithmeticam . 1 7 1
remanet , videatur . In divifione vero
fubtra&io fieri debet fecundum numeros
di viforis . Sic fi dividere vellem 484. per
quatuor . Fieri debet in uno quoque nu-
mero ; hinc primo ingreditur femel , in
fecundo bis, in tertio etiam femel, quotus
erit 121. Ergo in primo numero fubtra-
ftio fuit unius numeri 4. in fecundo fub-
traftio dupli 4. & poftremo etiam unius
4. Ex quo etiam liquet divifionem non
efle , nifi ipfam fubtra&ionem . Quod
quidem non intelligendum folum de nu-
meris integris , verum etiam de fra&is ,,
ac de fra&orum fra&is, .<
) §. 6. .At fi quis inquiet ; ad quam re-
gulam referuntur potentiarum elevationes,
atque radicum omnium extra£liones ? Ref-
pondebitur , .quod potentiarum elevatio-
nes fola multiplicatione conficiantur : ex-
tra&iones vero radicum cujufque generis
& multiplicatione, ac divifione, hpc eft
ex additione, & fubftra&ione fimul eruan-
tur <
7. Sequitur poftrema fcientiae ®ume-
ricje regula, qua; eft fola aurea , ad quam
quotquot funt , omnes reducuntur . Ve-
rum quid contidet ha:c : nifi quo pado
ex tribus datis cognitis numeris inveniri
poflic
tft LeBi V. De Logica
poffit quartus proportionalis incognitus ?
Hoc parumper perpendamus ia tironum
gratiam .
§. 8. Ad quatuor clafles , omnes pro-
blematum numericorum refolutiones vul-
gares arithmetici reducunt , nempe ad re .4
gulam auream five trium ; ad focietatem.*
ad alligationem , atque ad falfam poli-
tionem .
§.p. Primo regula aurea five dircCa ,
vel indireCa ; five fimplex vel compofita
eft inventio, quarti numeri proportionalis
poft tres datos ut 4. boves ararunt 8.
terra; jugera , quot jugera araflent 16.
eodem tempore ? Itemque 4. meflhres me-
tunt quamdam Tegetum quantitatem 8.
diebus , quanto tempore eundem cam-
pum mefluilfent 16. meffores ? In utro-
que» problemate femper quartus propor-
tionalis inveniendus eft j cum hoc uno
difcrimine. In primo problemate multi-
plicatis fecundo, 8c tertio numeris , pro-
ducum dividatur per primum , hoc eft
128. per 4. quartus proportionalis eft 32.
Ib fecundo autem problemate multiplica-
tis inter fe primo cum fecundo, produ-
Cum dividatur per tertium , videlicet 32*
per 1$. quotus hoc eft quartus proportio-
nalis
Digitized by Google
ReJuHtone ad Arttbmetram l 173
miis eft 2.. Sin autem utraque fit coni-
pofita , confiet nempe quinque numeris ,
tun~ reducuntur ad tres , & fiat quoque
fimplex , ac regula efi eadem .
§.9. Ad hanc quoque regulam refer-
tur illa focietatis .tam fimplex , quam
compofita . Hinc fi dicam : 2. Mercatore
cum quatuor fcutorum millibus lucrati
funt 500. quorum alter pofuit 800. alter
vero 5 oo. quantum unicuique debetur? Tunc
fiat : 4000. dederunt lucri 500. quantum
800.? Item^ue 4000. lucrata funt 500.,
quantum 600. ? Nonne haec eft ipfa pri-
ma bis , ter, quater , centies, totidemque
repetenda, quot funt mercatores?
§. 10. Id ipfum dicendum eft , fi fit
compofita , in qua dividendum eft lu-
crum, vel ammiftio pro ratione capitalis,
ac temporis. Ex.g.3. fint mercatores , at
primus pofuit 3. millia pro 7. menfibus, fe-
cundus 6 . millia pro 14. menfibus , tertius
vero 1000. pro uno menfe quiq. lucrati
funt 1876. quaeritur quantum cuique debe-
tur? Tunc ita inftituatur regula fi 10000.
1875. quantum 3. millia per 7. menfes?
2. quantum 6 . millia per 14. menfes? tertio
quantum 1000. per menfem unum? fafla
terminorum reduftione, omnium problema-
tum
Digitized by Google
174 L&- V. De Logica *
tum refolutiones funt omnino utque i 11»
jam di£la r «amo?
§. 1 1* Huic accenfenda; funt reliquas
regula: , hac eft alligationis , ac falfa; St
duplicis politionis , progreflionis , combi*
nationis ; ac fi qua? lint alia; per quas
omnes libentilfime excurrerem , nifi res
dfet adeo manifefta , ut de iis loqui fru*
ftraqeum putetur.
' §• ia. Ex di£lis conflat fcientiam ni*,
mericara tres duntaxat regulas comor©,
hendere , additionem , fubtravlionem ; at-
que regulam auream . Cum autem haec
f>oftrema cujufque generis fit , fo!a mul-
tiplicatione , .ac divifione , fcilicet fola
additione, ae fiibtraftione conficiatur. Se-
quitur omnes arithmetica; regulas ad fa-
lam additionem, ac fubtraftionem reduci.
§. 13. Diale&ica tantopere a Graecis
exculta, deinde a noftris poli literarum
inftaurarionem, ad inftruendum Intelle£hira,
ut omni loco, ac tempore veritatem in*
veniat , tendit . Hinc finis ejus eft men-
tem perficere , errores vitare , veritatef-
1 • . . - . : que
fr" • ' " ■ — " 1 ' ) »'■ 1 ■ ■■ . ■
(a) Legantur tabula numerica Profla-
fnrafts an, 1610, .ub Erwert odita , qui-
bu%
Digitized by Google
Rcduftione ad Arithmeticam . 175
que detegere . Sed qu* eft cogitandi ma-
teria, quxque ipfius mentis vis ? atque
energia ?
§. 14. Refpondetur cogitandi mate-
riam a fenfuum ufu provenire , qui cor-
porum imprefliones excipiendo mentem
tion modo quafi excitant, ac acuunt ,
fed quoque eandem imbuunt tot tantif-
que rerum ideis, ut quadam nobis inco-
gnita vi eas inter Te modo conjungens ,
modoque feparans ex veritatibus notis ad
incognitas deveniat . En itaque totum
fcientiarum abditiflimum mytterium ma-»
nifeftatum : En fcieqdi arcana referata :
en denique ars illa pene divini, qua in-
telle&us fupra res humanas fe erigens ad
peleftia perfcrutanda adfpirat ,
§.15. Quibus 1 ex omnibus profero in-
telligitur fenfationes efle cogitandi obje-
flum, ac veluti materiam : mentis vero
artificium in judicando , ac ratiocinando
effe pofitum . Sed quid judicium , quidve
ratiocinium? *• ••
§. 16. Judicium eft quidam mentis a-
r . ftus
— — * — • ; —
bus multiplicatio , ac divifto additione , 0 *
fubtra&atione abfolvuntur . •
iy6 Lctt. V, De Logica
ftus, quo ideas inter fe ieparamus , vel
eaidem conjungimus: fic dicimus: Petrus
e/i dottus: Petrus non efl ovis. In primo
judicio ne6litur do6lrina cum Petro ; in a-
lio vero disjungitur ovis proprietas a Pe-
tro. Verum dari poliunt certitudines tam
intuitivae, quani demonllrativae . Ia intui-
tiv^s liquet judicia non efl'e, nili itidem,
vel additiones, vel fubtrafliones, hoc eft
judicia affirmativa ad additionem , negati-
va autem ad fubtra&ionem relerri . Quo
autem referuntur ratiocinia , ac tot vul-
gariffimi argumentandi modi?
§.17. Ex di£lis in toto Logicae curfu,
omnes mentis ratiocinationes fatis confiat
elfe duarum idearum relationes cum ter-
tia : nam fi eontigprit , ut quod inter duas
ideas relatio non mihi innotefeat , tunc
«afdem cum alia confero . Cui tertiae vel
ambae conveniant , vel minime . In pri-
mo cafu ratiocinium dicitur affirmativum,
in fecundo negativum . Sic fi quaeratur ;
folis moles eline ignea ? Itemque plantae
funt animatae ? neque in primo , neque
in fecundo quaefito video quid mihi affir-
mandus vel negandum fit inter ideas ea- M
rundem relationes , hinc ad refolvenduni
primum quaefitum .tertiam ideam veluti in
auxilium fumam, ac dic^n: quidquid u,
' rit ,
Digitized by Google
Reduftione ad Arithmeticam . 177
rit , ejt igneum * fol autem urit , efl igi-
tur igneus. In quo fyllogifmo, tertia id-
ea , oim qua duas alias comparavi , eft
quicquid curit. ut qua; eidem conveniunt,
inter fe quoque conveniunt. Itaque eidem
urere conveniat tam natura ignis , quam
folis . Ex quo poftremo conclufum eft ,
folem efle igneum .
§. 18. In fecundo quasfito hanc aliam
ideam in auxilium fumam : qua ex fe
moventur , funt animata . Plantae autem ex
fe non moventur, ergo non funt animata.
In hoc Tyllogifmo tertia idea eft cx fe
movere , cui convenit efle animatum, at
quia eidem non convenit plantarum na-
tura, proindeque conclufum eft plantas non
efle animatas .
§. ip. Ex hifce duobus exemplis ,«fit
manifeftum ratiocinium efle illud ipfum ,
quod in Arithmetica regula aurea , five
trium , hoc eft ex datis tribus terminis
vel veritatibus notis , quaritur quarta in-
cognita . Sic in primo fyllogifmo verita-
tes notas, funt. l.Quicquid urit . 2. Iqnis.
3. Sol urit . 4. Terminus incognitus fol
efi igneus . In alio exemplo : 1. Quod
ex fe movetur . 2. Efl animatum . 3. Planta
non femoyentur. Ergo planta; non funt ani-
M nu-
Digitized by Google
J7$ Left, V. De Logica
ruat* efl quarta veritas incognita , Con*
itat itaque ratiocinium efle quoque regu-
lam nurnericam , Quantum ad caetg*as ar*
gumeptandi rationes apud vulgares cogni-
tas , ipfe pon iunt , pifi diyerfe unius
fyllpgifmi modificationes ,
2 p. Ex quo fit, ut illud ipfum Diale-
ctico contingat in quxfitorum folutioni-
bus, quod arithmeticis in fuis problema-
tibus refol vendis f Hi enim quartum ter-
minum proportionalem incognitum poft
tres datos nofos , femper inveniunt vel
multiplicando fecundum cum teifio , vel
primum cum fecundo , eorurpque produ-
Ctum yel dividunt per primum , vel per
tertium , Sic quoque Dialeftjci medium
terminum varie combipando cum fuis ex-
tremis modo directo, modoque reciproco
omnes fyllogifmorum formas conficiunt ,
Jtemque f; quis ratiocinii naturam per-,
pendat , inyenif eandem ad ipfum judi-
cium referri , etenim in fyllogiljno aliud
pop fit , quam duas yoces prius ad ter-
tiam , deinde inter fe referre , Sicuti igi-
tur quotquot dantur numericae regula: ,
omnes ad additionem atque fubrraftionem
revocantur, ita etiam omnes regula: Logica
ad unum judicium vel pegativum, vel affir*
s
Di(
ed by Google
*R.cduftione ad Arithmeticam . 179
mativum , hoc eft ad ipfam etiam addi-
tionem , vel fubtra&ionem referuntur .
Hazc cum ita fint , quifque intelli-
git primo , quod ficuti Diale&icus ope-
retur in ideis , ac fenfationibus , fic
arithmeticus in cyphris numericis : 2.
Intelligitur , quod utriufque finis fit i-
dem hoc eft veritatis inventio Etiam
intelligitur , tot regulas dari in una, quot
in altera . 4. Denique patet mentis ope-
rationem in utraque efle eamdem 4 His
demonftratis , nonne fequitur inter has
difciplinas dari maximam analogiam ? Non-
ne Logicaj ftudiofo efle perquam necefla-
riam numericam fupputationem? nonne de-
nique fequitur mentem hac exfufcitari ,
acui nobilitari ?
§. 21. Quibus ita potius inchoabis',
qnam explanatis , patet numericam fup-
putandi rationem omnibus efle necef-
fariam , maximeque Diale&icis . At fi
jethicas, fi oeconomicus, fi politicus fint
ejusdem expertes , habendi funt bardi , &
tanquam ftipites ac trunci . Quis enim fe
ipfum regere ac vincere potuerit nifi
prius proprias vires tam phyficas , quam
morales fupputaverit ? quo patfto aliquis
fe cohibere prafumat , nifi antea & tem-
M 2 pe-
■ . Digitized by Google
Left, V, De Logic a
peramenti , Sc propenfionum , &affeftuum
impetum definierit ? Quomodo denique
focialis , nifi propria & aliena jura , ni_
fiqqe propria aliena officia ante pra>
calluerit ?
^ §.22. Quid tandem dices in aeconomia
civili, ac politica ars numerica cum noftro
tempore ^paucis rrtagiftris docenda , paucifli-
jnis vefo difcipulis addifcenda eadem defera-
tur? Q infantuli natura: humanae afelli! Pof-
funtne refle profpereque procedere a:que
pes domeflicaE , ac civiles fine ulla nu*
merica fupputatione ? Quomodo enim fci-
remus hominum multitudinem , qui hunp
regnum incolunt : quomodo confummatio-
riis quantitatem* frugum copiam, animalium
fruflum , commercii extenfionem , indit-
uri» produ^qm ? fine hac fciremps na-
vium numerum , regni fijperficiem , ter-
rarum omnium produttjones , veftigalium '
yim , hominum cujufque coetus lahores ,
vita: commoda, fortunas, bona, atates,
morbos periodicos , curationes ? Penique
fine ulla fppputandi arte quisnam fcire
pollet , hujus regni prafeqtem , ac pme?
yitum ft^tum, & quodammodo etiam fu-
tqrum pracogpofpere ? Quid multa? Non«
Digitized by Google i
RcduEltorte dii Arithndeiicdrti . i8f
fltf prafens totius Europae floritas 1 uni
computanJi fpiritui tribuenda eft ?
§. 23. Ex di£lis igkur hanc in aper-
tiflimam coriclufionem venio i quod fi
qui impetent , re£le facillimeque compu-
tant , ejus regimen eft philofophicum j
artes , fcientiaeque florere debent , at-
que flatus omni e* parte effe debet fecu-
fus ac potens* Contraque fi ubiqud men-
dici , otiofi , ignavi , fiagitiofi : fi ex fla-
tii extrahantur materiae primae * atque im-
mittantur aliorum induflria: i fi ars pe-*
cuaria negligatus ac commefcium Vile-
fcat : fi aftifices , agriculae , ac laboriofi
lngentiffima ve£ligaliuni pondefe dppri-
mantur : fi ftupidi } Vafri, atque iftfcied-
tiffimi fublimantuf , deprifnentufque ho-
li efll & induflriofi : fi denique rtlufici f hi-*
flriones 1 mimi , balatrones ifiagnifice ex-
cipiantur , literatique autem viri faceflt ,
dicendunl in illo flatu artem computan-
di prorfus ignoraii * Inoumbac itaque huic
fcrentiae quilibet Logicae ftudiofus 1 iri
fuifque operationibus confenefcac * Marti
vifum eft , quantum aeque paupefibi»
prodefl i locupletibus arqufe i sfque ne-
gle£U viris 1 pueris , fenibufque nocebit «
1
ARTIS RECTE C0GJTAMD1
*
SEX lectionib. contenta
Stl»f O ? H s
\ 1 .
JN USUM LOGIC JE TIRONUM ,
LECTIO L
De exigua bijtoria Logica ComrrtentaAo *
Diafeftica, qu# efl afS perficienda ra-
tionis humans, a Grsecis orta Zenoni E-'
leati Parmenidis auditofi i & adoptione
filio tribuitur, cujus progfefiio f ac fata
tum apud antiquos ^ tum apud recemifti-
irtos ufque ad Abbatem Angelorium Pa-
trem Coeleftirtum brevirtime d£fignatitur *
Itemque itir praecipuis fcripfofibus, cjuid itl
iis ^culpatur , quidve laudatur fine par-
tiurti lludio exponitur,
f
LECTIO IL
De origine aperntiattunt ‘R.ationii huma*
na , ejuj que maximis progrejpbus ,
*
Cap, I. Ex omnibus animantium ge-
neribus tiobis huc ufque. cognitis 1 unus
M 4 Jio-
homo vi j. 12 rationis caeteris prsfcftat >
quia hujus facultatis beneficio fe ipfum ,
&' peiie, infinita alia objefta exteriora
cognofcit. Sed quo pa£to ; nifi corporum
exteriorum diutinis experimentis in fuos
fenfus ? Quid fenfus , iiift qu&dam orga-
na,- quae nos videmus, tangimus , ac di-
vidimus ? Verum quae ita funt, corporea
funt . Homo igitur corpore confiat, Item-
qae quilibet homo fua natura ducitur ad
veritatis inveftigandae ftudium, 3 d bonam
comparandum , ad malum declinandum #
Infuper rerum ordinem , pulcritudinem ,
jufiitiam , honeftatem , liberatemque di-
ligit. His addite tot divina rerum inven-
ta , tot artes , tot dtfciplinas , quae om-
nia nonnifi ab homine plumbeo materiae
folidae , atque inertiflitnae tribui poflunt * ,
Denique nonne maximum eft animo ipfo
animum videre? Quare homo etiam fpiriro
confiat. Sed qua via is ad veritatem inve-
niendam contendit, ea tam theoretice, quam
pra&ice Loricae tironibus enucleabitur .
Cap. 3. Senfus , qui funt totidem a-
nimi fenfationum fulcra y quibus mens
veluti excitatur, concutitur, atque auge- •
tur, re£U difiiogutmtur in exteriores, &
in interivres. Primi funt quinque ©mrri-
- • ' < funt
\
Digitized by Google
r
i
bds perquam rloti , quique ad unurit ta*
ftum omnes reducuntur. Interiores vero
funt memoria , temperamentum , affcttus y
attentio , fcrtfufque moralis . Horum om-
nium vis facile determinatur ex ratione
tum organi , tum virium corporis pre-
mentis . *• '
Cap- 4. Cum fifie objeftis exterioribus
nullae ineflent in homine fenfationes , 8i
fine lais nulla in effef fcientia; proin-
de tot dari debertt quolibet in homi-
ne fenfationum genera , quot in eo daH-
tur feqfus . At in fenfationum ferie pri-
ma eft noftri , extcriorumque corporum
exiftentia .
Cap. 5. Deinde perfaepiflime ex urtl
in aliam fenfationenti tranfurtas , ae fepe
in eadem immoramur . Eti cejfatio ac du -
ratio . Verum fenfationum ceflatio, ac du-
ratio in nobis non fiunt ni fi vel eunt
voluptate i vel cum molejlia quibus
dein deftderia , atque abominationes exci-
tantur. Itemque remotis ^)bje£lis etiam
ea fentimus,' ac fenfatioftes funt in ratio-
ne attentionis, vis phantafticae , atque in-
digentiae praefentis . Ex quibus clare li-
quet animum humanum quamplurimis ha-
bitibus imbui, fcilicet fimpliciter fentietr-
di.
di, fentiendique voluptates, dcfideraricli ^
deteftandi , rcminilcendi , atque imaginan-
di. Ex his etiam liquet animum uno
fenfu tot habitibus imbui , quot ex cen-
tum , fi eidem ineflent . Cur igitur tam
multiplices. p Ut fetfiationunl multitudo au-
geatur* *
Cap. 6 . Sicuti eX fenfibus fenfationes ,
ita ex fenfationibus mentis aftus oriun-
tur . Hi genefatim fiint perceptio , refle-
xio i conf cientia , meditatio , imaginatio ,
ab [trabi io , perceptionum compofitio , earum-
que refolutio* Quotum duntaxat praicipui
adumbrantur.
Cap. 7 . Perceptio potius nomine, quam
te ab idea diUinguitur , nam eadem rei
Uotitia ad itietitem referta dicitur percep-
tio , ad obje&ura vero relata dicitur idea •
Ergo quotquot funt idearum genera , to-
tidemque etiam funt perceptionum clafles *
Idese omnes dividuntur vel quo ad ea-
rum ortum i vei quo ad earumdem na-
turam , vel denique quo ad rrledtem •
Primo cafu , funt vel adventitia ad pri-
ma ‘ Vel fecundari a - ac reflexa * Secundo
cafu funt , vel firrtpljces i vel Compoflta .
Tertio autem cafu , funt , vel clara 8c
obfcura \ vel dtjlmbla & confufa ; Vel com-
ple-
Digitized by Gi
. 5
plet a & incompleta ; vel adaquata Sc tna-
d aquata « Itemque dantur abfoluta O re-
lata ; reales ac cbimerica J fmgulares , pe-
tuli ares , atque Univer falci .
Cap< 8. Mens humana non iolum
ideas direRas, fed quadam nobis inco-
gnita vi eafdem inter fe comparando , ea-
rundem multiplices relationes quoque per-
cipit. Id quidem contingit, vel ox
fum fimplici comparatione J vel eX ea&-
rum collatione cum tertia 1 ut in utrifque
convenienti* , vel difconvenientiae relatio
nobis ad pareat . Ex qua duplici Rationis -hu-
mana; vi innumera; aliae veritates nobis irt-
notefcunt^ quas alias omnino ignorarentur.
Uterque hic Mentis a£lus eft duplex ^ nem-
pe affirmans * ac negans « En judicium i
en ratioctnatto • Ex diftis colligitur ino*
dum cognofcendae veritatis reduci * ut
fciatur , vel uti funt ideae in fe ipfis , vel
tarum relatio, quam vel inter fe habenf,
vel cum tertia . Primus modus dicitur per-
ccptio, alter judicium, tertius denique ratio-
cinatio. Sed quidfoEC poftrema , nifi ipfa
perceptio ? Mens itaque vel dire£lo , vel
reflexo motio obje£ta, five omnes verita-
tes percipit ac c^gnofcit.
Cap. p. Univerfa huc ufque adumg» f
bra-
Digilized by Google
6
btata (1 quis fecum ipfo animo fecoluS* 1
rit , profe&o inteiiiget non modo primi-
genum hominis ftatam efle inficientis u-
niverfalis , atque ex inficientia ad fcien-
tiam trttnfire uno fenfuum auxilio ■ vetum
etiam inteiiiget , qua lentiflima progref-
fione ad maximurti fciendi gradum ipftnu
pervenifle* Etenim cum ejus pra:ci pus fa-
cultates fint memoria ^ Ratio , ac Pbanta-
fta ; itemque cum univerfa idearum noftra-
fum obje£la fint Deus , natura , Bc homo
ipfe ,/ qus omnia unaquaeque fatuitas’ in
unoquoque horum ebjefto invenit adecr
funt multa, adeo prodigiofa , ut is pene
divinus fit habendus < Hinc artes * hinc
difciplins , hinc tot prsclatai , utiliflima-
que inventa . Veruna fint hs univerfas
Rationis humans vires? Perfequamur re-
liquas • ror.-
• • . . ,
L £ C T i 6 iil.
De ortu , ac pvogreffu Signorum j quibat
mentis aRus explicantur <
Cap. u Homo intimiora atfimi fui
fenfa tum voce ^ tum f^fiptis aliis com-
municat . Nonne eft divifta domina loquendi
vis ?
*
• . • Digitized by C
vis ? nonne homini illa tribuenda ? Is eft
qui ex fuo primigeno flatu muto primo
{ignis naturalibus fe expreflit , tum tem-
poris progrelTu, cum paflionibus neceflita-
tum numero perauflo , creverunt quoque
vires fe explicandi . Hinc immoderati cor-»
poris motus ; hinc clamores ; hinc a£lio*
«nes ; hinc mira articulatorum Tonorum in-»
ventio; hinc denique linguae . Deinceps cot
gnita etiam fuit loquendi neceflitas homini-»
bus loci , ac temporis ratione remotis . En
emblemata ; etj fymbola, en hierogliphy-
ca, en fcriptura. Voces itaque funt quxr
dam animi fi$na , quae in naturalia, atr
que in artificialia jure dividantur.
Cap. 2. Cum Tonorum articulatorum
fjuis fuerit interiora animi fenfa exprime-
re , ergo ha;c inventio elfe debuit analo*
ga ad declarandos cujuslibet paflionis e-»
tiam vehementifhmse gradus . Ex hoc lin-
guarum profodia exorta fuit, qua; confiam
tiflime figBorum copiam Tequitur .Ex hoc
vocum modificationes , Verum ex quo
linguarum energia, varietas, augmentum,
magnitudo , elegantia , ac perfe£lio ? o-
mnia ex climate , imperio , religione ,
educatione , literarum , artiumque pro,
grelfibus , quibus bene determinatis , lin-
s
guarum omnium indoles etiam adcuratifli-
mc definitur.
Cap. 3. Cur in oratione tot tantaque
partes? Cur tot nominum, verborumque
inflexiones , quae adolefcentes tantopere
excruciant ? alia; ad loquendi ornatum ,
aiixque ad orationem efticiendam clario-
rem inferviunt . Quod autem fpeftat ad
nominum genera , illa totidem funt ,
quot idearum clafles , quas ipfa denomi-
nant. Has numera & illa habes.
Cap.4. Sicuti ex limplici , vel compofita
idearum combinatione, judicium, ac ratioci-
natio oriuntur, ita ex fimplici, vel compo-
fita vocum unione , propofitiones , atque
fyllogifmi nafcuntur. Quo fit, ut propofitio
fit mentis judicium verbis expreffiim , fyl-
logifmus vero ejufdem ratiocinium proposi-
tionibus declaratum . De utrifque. Quo ad
propofitionem , ipfa eft duorum termino-
rum unio , vel eorumdem feparatio ope
alicujus verbi , cujus eft affirmare , vel
negare. Hinc patet in omni propofitione '
tria inefle , fcilicet duo termini j, fub -'
je&um , prtdicatnm , ac verbum , Ex
terminis eruitur propofitionum materia
ex eorundem affirmatione vel negatione,
forma ; denique ex majori , vel minori
tgs
Digitized by C
terminorum vi , ac potentia propofitio-
num quantitas oritur. Que in propofitio-
nibus funt praecipua. Primo Propofitiones
funt vel neccjfari#, vel impojfibiles, yel co/iti-
gentes, pro ut praedicatum fubjeflo convenit
vel di Icon venit . Dantur infuper fimplices ,#c
compofit# ; itemque compofitap ‘tam aperta,
quanv latentes . Dantur denique fwgula-
res , particulares , atque univerfales , qua?
in metaphy ftcas ac morales , in effirman*
tes , vel negantes omnes diilinguuntur ,
Cap. 5 , His omnibus fcholaftici addunt
quoque appositionem , ccquipollentiam , ac
co mjerfionem propofitionum , qua? reap-
fe non funt , nifi totidem verborum .ly-
fus . At non ita Definitio , ac Divifuj ,
qua? quafdam peculiarem habent regulas ,
ut fint re£t«e „ Quibu$ .omnibus addunt
automata , pofiulata , problemata , theore-
mata , corollaria , lemmata , & Ii quae alia^
quibus maxime Geometrae utuntur.
Cap. 6 . Sequitur fyllogifmus , qui poti
eft nili trium propofitionum concatenatio
quaedam , quarum prima? duaj fi cum tertia
conveniant, vel diiconveniant, ipfa quoque
debent inter fe convenire , vel difeonve-
nire. Quo patet in fyllogifmo tot pro-
pofitiones requiri , quot funt termini ,
qua-
'io
quarum duae prima: preemijfee , poftrema
vero confequcitia dicitur. Verum hujuf-
modi propofitiones ita inter fe colligan-
dae funt, ut tertia duas primas, five ex-
tremos terminos uniat . Syllogifmus ap-
pellabitur fingularis , particularis , atque
univerfalis ,* fi confequentia ejufmodi fue-
rit, Denique variae fyllogifrai figures , fi-
ve medii termini modificationes, nonnifi
verborum ludum continent.
Cap. 7. Quid fi mentis aftid majori,
vel minori propofitionum numero fit ex-
plicanda? Tunc fi major propofitio fuerit
evidens, tacetur jefficieturque entbimema ,
Si cuique propofitioni addatur ratio, ori»
tur epieberema quod oratorium potius ,
quam Logicum argumentum eft . Si tres
propofitiones non fufficiant ad manifeftan-
dum per q#am longam atque implicatum,
ratiocinationum filum , fyllogifmo adda-
tur enthimajna , & fit profyllogifmus . Si
neque hic fufficiat , tunc feries quadam
propofitionum orditur , ac fit forites . I-
temque fi a partibus ad totum , vel con-
tra , habetur induRie , Si ex rebus notis
ad incognitas procedatur, exemplum efi .
Si denique adverfarius , quocunque fe ver-
tit , perjfringatur , dtlamatc ipfurn feries ,
Digitized by Google
Verum quid eft hac tanta vulgarium ar-
gumentationum varietas , nifi ipfe fyllo-
gifmus , vel ejus modificationes ? Qui-
bus omnibus patet , quod ficuti omnes
mentis a£tus ad unam perceptionem, ita
quotquot funt ejufdem expreffiones ad u-
num fyllogifmum revocantur . Unus ita-
que fenfus fufficit ad omnem rationis vim '
enucleandam, ad eamque aliis exprimendam,
fufficit unus fyllQgifmus. Quare fenfus a-
liquo modo rationem creat , fyllogifmus
vero eam quafi fenfibilem reddit. Hac de
Logica Docente . Sed quorfum hac ? ut nem-
pe cum Utente errore? declinemus, verita-
tefque inveniamus.
T... ’ . . : ■ ' •
LECTIO IV.
. De errorum ortu , ac progrejpbus .’
, Cap.x. Cum univerfa mentis ideae ex fen-
fxbus , fint atque ex abftra£tione, nafcimur
ergo omnis omnino cognitionis expertes .
At fimulatq. exorti, uoftros animos Pa-
rentes , nutrices , . magifter , fcena , ac po-
pulari» praejudicia depra vant . Quid itaque
error nifi idearum , vel earumque rela-
tionuiB piyn obje&is exterioribus contra-
; N ' rie-
Digitized by Google
12
rietas . Quid ignorantia , nifi cognitionum
privatio ? utriuique caligine intelle&us of
funditur . Ex hoc tanta errorum copia
Mentis imbecillitas, artium, fcientiarum-»
que imperfe&io . Ex hoc tot tantaeque
abfurditates , repetitiones , judiciorum fal-
fitates , alia:que innumerae mentis huma-
nae aberrationes .
Cap. 2 . , & 3. Quibus pofitis , non»®
errorum fontes in tot clafles funt diftin-
guendi , quot funt fenfus tam exteriores*
quam interiores , uno excepto fenfu mo-
rali ? Qui cum fit omni reflexione , ac
quolibet examine anterior, nufquam ab
eo decipimur.
Cap. 4. Mens fit ex fenfationibus , has
autem ex fenfibus.At horum finguli funt
fallaces. Fallaciflima itaque eft quoque
mens. Errat ergo in fenfationum percep-
tionibus ; errat in fuis judiciis , & ratio-
ciniis : errat ex nimio novitatis amore'
ex fcepticifmi fpiritu inconfiderato , ex
argumenti analogia , ex libertatis abufu*
ex nimia curiofitate, ex partium ftudio,
denique ex ambitionis affectu . Hinc
tis debilitas , meditandi inertia , brevitas*
ac tarditas .
Cap. 5. Cum voce* fint totidem animi
in-
Digitized by Google
$
n
inftrumenta , vel rerum (igna, mens errat
in iis ^ dum eas adhibet vel fignificationis
expertes, vel obfcuras,vel ambiguas, vel
ablolutas , quae funt relatae ; errat fi iif-
dem vocibus utatur , quae funt indeter-
minatae fignificationis. Errat denique mul-
tipliciter in propofitionibus , totidemque
in fyllogifmis , definitionibus , ac divifio-
nibus . Ex hoc rerum confufio , morum ,
opinionumque corruptio . Ex hoc focie-
tatum , atque imperiorum viciflitudines ,
eorumque pernicies .
, » • < * ** , »
LECTIO V.
De veritatum ortu , eorumque fnogrejjibus .
Gap. i. His ita remotis obftaculis , re-
liquum eft ut tandem via explanetur ,
qua in facrum veritatis templum ingredi
pofiimus. Ex hoc ordo five methodus ,
qua veritas invenitur , eaque adinventa
aliis communicatur. Ex hoc Logicae finis.
Logicorumque conatus. Sicuti igitur error
cft rerum difeon venientia cum noftris per-
ceptionibus , ita veritas eft rerum con-
gruentia cum noftris conceptibus .Ex quo
fit, ut veritas fit realis fi obje&is conve-
N 2 niat,
Digitized by Google
H .
menti idealit , fi neutri'* imajgt-
«tfrw.Jtemque fi rebus materialibus phy»
fica , five Logica, fi abftra&is metapbyficr f
fi denique figna animo- refpondeant, veri *
tas JEtbka appellatur ,
Cap. 2. Nota , qua mens verum a fel-
fo diiiinguit , non funt foli fenfus , neque
fola mens , neque Cartefii evidentia, qua;
petitionis principio laborat, fed una dubi-
tatio , qua; nos rerum nodos videre , ac re-
folvere facit. Sed quo ufque dubitandum
erit ? contradi&ionis principio definitur ,
Repugnat enim dubitandi progreffus in in-
finitum . • * r O A i
Cap. 3. Omnis veritas vel’ a principiis,
.vel ab eorundem conclufionibus deducitur,
prima dicitur intuitiva ac Logica , altera
■ abftraSla atque difcurftva. Datur tertia ,
qua; aliorum fidei innititur , diciturque
‘ moralia . Omnis veritas habenda eft tan-
quam aliquod totum , quod ex omnium
relationum complexu , quae funt inter i-
deas, eruitur. Ex his deducitur , quod fi
omnes idearum, connexiones , vel contra-
di&iones nobis innotefeant, tunc veritatis
certitudo vel falfttas habetur . Sin vero
earum duntaxat pars aliqua cognofcatur,
probabilitas , vel verifimilitudo oritur .
- Sed
Sed quot pa&o veritas Wenituf , tnven-
taque aliis communicatur?
Cap. 4. Ars i five ordo , quo utraqixi
conficiuntur, eft methodus^ qua vela par-
tibus ad totum s vel ab hoc ad illas pro-
ceditur . En methodi 'varietas tam fyntbe -
tic£ , quam analitica , quarum altera in-
venimus, altera veritates docemus. Quo
autem pa&o methodus a Logico adhi-
benda' eft in veritatum intuitivarum , at-
que difcurfivarum inveftigatione * breviter
differendum eft - Principio in certitudine
phyfica , vide fenfuum organa fi fint vi-
tiofa ; fi objefta in debita diftantia ; fi
medium per quod lux tfanfit * fit fim-
plex ; fi lucis copia fufficiat ; fi itiftru-
menta quae adhibeas , fint perfe&a , fique
iisdem optime utaris *
Cap. 5« Secundo in certitudine difcut*
fiva, perpende num fubje&o praedicatum
conveniat , necne : Itemque fi veritatum
relationes a definitionibus , a poftulatis ,
atque ex axiomatibuf fint bene dedu&ae,
ordine dircfto proceflifti . Sin vero ali*
quam contradictionem tibi contigerit o-
ftendere , indirefta modo proceffum eft ;
Infuper ii ab effeflibus ad caufas , five ab
his ad illos veritates tibi innotuerint ,
N 3 om -
Digitized by Google
15
omnes veritatis inveniendas modos fapien*
tiflime adhibuifti .
Cap. 6. Tertio denique in certitudine
morali , obferva teftium numerum , ac
qualitates ; traditionem oralem ; hifto-
riam ; denique monumenta , quibus be-
ne perpenfis , nihil fupra tentandum •
Hac una ratione , etiam fa£la remo-
tiora ad nos «appropinquamus . Ex hoc
principio faftum aliquod re&iflime proba-
tum , tranfit ad remotiflimos pofteros ,
etiam interje&o quamplurium feculorum
fpatio , quin minuatur ejus fides ,
Cap. 7. Quod fi certitudo tibi non ap-
pareat , probabilitatem quaere . Qua in
re , tantum cura fi probabilitas fit ftm-
plex , vel compoftta : /i intrinseca vel ex-
trinfeca . Denique fi probabilitas ne tibi
quidem pateat , verifimilitudinem inqui-
re . Ex his jure merito concludi poteft ,
quod omnis veritas vel a fenfibus, vel a
ratiocinio, vel ab aliorum au£l ori tate pro-
‘ veniat . Prima experimentis atque obfer-
vationibus , altera mentis vi , poftrema
teftium qualitatibus innititur • Quamo-
brem quo magis fenfus funt numero ma-
jores ac perfefliores , eo plus intelle&us
extenditur; quo magis ratio eft exercita >
eo
Digitized by Google
eo fortius ac facilius ratiocinatur . Deni*
que quo plures teftes oculati , veraciores,
ac Tagaciores , eo veritatum multitudo au-
getur . ,
Gap. 8. At fapisntiffime quifque phi-
lofophatur , ii fciat , num fubje£him,num
pradicatum , vel eorundem relatio eidem
iit quarenda . Ad qua; tria revocatis u-
niverfis philofophandi myfteriis, curandum
primum eft , ut vocabula accurate defi-
niantur , neque ab eorum vi iemel de-
terminata minime recedendam . Curan-
dum fecundo eft, utrum quafitum iit re-
folutionis capax , alias defere : Itemque
utrum fimplex, vel compofitum . Quibus
rite conftitutis : propofitiones omnes ita
ordire , ut una alteri colligatur ceu in
catena annuli . Infuper videndum , utrum
quafiti genus fit de rebus phyficis ; tunc
fenfus atque experimenta adhibe : ii
de rebus abftrattis , rationem interro-
ga . Si denique de rebus fa&is, Codices
confule . Verum his in confulendis, au-
siorum lingua funt callenda, atque fcien-
da eft illorum patria , astas , religio, fe-
culum , imperium , fefta , mores , adfe-
£lus , exercitiaque . Poftremo loco inqui-
rendum eft , jnum liber fit fpurius vel ge-
nui-
Digitized by Google
1 $
nuinus , vel interpolatus, vel mutilatus «
Cap< 8. Quibus undique conquifitis,fi
aliis volueris ea tam viva voce, quam (cri-
ptis communicare, dic primo quid fit fa-
cultas tfadenda , ex quo & quando orta,
qui fuerunt ejufdem progreflus , qua: fa-
ta quique fcriptores , eamque denique
in partes diftin£te propone . Qusb omnia
ceu in parva quadam tabula funt tibi per-
fpicue delineanda. Tum cura, ut omnes
rei nodi proponantur , iidemq. fingillatim
in operis progreffu refolvantur . Sed rite
procefferis fi voces definias , fi a rebus
fimplicibus ad compofitas procedas, fi pa*
radoxa devites * fi auditores ad laborem
utilem , atque ad vita: honeftatem in*
flamtnes, fi pedantifmura quo undique la-
boramur , declines . En univerfa informan-
dae rationis ars; en principia, quibus po-
litica arcana formidando velo obdu&a re-
ferantur; en fontes quibus ignorantis te-
nebrae , ac fuperftitionis tctrificse lemures
cvanefcunt . En denique via , qua in fa*
erum veritatis templum ingredi quilibet
poterit .
*
LE-
Digitized by
- _ y
lECTIO VX.
* .
De Logica redu&ione ad Arithmeticam Z
■ V»
Verum quid funt tot arte» , tot fcien^
tiae ? Quid hiftoria omnigena ? Quid ipfk
fidei regula a Chrifto praedicata , a noftrifi
que majoribus nobis propofita $ ni fi to-
tidem merttis humans Computationes ?
Nam nifi San&iflimam invenilfent , ne-
que ipfi , neque pofteris eam colendam
commendaffent , Nonne ars computandi
in Arithmetica contineatur ? Quotquot
igitur dantur artes quotquot fcientiae
omnes Arithmetica funt regulae . At ju-
re merito hoc nomen ufurpat Diale&ica ;
in qua tot regulae docentur , quot in al-
tera . Principio univeffae Arithmeticae re*
gulae funt additio , ac fubtraftio , nam ad
primam revocatur multiplicatio, ad alte-
ram divifio . Haec tam de integris, quam
de numeris fra&is . Quo ad potentiarum
elevationes ipfae non funt , mfi multipli-
cationes; extraftiones vero radicum funt
multiplicationes, ac divifiones fimul,hoc
eft additiones , ac fubtra&iones . Quid
multa? Nonne ad has quoque duas revo-
cantur omnes trium numerorum regulae ?
Qui*
' Digilized by Google
. JO . • -* ,
Quibus ita perfpe&is , fi quis Diale&icae
prscepta perpenderit, identidem inveniet*
% Nam veritatis obje&um eft utrique facul-
tati commune . Altera enim operatur in
numeris, altera in ideis . Itemque mens
combinat in utraque nempe in illa ideas,
in hac vero cyphras.Rurfus omnis veritas
vel eft intuitiva, vel ex idearum combina-
tione innoiefcit, fcilicet vel addas ideas,
vel eas inter fe fepares . Nonne ha; funt
additio , fubtraflio , ac regula trium ?
Uti igitur quartus numerus proportiona-
lis cum regula aurea invenitur in Arith-
metica , ita etiam quarta idea in Logi-
ca cum ratiocinatione invenitur . Quis-
, quis igitur Logicam voluerit optime cal-
lere , in Arithmetica; fupputationibus fe
terat ac confenefcat ; nam. ea , ut bene
Horatius :
A Equa pauperibus prodejl , locupletibus
. j . aeque:
/Eque neglefta viris , Pueris , Serti-
bufq . nocebit .
LOGICA. FINIS .
No comments:
Post a Comment