Post expositiouem primi textus primi De auima Petnis Pomponacins miiltas mo-
vet quaestioues, quarum prima est:
Numquid sit verum quod peripatetici dicuut animam scilicet esse subiectum. Chartae
In qua materia suut tres opiniones. Prima est Alberti de Saxouia quod corpus
animatum est liic subiectum et non anima: et ratio quia illud est subiectum de quo
probantur passiones et proprietates. Sed hic iuvestigantur passiones corporis auimati,
crgo. Anterior est nota; et bvevior probatur, quia sentire moveri et nutriri sunt passiones
corporis animati, et forte intelligere; si quis euim dicat animam sentire, diceret etiam
tessere (sic) vel filare (sic). Item corpus animatum hic consideratur quod uon fieret
nisi esset hic subiectum.
Alia est opinio (') P. V. et Apollinaris dieentium quod ex hoc libro De anima, et
es Pavvis naturalibus et ex libro De animalibus integratur unus liber, cuius est as-
signare duo subiecta, subiectum quod, scilicet corpus aniraatum; et subiectum quo,
scilicet auimam: ei colorant etiam dicentes quod sicut in libro Physicae corpus rao-
bile est subiectum, tamen in primis libris naturaUbus principia naturalia sunt sub-
iectura. Sic in proposito est, quia anima est per quam fiunt operationes, et est subie-
-ctum qim; covpus vero auimatum est subiectuoi qivod.
Tertia opinio est omniura bene sentientium.AIexander, Theraistius, Averroes. A (') Ch. l veiso
Aegidius; et videtur etiam quod sit mens Aristotelis, quod dat definitionem de anima
et investigat passiones et proprietates eius. Non tameu dico quod est, ut demoustro;
mihi tamen magis phicct. Et Aristoteles hoc ubique videtuv diceve quod sit anima.
Advationes: «illud est subiectum etc» respondetur quod illse passiones probantur
de composito et d« aniraa: ut autem auima est principium istavum passiouum, istffi
passiones sunt auimae ut quo, covpovis autem ut quod.
Ad secundum: covpus animatum non est hic cousidevatum ut de eo pvobentuv
passiones eius; sed ut est subiectum animae, et ut ponituv in eius definitione: et si
(!) Pauli Veneti.
(-) rasura in coJice.
— 94 —
propter hoc ipsum esset subiectum, cuiuscumque scientiae possemus assignare infinita
subiecta.
Ad argumentum P. V. dico quod argumentum supponit falsum quod corpus ma-
teriale sit subiectum in libro Phj^sicae, imo principia uaturalia sunt ibi subiectuin.
Quem locurn occupet iste Liber. Quaestio secunda.
Haec est secunda quaestio mota in prima textus (sic) de ordine liuius libri, quem-
nam locum obtiueat iste liber inter ceteros libros pliilosophiae naturalis. Ordo enim
necessarius est iu scientiis. et loquor hic de ordine doctrinae,et nou perfectionis; quia
ordine perfectionis est primus iste liber.
Ch. 2 recto In hac materia sunt opinioues. Avicenna in Naturalibus, qucm fere omnes latiui
insequuutur, tenet quod sit sextus in ordine; et ponunt lil)rum De plantis in septirao
loco, et librum De animalibus in ultimo loco. Huic sententiae multi adversautur. De
ordine priorum omnes conveuiunt, quia Aristoteles ponit illiim ordinem in principio
Metaphysicorum. De aliis vero disseutiimt.
Averroes in primo Metaphysicorum tenet quod liber De plantis et De auimali-
bus praecedat librum De anima; et ita volunt Graeei. Isti tamen discordant inter se,
quia Averroes in loco citato vult quod liber De plantis praecedat librum De anima-
libus. Alii vero volunt oppositum; et ratio est quia volunt quod liber De animalibus
praecedat librum De anima, quia partes animalium et animalia, plantie et partes plan-
tarum habent se ut materia respectu animae: materia autem est prior forma. Amplius
in definitione animae plantae et animalia ponuutur; et sic secuudum istos liber De aui-
ma est nou sextus in ordine.
Isti autem bipartiti sunt, quia aliqui volunt quod liber De aninialibus ponatur
in sexto loco et liber De plautis in septimo: et adducunt pro se dictum Aristotelis
in libro Metaphysicorum, ubi dicit: «determinato de motu, oportet determinare de ani-
malibus et plantis». Ecce quod ponit librum De animalibus ante libram De plantis; et
ratio est quia a notioribus incipiendum est; sed sic est quod organa in animalibus
Ch. 2 verso sunt notiora quam organain plantis, quia tantum cognoscimus organa in plantis per si-
militudinem ad animalia. Unde Aristoteles hic in secundo huius dicit, quod radices
assimilantur ori; et ista est opinio Themistii et Graecorum.
Alia est opinio, quam tenet Averroes in Paraphrasi Metaphysicorum, quod liber
De plantis praecedat librum De animalibus; et ratio sua est, quia natura teudit de im-
perfecto ad perfectum: ideo (libro) De plautis quae sunt imperfectiores auimalibus debet
praecedere liber De animalibus.
Quae autem istarum opinionum sit verior indicium est difficile, nec multi
facio hoc. Tamen Avicenna in libro dicto dicit, quod si alius alium fecerit ordinem
non multi facit: et Averroes in loco dicto dicit, quod si quidem est ordo neeessarius
sicut in principiis, in aliis vero non. Dico tamen unum, quod secunda opinio mihi
magis placet, et videtur magis consoua veritati. Quod autem Avicenna non loquatur
ad mentem Aristotelis, patet in extremis verbis De motu animalium, ubi dicit: «dixi-
mus de animalibus et plantis»: et iu calce libri De longitudine et brevitate vitae dicit:
«perfecto libro De auima et Parvis naturalibus, est perficere scientiam de animalibus».
Hoc autem non esset si adhuc sequeretur liber De animalibus. Scieudum quidem quod
— 95 —
ista clicta possent glosari: sed glosa destruit textum, quia Aristoteles fuit ordinatissimus.
Quare videtur dicendum quod post librum De mineriis ponatur liber De animalibus;
deiude liber De plantis; deinde liber De anima.
Ad opposita autem respondehir quod Avicenna et alii recte dicuut loquendo de
ordine naturae; sed uotandum est, ut beue dicit Aristoteles qiiinto Metaphj-sicorum,
quod non est semper uude natura incipit, unde etiara apparet nobis: quia autem liber
De nnimalibus est faeilior, imo dicitur liistoria quae aeque nota est grammaticis ac phi- Ch. .3 recto
losophis, ideo ab eis liber incipit.
Ad Averroem similiter dicendum est quod verum est quod ordine naturae imper-
fecta praecedunt perfecta; sed quia nou possumus coguoscere plantas nisi cognoscamus
organaearum:baec antem uon suutcognitanisicognitis organis aniraalium,(hocest)quare
liberDeanlmalibus praecedit. Et Aristoteles primo Metaphysicorum praepouit librum De
animalibus libro De plautis: et ita habet textus graecus. Consuli enim ego Graecos in hoc.
Nobilitas scientiae a quo sumatur.
Quaestio est a quo sumatur magis nobilitas scientiae, an a nubilitate subiecti,
an a certitudine demoustiationis, vel aequaliter ab ambobus.
Thomas eleganter dicit quod irapossibile est quod aequaliter ab arabobus suma-
tur, quia sunt diversarum specierum; et quia suut diversarum specierum, habent se
secundum prius et posterius. Sed est dicendum quod magis sumitur a nobilitate subie-
cti; et ratio est quia snbiectum est essentia rei; modus autem declaraudi est instru-
menti'.m adventicium superadditum rei, sicut qualitas quaedam; ergo magis sumitur a
noliilitate subiecti. Et Aristoteles inprimo De partibus animaliura, capite ultimo, dicit:
« melius est scire modicum de honorabilibus, etiam si topiee illud sciamus, quam mul-
tum scire de ignobilioribus etiam demonstrative».
Sed coutra argumentatur, quia si a nobilitate subiecti sumitur nobilitas scientiae,
sequitur quod scientia de Deo esset infiuitae perfectionis. Consequentia probatur, quia
sicuti se habet subiectum ad subiectum, ita scientia ad scieutiam. Assumo ergo scien-
tiam de auima, quae cum sit aliquants perfectionis, situtunum: et probo quod scientia
de Deo est infinita, quia proportio Dei -ad animam est infinita; ergo et scientia de Deo
est iufinita. Apollinaris rospoudet, et est responsio Tlioraae in 3." Contra gentiles ubi
quaerit an scientia de Deo, quae habetur in patria, sit iufinitae perfectiouis, Isti qui te-
uent scientiara capere nobilitatem a subiecto, negant iliam similitudiuem, quia illa
scieutia est in intellectu humano qui finite apprehendit, Ista responsio non placet mul- Ch. :i verso
tis, quia 'dato quod Deus sit infinitus et scientia sua finita, sequeretur quod daretur
aliqua cognitio alicuius creaturae uobilior coguitione Dei. Sit euim, verbi gratia, co-
gnitio quae habetur de Deo, ut octo; cognitio vero de anima sit ut unum: et cum quae-
libet cognitio ipsius Angeli sit perfectior cognitione ipsius animae, erit, verbi gratia,
cognitio Angeli ut duo: et cum Deus quocumque Angelo dato, perfectiorem eo possit
producere Angelum, ita perfectum, ut eius proportio ad animam no.^tram erit ut decem;
et ita cognitio talis Angeli erit perfectior cognitione de Deo. Et hoc est maximum in-
conveuiens. Sed uoscitur quod uullum horum argumentorum procedit secundum Phi
losophum, quia Philosophus tenet Deum esse finiti vigoris; nec posse producere Angelura
novum, nec addere sibi illam perfectiouem, quia ea quae faMt necessario facit.
— 96 —
Quomodo sclcntia dc anhna cxccdat alias ccrtitudinc dcinonstrationis.
Quaestio est qiiomodo scientia de aiiima excedat alias scientias certitudine demon-
strationis,utdicithicAverroes;cumtaraenipsemetAveiToessecnndoMetapliysicorumconi-
mento ultimo dicit qnod demousti-ationes matheraaticae suntin primo gradu certitudinis,
naturales vero sequuntur; et habet ibi Aristoteles quod astrologia et mathematica non est
in omnibus expetenda, et in primo lletaphysicorum enumerans conditiones sapientiae
dicit quod ipsa habet demonstrationes certiores: quare videtur contradictio et ideo de-
bemus conciliare ista dicta.
In oppositum est Averroes hic, pro quo est notum quod Thoraae et Averrois ex-
positio non se compatiuntur ad invicera. Dicebat enim Thomas certitudinem de ani-
ma ideo esse quia eani in nobis experimur, et si sic, expositio Averrois uon potest
stare, nec potest dictum Averrois verificari, quum hac ratione etiam scientia de ani-
malibus et libri Parvorura naturalium excederent alias scientiss, quum certiores de
Ch. 4 recto talibus reddamur, quia in nobis experimur ea; et etiam scientiam divinam excederent,
cum de intelligentiis parum aut nihil sentiamus, nec eas in nobis experimur. Dato
ergo hoc, non tamen scientia de anima haberet hoc privilegiura. nec etiam divina scien-
tia excederet hoc modo alias scientias. Xec etiam si teneamus expositionem Themistii,
dictum Averrois potest verificari; dicit enim Themistius certitudinem de anima, quia con-
sideratur de intellectu qui omnium est regula et mensnra; sed hac ratione etiam ista
scientia excoderet divinara. quum divina non considerat de intellectu nostro. Sequendo
autem expositiouem istorura patet solutio ad argumeutum et ad contradictionem. Ad
primum dicitur quod aequivocatur de certitudine hic et ibi, quia in hoc loco dicit qiiod
scientia de anima est certa certitudine obiecti, quia est de rebus in nobis existenti-
bus, et in secundo Metaphysicorum loquitur de alia certitudine. scilicet demonstra-
tionis. Et iu aequivocis non est contradictio.
Ad secundum respondetur ponendo distinctionem quoad uos et quoad naturam.
Mathematica est de maxime notis naturae sed volendo salvare dictum
Averrois dicemus certitudiuem demonstrationis duplicem esse, quoad nos et quoad na-
turam: talis distiuctio est manifosta ex primo Posteriorura sexto. Dicitur notior quoad
nos, quia est minus diibia nobis: quoad naturam veio est cognitio rei quae de se
est manifesta, sed si nos lateat, hoc est ex defectu nostri et non sui, ut dicitur se-
cundo Metaphysicorura textu coraraenti primi; et ita dico quod mathematicae quoad nos
sunt in primo gradu coguitionis (?), qiiia causae eorum sunt nobis certiores quam eft'c-
ctus, abstrahunt enim a motu; et ideo Philosophus sexto Ethicae, cap. nono, dicit quod
pueri possunt bene in matheraaticis iustrui, et ab hoc doctrinales dicuntur cum bene
possunt doceri. In secundo autera loco ponuntur naturalia cum in eis ab eifectu sen-
sibili noto in cognitionem causae deveniauius: sed cuni effectus sint variabiles, uuum et
idem a diversis causis poterit provenire. Unde erunt plura media ad unam conclusio-
nem, quia naturalia non possunt esse ita certa sicut inathematica (?) tantum unum
Ch. 4 verso medium habentia, sed divina ipsa (scientia) in ultirao loco est ponenda cum sub nullo
sensu cadant ipsa abstracta; et ita uec de causa noc de effectu eorum sumus uaturaliter
certi. Sed si volumus loqui de cognitione quoad naturam, est totaliter ordo praepo-
sterus; et in primo loco divinam collocabimus taraquam perfectiorem, et quae est ma-
ioris entitatis; iu secundo voro loco pouetur naturalis quae firraiorem entitatem habet
— 97 —
ipsis matliematicis; et iuter eas scientia de anima est primum, qiiia anima iutellectiva
habet tirmius esse omnibus a natiirali consideratis, et est certior in se: licet quoad
nos sit oppositum, et propter lioc forte Aristoteles vocat scientiam de auima liistoriam,
propter non esse tantam certitudinem de illa sicut de aliis. Et ita hie vult Commen-
tator habere scientiam de anima quoad naturam excedere omnes alias sciontias prae-
ter divinam, cum anima ipsa sit perfectioris entitatis omnibus generabilibus et cor-
ruptibilibus: et ita patet solutio quia est aequivocatio de demonstratione.
Sed si diceret Commentator: diiisti matheniaticam quoad nos esse certiorem;hoc vi-
detur falsum, quia mathematica est de sensibili communi, naturalis vero de seusibili
proprio. Sed iuxta Philosophum secundo huius, sensibile commune non habetur nisi
per proprium seutiri; ergo et quoad nos naturalis erit certior. Tum etiam quia ma-
thematica procedit demonstratione propler quocl (') naturalis vero demonstratione
quia ('); demonstratio autem quia est notior nobis demonstratiouQ, pro/iter quod. Ergo.
Item exemplum de astrologia et geometria non accomraodatur nisi de notitia
quoad nos; quomodo ergo Averroes loqui potest de notitia quoad naturam? Item idem
esset dicere habere nobilius subiectum et certitudinem demonstrationis quia unum de-
pendet al) altero. Ad primum respondetur quod licet naturalis scientia sit de obie-
cto certiori, non tamen eius scientia erit certior, eum esse obiectum certum dicat tan-
tum cognitionem simplicem: sed esse scientiam certiorem dicit relationem causae super
effectum, et ita, licet obiectum scientiarum materialium sit minus uotum quoad nos, ta-
men eorum causae sunt magis notae et sensatae quoad nos, ex quibus procediraus. Ch. 5 rotto
Et hoc nou videnmt moderni.
Ulterius est alia dubitatio, penes quod attendatur certitudo quoad nos et quoad
uaturam. Respondetur quod certitudo quoad nos habet attendi penes notitiam causae su-
per effectum, et perhocexcludunturoranesvelquasi omnes dubitationes;quod si aliquando
procedamus ab effectu super caiisam, est via indirecta, et sodomitica proprie dici debet,
et semper, sive a causa sive ab effectu procedamus, a notioribus nobis procedimus; sed
diversimode; aliquando enim in mathematicis procedimus a notioribus nobis, et na-
turae, aliquando solum ex uotioribus uobis, numquam a notioribus uaturae tantum.
Utrum spectet ad naturalem considerare de anima. Cli. 9 ver.^u
Dicendum igitur est aliter quod consideratio de omni anima est naturalis. De
vegetativa et sentitiva uon est dubium; sed tota lis est de intellectiva; quod si tenea-
mus eam mortalera, ut teuuit Alexander, clarum est hoc quia educitur de potentia
materiae: sed quia haec opinio est falsa, ideo relinquo eam.
Dicimus ergo quod sive intellectus sit unus, sive plures, est naturae ancipitis, et Cb. iMccto
(est) medium inter aeterna et non aeterna, quia natura vadit ab extremo ad extremum
cum medio .... videmus ut in animalibus; suut enim quaedam auimalia media inter
plantas et animalia, ut spungiae marinae, quae habent do natura plantarum, quae sunt
afBxae terrae, habent etiam de natura animali pro quanto sentiunt. Similiter inter
(1) T6 «/o-i. [■) TiiVi.
13
Ch. 14 lecto
— 98 —
animalia est simia, de qua est dubium an sit liomo an auimal brutum; et ita ani-
ma intellectiva est media inter aeterna et non aeterna: et ideo Plato ponebat eam crea-
tam in horizonte aeternitatis. Quibus stantibus, oportet ponere eam duplicis naturae et
habere duplicem operationem. unam nuUo modo depeudeutcm a corpore, et hoc patet se-
cuudum tiilem in anima, et etiamsecuudumP!atonem,utinfra determinabimus de mente
Aristotelis et Averrois tenendo autem quod sit unica. Habet etiam operationem de-
pendentem a corpore, de qua non est dubium: quo stante patet quod non est consi-
deratio ic dictis Aristotelis, quia si anima est naturae ancipitis, partim est de con-
sideratione naturalis; in quantum mobilis et trausmutabilis, est physicae considerationis;
in quautum vero ad sUam operationem separatam, est considerationis divinae; et haec opi-
nio mihi videtur concordare ciun dictis Aristotelis il)i. Mihi autem contingit quod
dicit Hieronymus quod contingit de se: «multi latrant in foro contra me, et scripta mea
legunt et honorant iu thalamo »; nam concurreutes nostri ascribunt sibi nostra.
Numquid scientia de anima sit difficillima.
Ex quibus sequitur quod nihil intelligitur nisi sit iu actu: anima enim intel-
ligit, et non nisi reclpiendo; nihil autem movet nisi quod est in actu: quod si aliquid
occurrat uostro intellectui quod non sit in actu, per accidens intelligitiir, sieut est
materia prima. quae non est in actu, vel parum, saltem ita ut non sit suflBciens mo-
vere intellectum de se, sed per suffragia et intellectiones aliorum iutelligitur. Quia
autem omnia non sunt in actu aequaliter, sciendum est quod quaedam sunt in actu
perfecto, ut merito debilitatis intellectus nostri nequeant intelligi, sicut Deus et In-
telligentiae, suut euim hic in maximo actu: imo Deus est totus actus. Unde quamvis
intellectus noster sit iu pura potentia, et abstracta sint multum activa, non est cre-
dendum quod intellectus possit ea recipere, quia intellectus uoster est debilis ita ut
non possit tautum lumen sustinere, ideo non movetur ab ipsis: et propter hoc poetae
fingunt quod luppiter quando accedebat ad aliquam mulierem, deponebat suam divi-
Ch 14 verso uitatem. Sic est de intellectu nostro, quamvis (non) sit in pura potentia; quia tamen est
delnlis entitatis, non potest recipere maximum lumen Intelligentiarum et Dei qui est
purus actus: et iioc maxime est verum secundum fidem quae tenet Deum esse infi-
uiti vigoris. Aliqua autem sunt quae etsi sint in actu, tamen intellectus non potest
illa recipere ratione debilitatis quam in se iucludunt talia entia, et ex hoc non pos-
sunt agere in intellectu nostro, sicut sunt motus et tempus, de quibus dicitur quod
non sunt apta intelligi ratione debilitatis eorum, non autem ratione intellectus. Re-
linquitur ergo quod media iuter ista, sicut proportionata intellectui nostro et ex parte
modi cognoscendi et ipsius obiecti, sunt intelligibilia ab iutellectu nostro; et hoc est
quod dicit Phiiosophus secundo Metaphysicorum textu commeuti noni, quod ditficultas
cognosoendi in nobis nascitur vel ex parte rei cognitae vel ex parte modi cognoscendi;
ideo dicitur ibi quod sicut se habot oculus noctuae ad lumen solis, sic intellectus
nostor ad manifestissima in natura. Intellectus ergo bene cognoscit intermedia quae
ipsi suut proportionata. Aliud est advertendum, quod ex quo anima intellectiva est
naturae ancipitis inter bruta et abstracta, non intelligit nisi cum admiuiculo sensuum
iuxta illud: «necesse est quemcunque intelligentem phantasmata speculari». Ex quo
■ — 99 —
sequitur quod quae offeruntur sensui a nobis faciliter possunt intelligi, quae non pu-
tantur difficulter: et ista difficultas (est) ex parte nostri modi coguoscendi, quia nounisi
per sensum cognoscimus. Aliud etiam est notum, quod triplex est anima, vegetativa
sensitiva et intellectiva. Stantibus liis, dico quod metapliysica est in supremo gradu
difficultatis; et ratio est clara ex praedictis, quia difficultas creatur in nobis ex eo quod
non sumus capaces tanti luminis quautum est Intelligentiarum ct Dei, qui in meta- Ch. ir. recfo
piiysica considerantur. Ad hoc accedit secunda ratio, quia iutellectus noster uon in-
telligit nisi per fenestras seusuum, quae vero in metaphysica considerantur sunt re-
motissima a sensu. Sed dices: nonne abstracta habent accideutia per quae possunt cogno-
sci, ut motus et tempus? Respoudeo, ut beue dicit Comraeutator, quod ista aceideutia non
ducunt in cognitionem Dei et aliarum lutelligentiarum ut sunt de consideratioue nie-
taphysici, sed ut de uaturali: aeternitas euim niotus creat notitiam naturalem: quod
enim sunt Intelligentiae pertinet ad naturalem ; metaphysicus autem considerat altiores
operationes lutelligentiarum; non quia est sed propter quid Intelligeutiarum considerat.
Ch. 24 rcclo
Utrum dentur universalia realia.
Praestat maius perscrutandum, quia dicit Aristoteles: « Universale aut uihil est
aut posterius est».
Quomodo est de ipsis universalibus, an dentur univcrsalia realia; et ut obtrun-
ceraus obtruucanda et dicamus dicenda, quatuor occuriunt opiniones, quas intendo de-
clarare cum suis fundameutis. Prima est opinio Platonis, quae volebat quod in rebus
uaturalibus singulae speciei corresponderetur sua idea quae esset aeterna. Ista vera sin-
gularia dependentia suut propter participationem illius ideae. Et ista talis idea est quae
vere intelligitur et quae vere scitur, et quantumcumque habeatmultas ratioues por se,
tamen adducemus solum secundas (sequentes?) omues alias comprehendentes.
Plato, ut bene recitat Aristoteles decimo libro Metaphysicorum , imaginatus est
illara idealeni formam, primo ut salvaret gcnerationem; quia ut bene ad lougum habet
videri iu duodecimo Metaphysicorura textu coramenti tertii et decimoctavo, cum videmus ch.2t verso
Socratem generari mortuo patre, tunc quaerebat a quo generatur Socrates. Non enim a
patre, quia ille nou est: nihil enim agit nisi ut est in actu; non a virtute semiuali,
quia est imperfecta; nihil autem agit ultra gradum proprium; quare oportet recurrere
ad ideam quae est vere agens, Quod si hoc est verum de genitis per propagatio-
nem, idem erit de genitis per putrefactionem. Similiter est dicendum de inaniraatis.
Secunda ratio Platouis ad ponendum ideas fuit ex parte scientiae et raodi intelligendi:
nam aliquando intelligimus naturam horaiuis in se esse risibilem, et ita quia, ut ma-
nifestum est, possumus intelligere hominera in uuiversale absque intellectione singu-
larium. Ista ergo inteilectio aut est vera, aut falsa. Non falsa, esset enim inconve-
niens iutellectus ficticie operari; ergo est vera; ergo aliquid correspoudet ei iu re.
Non singularia; ergo ideae. Ratione etiam scientiae, quum scientia dittert ab opinione:
quia opiuio, ut singularium et contingentium, non potest esse scientia, sed tantum
opinio; ergo alicuius perpetui erit scientia, et talis est idea secuudum universale:
ergo. Hanc opiniouem damnat Aristoteles primo et septimo Metaphysicorura; prinio
quum destruit generationem univocam; ni.m ideae sunt aeternae, siugularia vero
— 100 —
siint corrtiptibilia; modo si comiptibile ab iucoiTuptibile geiieratur, ergo genera-
tio uou est univoca, quia generabile et iucorruptibile differuut plusquam genere.
Secundo, frustra fit per plura quod potest fieri per pauciora, et aeque bene; en-
tia euim non sunt multiplicanda sine necessitate; Sed generatio potest absque ideis
salvari, quum sol et homo generant hominem: ergo. Tertio, ista opinio destruit modum
intelligendi; quando volo iutelligere aliquid artificiale, universaliter iwssum iutelligere;
Ch. 25vccto et nou posuit Plato aliquam ideam iu artificialibus. Quarto, positis ideis destruitur
scientia, quia potest sciri idea, et non ideata: quod probatur, quum definitio est prin-
cipium determinationis, et definitio debet praedicari de definito; idea autem uon prae-
dicatur de ideatis; ergo ideata non sciuntur; vanum est ergo ponere ideas ut sciantur
ideata, quia non possunt sciri.
Secunda opiuio est Kealium, quae est monstruosior prima, quam numquam potui
recipere, cuius iuveutores fuerunt Buridauus, Paulus Venetus, et Scotus, qui voluerunt
quod, seclusa omni operatione intallectus, detur universale reale. Qiiod probant: quum
scientia est de ente reali, ergo subiectum vel erit universale, vel singulare: uon sin-
gulare, quum siugularium non est scientia ut singularia sunt; ergo istud erit uuiversale.
Secundo, intellectus in prima sui apprehensione intelligit universale, quia uni
versale est obiectum intellectus; sed non potest dici quod tale universale sit causa-
tum ab iutellectu, qu'a uumquam fuit ab iutellectu uisi nunc; ergo tale universale
est reale: et sic dicendum est de omnibus.
Tertio, desiderium est . . . et potius in universali et non huius vel illius; sed de-
sideriura est ad reale: ergo datur universale in re.
Quarto, contractus est universalium, quum emptio frumenti nou limitatur ad hoc
vel illud frumentum, sed ad frumentum iu generale. Contractus tiutem non fiunt de
couceptibus, sed de realibus.
Quiuto, Socrates et Piato magis conveniunt quam Socrates et Brunellus: sed ista
convenientia non est conceptuum, imo realitatum
Secunda consideratio est quod universale reale realiter distin-
guitur a singulari; quae consideratio probatur sic : illa non sunt idem realiter, de
Ch. 25verso qnil'iis praedicantur contradictoria; sed universale et singulare sunt huiusmodi ;
ergo distinguuntur. Auterior patet, et brevior probatur; quia universale est aeternum,
et singuhre corruptibile: universale non est de numero siugularium, uam universalia
praedicantur de pluribus, singularia nou. Et in his duabus considerationibus videtur
convoniri cum opinione Platonis. Tertia consideratio: licet uuiversalia sint realia
et realiter distincta a singularibus, nou tamen. propter hoc universalia sunt separata
a suis singularibus loco et subiecto; patet es dictis Averrois septimo Metapliysicorum
textu commeuti trigesimiprimi: Mi.xtio universalis cum siugulari est fortior mixtione
accidentis cum subiecto. Secunda raiio: si universalia esseut separata a singularibus,
non videretur quomodo possent declarare essentiam singulariura; et hoc est in quo
Aristoteles arguit Platoncm. Est ergo consideratio responsalis ad quaet.itnm quod uni-
versalia sunt res distinctae realiter a singularibus.
Ista secunda opinio raihi videtur in extremo moustruositatis, non intelligibilis:
nam si haec natura, ciuam ponunt isti, esset iucorporea, adhuc posset esse tolera-
bilis, quiim f.d minus posset iutelligi sicut unicns intellectus Averrois, quamvis
— 101 —
esset una cbimera. Sed ista opinio iudicio meo vult quod sit una natura communis
verbigratia liominis, quod sit in re, et eadem in me, et quod sit composita ex ma-
teria et forma, et quod sit in diversis locis. Haec milii videtur una fatuitas.
Unde videtur milii quod isti fuerimt astricti propter aliqua argumenta ad incurren-
dum in hunc manifestissimum errorem, et quod dixerunt hanc opinionera ore, corde
vero nescio quomodo potueruut hoc affirmare: et isti mihi videutur similes Zenoni
qui patielmtur infinita tormenta, et videbat unum motum causari, et propter quan-
dam ratiunculam negabat motum esse. Secundo, quando generatur aliquid siugulare, ch. 26 lecto
quomodo hoc singulare ingreditur hanc naturam compositam ex materia et forma?
Tertio, universale debet praedicari de suis singularibus, praedicatione dicente hoc
est hoc; sed universale reale est realiter distinctum a singnlare per se; ergo non
poterit de singulari praedicari praedicatione dicente hoc est hoc; ergo si natura homi-
nis est de essentia Socratis, quomodo poterimus concedere naturam homiuis esse aeter-
nam, quum uatura Socratis erit corruptiliilis? Diccs lianc naturam non esse corruptibilem
per se sed per accidens; saltem habebo quod haec natiira erit corruptibilis vel per se
vel per accidens. De hoc nihil ad me. Quarto, iutelligendo formam et materiam Socratis
videtur mihi quod perfecte Socratem intelligam absque consideratione illius naturae,
quara nescio si sit una tuuica sicut in rege. Quinto, uniTersale est quid distinctum
realiter a re reali; ergo Deus poterit facere universale et singulare distincta reali-
ter. Ideo dimitto hanc fatuitatem expressam.
Tertia opinio est Scoti in hac materia, sicut narratur ab ipso secundo Senten-
tiarum et septimo Metaphysicorum, quaestione propria, quae tres habet considerationes;
quarum prima est ista, quod universale est natura communis realis apta nata esse in
pluribus seclusa operatione intellectus; et iu hoc convenit cura secunda opinione.
Quae consideratio sic probatur: si non esset vera ista cousideratio, sequeretur quod
intellectus sua priraa apprehensione falsa intelligeret; quod probatur quia si ex parte
rei non esset nisi singulare, intellectus semper intelligeret singulare in quautum
universale: ista autem intellectio esset falsa. Antecedens probatur quia obiectum iutel-
lectus est universale et non singulare; si ergo obiicitur singulare, intellegitur ut uni-
versale, et sic apprehendet semper singulare sub opposito actu, et per accidens; et si
intellectus errabit in sua prima apprehensione, errabit etiam in pliis intellectionibus,
quum aliae a prima depeudent: et si haec prima est falsa, aliae quoque falsae suut, nisi
per accidens siut verae; sicut ex falsis verum concluditur. Secuudo, obiectum alicuius
potentiae semper praecedit operationem illius potentiae; sed universale est obiectum
inteliectus: ergo quamlibet intellectionem praecedit universale: ergo ('). Tertio, obie-
ctum alicuius poteutiae praecedit operationem illius potentiae: sed uuiversale est obie-
ctum sensus, ergo universale est ens reale uullo modo spirituale. Anterior est evidens;
brevior probatur ; quum aut obiectum sensus est universale aut singnlare: uon
singulare, quia dicas tu quod obiectum sensus, ut puta visus, sit hic color: coutra
obiectum alicuis potentiae movet illam potentiam; sed sensus visus potest moveri
ab alio colore, quam ab isto; ergo iste color uon est obiectum adaequatum visus.
(') Qai manca la transiziune d.all' argomentazioRe prcceJeute, funJata sul supposto Jeiruiiiver-
sale eome obbietto deirintelletto, alla segueute che pone la tesi deiruiiiversale corae oljbietto del senso.
Ch. 2G verso
— 102 —
Et sicut dictiim est de uno, ita dicatur de aliis; quare rclinquitur quod obiectum
aJaequatum sensus sive potentiae sensitivac est universale. Ergo universale est ens
reale et non spiriluale. Quarto, scientia est rei realis; non enim determiuamus risi-
bilitatem inesse conceptibus, sed determinamus Loc praedicatum reale, scilicet risibi-
litatem inesse homini per se primo : et similiter definimiis res et non eonceptus.
Quaero ergo aut ista res realis, verbigratia risibilitas, insit per se primo singu-
lari hominis aut universali naturae hominis. Non primum, quia tantum iste homo
esset risibilis: ergo haec risibilitas inest per se primo universali naturae hominis,
et sic est ens reale sicut dictum est. Ergo universale est illa natura commuuis reaiis.
Qiiinto, in omni genere est uuum quoddam i.anquam metrum et mensura aliorum
in eo genere, sicut in genere colorura est albedo; sed mensura entis realis est realis,
Cli. 27 recto quia mensuratum reale est a mensura reali. Quaero ergo: aut ista mensura est hoc
singuhire, verbigratia et quia hoc singulare est corruplibile, talis ergo
mensura erit corruptibilis; ergo universale reale erit hoc tale quod est mensura. Sexto,
contrarietas quae cadit inter contraria est realis; sed calidum non contrariatur frigido
per lianc fvigiditatem vel caliditatem particuhxrem, quum etiam alia caliditas et frigi-
ditas sunt contraria; ergo contrariantur per calidum, et sic in universali; dabitur ergo
universale reale. Septimo, comparo eadem inter species et inter genera, sicut dicit
Aristoteles septlmo Metaphysicorum et septimo Physicorum: sed in conceptibus specificis
potest cadere comparatio; ergo Avistoteles per genera et species intelligit universalia rea-
lia, aliter dictum eius esset falsum;ergo. Similitudo fundatur super qualitate, et non su-
per. qualitate secundum numerum sed secundum speciem in universali; sed qualitates
multae supra quibus fundantur similitudines sunt res; ergo universalia eruut entia
realia. Octavo, si nou darentur universalia realia, sequeretur quod omnia entia realia
inter se solo uumero differrent. Consequens est falsum et impossibile; ergo et antece-
dens. Consequentia probatur; quia differentia est ens reale: scd per se nihil est reale
nisi singulare: ergo omuis differentia erit singularis; quare uulla erit specifica; sed quae
differunt, tantiim per differeutiam difterunt; ergo omnia quae differunt,tantum secuudum
numerum differunt. Cousequenlis impossibilitas patet, quia omnia aequaliter differunt.
Stante ergo hac prima consideratione, ponitur secunda consideratio per quam discrepat
Scotus a Buridauo quae talis est: tmiversalia realia non sunt realiter distincta a
singularibus: probatur, uam quae sunt realiter distincta, possuut ad invicem separari;
sed per se universale reale est distinctum a siugularibus; ergo singalaria possunt esse
absque eorum uatura universali. Secundo, si sic esset ut isti volunt, universale nou
Ch.27verso posset praedicari de pluribus praedicatione dicente hoc est hoc. Terlia consideratio: uni-
versalia distinguuntur a singularibns ex uatura rei; probatur, quia si non distinguerentur
ex natura rei, sequeretur quod praedicata contradictoria praedicarentur de eodem; nam
incorruptibilitas praedicatur de universali, corruptibilitas de singulari. Ista opinio licet
sit doctissimi viri, tameu mihi videtur esse falsa, et primo contra primas consequentias
arguo unico argumento, quod facit Thomas iu libello De ente et essentia: prima euim
consideratio fuit quod secluso omni opere intellectus datur una natura communis apta esse
in pluribus; sed contra dicit Thomas: aut ista natura commuuis apta nata esse in pluri-
bus est ens realc, aut intentionale scilicet por opus intellectus. Si secundum, habeo inten-
tum; si primuni, ergo omne praedicatum attributum speciei, vel ei attribuitur per se,
— 103 —
vel per accidens; si per se, ergo quidquid do intriuseca ratione inest alicui rei est aptum
natiim praedicari de quovis coutento sub illa re; et isto modo cum singulare conti-
neatur sub universali suo, praedicabitur de multis. Si autem dicas quod hoc praedi-
catum, verbigratia humanitas realis, attribuatur speciei hominis per accidens, quaero:
aut hoc praedicatum attribuitur huic speciei per accidens proprie, sicut esse risibile
attribuitur speciei hominis; et tunc arguitur ut prius; aut per accidens attribuitur speciei
verbigratia quod primo attribuatur individuis, secundarlo et per accidens speciei, sicut
nigredo speciei corvi; ergo hoc praedicatum de pluribus attribuitur prirao et per se
proprie singularibus, secuudario vero et per accidens universalibus, quod est incon-
veniens; et hoc argumentum.
Secunda consideratio est admiranda, quum si unum et idem est singulare cum
univsrsale, quot erunt singularia, tot erunt universalia. Item corrumpetur universale
ad corruptionpm unius singularis.
Quarta opinio iudicio meo est Averrois, Thomae, A.egidii, et Nominalium, licet Nomi- Ch. 28 recto
nales in solo modo respondcndi non conveniant cum istis. Quae opinio dicit qucd secluso
omni opere intellectus non est ponendum universale, et per universale intelligunt quod
est aptum natum esse in pluribus et de multis praedicari, indifferenter se habens ad
multa singularia: irao nullum reale est indifferens ad plura singularia, sed omne reale est
siugulare quod probatur per Averroem hic in commento octavo,ubi dicit quod
definitioues non sunt generum et specierum existentium extra animam, sed suut rerum
particularium extra intellectum, sed intellectus est qui facit universalitatem in rebus. Et
primoMetaphysicorum textu commeuti sexti dicit speciem esse intentionem existentem in
pluribus secundum numerum, et adhuc evidentius in textu commenti vigesimisexti et vige-
simiseptirai eiusdem primi et iu raultis aliis locis. Advertendum tamen est quod univer-
sale causatum ab intellectu duplex est, unum quod dicitur indifferens. quod sumitur pro
quadam natura commuui iudifferenter se habente ad omnia sua singularia. Alio modo su-
mituruniversale pro quanto non intelligiturillanatura communis indifferens.sedultrahoc
attribuitur huic naturae communi intentio. Utrumque enim istorum tit per opus intelle-
ctus, primum enim fit per intellectum agentem, quando verbigratia intelligo hominem
indifferenter se habentem, et de hoc intellexit Commentator in hoc primo commento octavo;
et comrauniter tale universale dieitur primaintentio.Secundura universale fit per compa-
rationem suorum siugularium inter se, et coliationem sirailitudinis inter sua individua.
Unde maxima similitudo ex comparatione individuorum inter se per opus intellectus ele-
cta causat speciem specialissimam; non ita magna causat genus respectu illius speciei;
et ideo minima similitudo causat genus generalissimum, et hoc voluit Averroes duode-
drao Metaphysicorum commeuto quarto. Unde in assimilanda individua inter se potest Cli.28veiso
fieri intensa vel remissa assimilatio, ut large extendamus vocabulum.
Sed dubitatur; mirum enim videtur quod tantum ex parte rei sit singulare, et
intellectus habeat potestatem causandi istud universale. Unde enira intellectus liabet
tantara potestatem causandi hoc universale quod nou est re ? Ad hoc dicitur quod
habet hoc ex sua perfectione et excellentia, cura coniungit separafa per collationem
similitudinis sumptae ex comparatione, et coniuncta disiungit abstrahendo quum .
multura habet de divino. Sicut enim ideae omnium entium couiunctae sunt in mente,
sic intellectus potest congregare similia iu uuo conceptu et secundum altiorem vel
— 104 —
breviorem siiuilitudinem causat genus et spesiem: ex quo apparet quod seomidtim
diversas constructiones intellectus causat diversos effectus.
Altera dubitatio est . . . . si ex parte rei uon sunt nisi singularia, quae sunt
entia determinata, et infellectus ea indifferenter inteliigit, intellectus ergo intelligit
determiuatum in quantum indeterminatum, et sic intelligit res aliter quam siut; quare
erit falsum. Ad lioc dicitur quod duplex est operatio intellectus: una est eius prima
apprehensio, quae est simplicium iutelligentia, in qua sua prima operatione causat
primam intentionem, abstraliendo a conditionibus singularihus uuam naturam commu-
nem pluribus singularibus, eam intelligendo uou ut limitatam, sed ut se habet indiffe-
renter ad hoc vel illud. Seeunda operatio intellectus est comparare individua inter se,
et ex collatioue similitudinum attribuere alicui naturae indiffereuter (?) esse genus vel
esse speciem. Et si quantum ad operationes istas; sed potest
errare iutellectus quando attribuit alicui rei quod non est, sicut si diceret liominem
Ch. 29rccto esse asinum, vel omnes liomines esse unum liominem, vel diceret lineas consideratas
a raetaphysico non esse sensibiles; et do exemplum de lineis quae considerantur a meta-
pliysico; possunt enim dupliciter considerari, uno modo ab intellectu abstrahente ipsas
a sensibilitate, et in isto omnes confitentur iu via Aristotelis quod intellectus uon
errat, quum abstrahentium non est mendacium; quamvis enim illae liueae sint sen-
sibiles, tamen intellectus non curat considerare illam sensibiiitatem. Alio modo possunt
considerari illae lineae, ut puta dicendo illas non esse sensibiles, et si iutellectus assen-
tiret huic considerationi scilicet quod lineae mathematicae sint insensibiles, cum sint
in materia sensibiii, mentiretur. Sic dico ad rem quod quando intellectus apprehendit
Iiominem indifferentem, quod non mentitur, quamvis Socrates et Plato sint entia determi-
nata, hoc enim nou inconvenit quum iutellectus abstrahit a consideratione talis termi-
nationis; si euim intellectus assentiret huic propositioui « homo est animal » carenti ter-
minatione, capiendo huiusmodi (?) homo prout est idem quod prima intentio, procul-
dubio mentiretur, sicut si gustus comprehendeus dulcedinem lactis, non sentiendo eius
albedinem, et tamen non errat; ideo intellectus etsi erret componeudo et divideudo,
tamen non errat abstraheudo (').
Dubitatur iterum, quia non videtur quomodo sit verum illud dictum quod homo sit
prior suis singularibus, quum dato pro possibile vel impossibile quod uumquam fueriut
Iiomines nisi praesentes, tunc singulare eius in eodem tempore vel aeque primo est
sicut natura humana indifferens, tel arguitur sic: ab aeterno semper fuerunt singularia
hominis; ergo non est verum dicere naturam conimunem indifferentem esse priorem.
(') Conf. Coniniciito manoscritto al Ilff i 'r^f/^.-iiv.-ia; esistente nella Biblioteca deirUniversita di
Bologna. Ne tolgo il seguente estratto:
An in secunda operalione iniellectus solum sit veiitas et falsitas.
Videlur Arisloleles sibi conlrarius in primo De anima el sexto Metaphysicormn, nam hic dicit quod
iihi est enuntialio est vcriim el falsum, et rjus opjwsitum dicit tertio De aiiima: intellectus
simplicium semper vcrus cst; et idern nono Metaphijsicorum: sunt tongae ambages de lioc
Vull ergo dicere quod intelleclus aliquando judicat, atiquando nonjudicat. Quando esl sine jtuli-
cio, neque verus neque falsiis est. Quando vero judicat, est cum vero et falso. Quod vcro alibi dicit
quod intellectus simplicium est verus, tegitur de vero qui est sine judicio; unde icicndum quod quando
album vidctur ct judicatur esse atbwn, est verus, quia specics repracsenlat objcctum sicut est; si vcro
judicatur nigrum, tiinc est falsum, quia species non repraesentat objectum sicut cst. Ita etiam dicatur
— 1U5 —
Respondetur quod argummtum concludit ex parte rei homiueui uou esse yrio-
rem Socrate vel Platoue: sei p;'o tauto dicimiis priorem quolibet suo iudividuo. ut
liujusmodi quoUbet stat divisive, quum potest esse liomo et nou essa hoc vel illud Ch.20verso
individuum homiuis; et ideo dicimus homiuem priorem natura Socrate, quum in ordlne
ad naturam prius est esse hominem, quam esse Socratem dicta de causa. Secuudo dici-
uuis hominem esse priorem Socrate ex parte modi intelligendi; uam possum intelligere
hominem non intellecto Socrate, quum res primo concipitur modo uuiversali quam
raodo particulari.
Ad argum*.'nta in oppositum adducta respondendum est, nec volo adducere ratioues
Nominalium, quum ille modus est sophisticus. Ideo aliter respondebimus, et magis
physice. Ad argumentum primae opinionis: ad primum dico quod salvatur generatio
univoca absque ideis, quumiu genitis per propagalionem corpora caelestia concurruut
tanquam cauiae uuiversales: iste vol ille homo tamquam causa particularis; semen
cum spiritu gignitivo tanquam causae instrumentales: et quod dico de homine re-
spectu generandi hominis, est etiam de aliis iudividuis aliarum speciarum generandi
individua propriae speciei. In talibus autem genitis per putrefactionem corpora caelestia
cum aliqua causa particulari sunt causa generatiouis talium animaiium. Ad secundum
argumentum, cum dicitur: «sicut se habet res ad esse, ita et ad cognosci»; (concedo)
quantura ad secundam operationem intellectus, non autem quantum ad primam, quae
est simplicium apprehensio; aliter sequeretur lineas non posse intelligi absque materia.
Ad tertium dico secundura Thomam quod scientia realis est de obiecto reali
quoad considerationem, non quoad modum considerandi; idest scientia realis consi-
derat ista particularia, sed non sub modo particulari, sed secuudura quandara naturam
communem illorum consideratam, ut est apta nata esse indifferentem in iioc vel illo
individuo; et hoc est idem quod dicere secundum modum universalem; sic enira mathe-
matici considerant lineas sensibiles, seu secundum modum abstrahendi a sensibilitate.
Mathematica enim scientia considerat res sensibiles, et quantum ad hoc dicitur scientia ch. 30 rccto
realis, quum obiectum suum ab ipsa consideratura est reale, modus tamen abstra-
hendi tale oliiectum non est realis; ideo mathematica et omnes aliae scientiae reales
dicuntur reales ab obiecto, non autem a niodo consideraudi , quum talis modus fit
per opus intellectus. Dices
' quomodo ergo diftert scientia realis a scientia rationali ? Dico
quod differt primo ab obiecto, quum obiectura scientiae realis est reale, sed obiectum
scientiae rationalis esf rationale. Secundo modus considerandi ens reale est prima
do guslv, el aliis sensibus, el de inlelleclii. Unde quando species repraesenlal rcm, sic esl verus; quando
non, non est verus. El sic proprie est veritas et falsi<as in enuntialione, secundum simililudinem in
simplicibus. Esl ergo veritas in enuntiatione secundum judicium si sic loquitur hic (ritfi 'V.fjj.-n-tiiy.;) ;
verilas vero sine judicio est in simplicibus, et sic inlelligil in aliis locis. Sciendum est quod alio modo
cst veritas in sensu, alio modo in intellcctu; nam in sensu ita est, quia species repracsentat sicut est,
ut si species mellis repraesentat dulcedincm, est setisus verus, si vero alikr, est falsus; quia mel esl
dulce. Sed cur hic absolute tiegavil veritatcm ct falsitatem esse in simplicibus, in aliis vero locis hoc
concedil ? Gur fecil islam divcrsilatcm ?
Respondco sic ad istam dubitationem , el dico quod loquutus cst de veritate ct falsilate quae per-
tinent ad logicam de illa autem quando species confer.untur objecto, loquitur in Physica.
14
— lOG —
intcntio, modus considorandi ens rationis est secunda inientio: similiter definitiones
sunt rerum, sed modus consideraudi illas res est intellectuaiis; defiuitiones enim sunt
rerum particularium universaliter consideratarum, ut bene dicit Averroes. Est tamen
sciendum quod scientia non dicitur necessariornm, eo quia sit universalium, qunra sic
scientia esse posset de entibus per accideus;sed pro tanto scientia dicitur necessariorura,
quum requirit necessariam dependentiam inter subiectum et praedicatum, sicut est iu
homine et risibile, et uon requiritur quo 1 semper subiectum sit in actu, sicut multi
opinantur, quum utdicitur ab Averroe. sive homo sit sive non sit, semper possnm de-
monstrare hominera esse risibilem.
Ad argumenta Buridani pro secunda opinione, et ad primum patet ex dictis solu-
tio. Ad secundnm dicitur quod voluntas consequitnr ad intellectum; et ideo licefc non
proprie appetat universale, tamen appetit singulare sul) esse indifferenti, quod singu-
lare ab Albertosolet vocari individuum vagum. Sed dices: unde habet hoc voluntas?
Dico quod ex eo quod intellectus potest fieri per indifferentiam super siugularia excel-
Ch.30 vorso lentia et perfectione sua: ideo cum voluntas multum appropinquatur naturae intellectus,
ox sua perfectioue potcrit hoc facere.
Ad alterum, cum dicitur: Socrates et Plato magis conveniunt quam Socrates et Bru-
nellus, qnia Socrates et Pl do essentialiter conveniunt in specie, Socrates et Brunellus in
genere tantum; non quia in re sit unum positivum formaliter in quo conveniant, quura
hoc est impossibile; sed qnia Socrates et Plato producunt effectum secundura speciem,
quod ex maxima siiuililudine provenit: Socrates vero et Bruuelliis producunt minorem
similitudiuem, quae est genus; et ideo nos scimus a posteriori quomodo conveniunt ista
entia particularia, seilicet Socrates et Piato magis quam Socrates et Brunellus, quum ex
similitudine maxima vel minima inferiraus altiorera (?) vel minorem convenientiam, ta-
meu in re sunt maioris vel rainoris couvenientiae. maior scilicet et rainor similitudo (sic);
sed haec altior vel brevior convenientia causatnr in rebus, quum primura illudin quo So-
crates et Phrto sunt apti nati couvenire, causaiur per opus iutellectus. Ilnde secluso opere
intellectus, entia realia non possunt conveuire iu aliquo. Tertio, possirat csse similia et de
facto suut: similitudo autem illa est apta nata causare secundura sui iutentionem, vel
reraissionem intensam, vel remissam convenienliam.Eceo ergo quod in re non est con-
veuientia secundum principium convenientiae; sed coutra tu dicis talem convenientiam
cognosci a posteriori; coutra cum convenientia aliquorura sit in aliquo tertio convo-
nieniia, et illud tertium in quo cohveniunt, verbigratia Socrates et Plato, scilicet uui-
versale, non sit adhuc causatura remoto omni opere iutellecfTus; ergo nunquam erit
ista convenieutia uisi post opus intellectus, et per consequens prius erit in iutellectu
quam in re; ideo a priori scietur, et non a posteriori.
Ch. 31 recto Ad huc dicitur (luod remoto omni opere intellectus, aliqua convenientia est in re,
et nou in aliquo positivo est ista convenientia, sed privative Socrates et Plato dicuutur
couvenire; sed cum iutellectus causat unum positivum, verliigratia universale in quo
conveniunt, causatur una alia convenientia, quae formaliter est in intellectu, denomi-
native tamen in re; et prima convenientia scitur a posteriori, secunda vero a priori.
Hlcestnotnm quod uuiversalia dicuntur esse semper et ubique, non quod actuali-
ter acquirantlocnm sicut corpus, sed quum abstrahunt a loco, et dicuntur esse seraper
quum absirahunt a tempore, et dicuntur aeterna quum abstrahunt a corruptibilitate.
— 107 —
Ad argunienta Scoti pro tertia opinioue, et ad primnm patet responsio per ea quae
dicta snnt. Ad secundiim dicitur qnod dwplex est obiectnra, motinim scilicet ot termi-
nativnm; obiectnm intellectus est phantasma, te.minativum vero est illud qucd terminat
operationem intelleotiis, et illud est universale; ideo ad argnmeutum dicitur quod ante-
rior debet iutelligi de obiecto motivo. aliter non esset vera; necesse cst enim intelli-
geutem pliantasmata specnlaii: brevior vero est falsa, qnum universale non movet intpl-
lectum, sed terminat enm. Ad tertium dico quod sensus aliter sentit omue sensibile;
nou tamon sensus sentit sensibile in uni\ersali, quura obiei-tnm sensus est individuura
seusibile indiflerens. Nam sensus non magis se ad hoc sensibile limitat quam ad illud,
qnum ambo sensibilia aequaliter sentit, et lioc individuum indifferens ab Alberto dicitur
individuum vagum.
Sed dices : quae differeutia cst iuter particulare intellectum indifferenter snb
universali conceptu, et individuum indifferens, quod est obiectum sensus, cum ambj
indifferenter se liabeant respectii suae potentiae?
Ad hoc dicitnr quod particulare iudifferens sub universali conceptum abstrahit ab Ch.3l vcrso
hic et uunc et ab omnibns conditionibus individualibus, particulare vero indiffereus,
quod vagum dicitur, abstrahit a determinatione Imius vel illius iudividui.
Ad quartum dico quod scientia est rei realis consideratae tamen in universali, uec
me volo iutromittere in ratione Nominalium, sed volo dare respousionem Thomae quam
bene notetis; et accipiamus exemplum usitatum in via peripatetica: scientia mathe-
matica est scientia realis, et tameu est de quantitatibus immertis materiae sensibili.
Ubi notum, quod obiectum raathematicae duo includit, imum quod est quantitas, aliud
quod abstrahitur a materia; quoad primum est realis, quoad seeundum est inteutio rea-
lis, quod enim qnantitas abstraiiatur a materia seusibili liabetur per opus iutellectus; si
igitur mathematicae sumantur quantum ad obiectum inteilectns sunt reales; trianguli
enim et aliae tigurae sunt reales. Quod si quantum ad modum consideraudi ipsam
quantitatem considerentur, snnt intentionales; et est id quod dicit Thomas quod est
idem cousiderare id de quo est scientia, et est realis; et modum consideraudi, et sic
est rationalis: consideratur enim sub conceptu universali, quia aliter de eo non esset
scientia; hoc autera est per iutellectum.-Similiter dicendum est quod scientia uon potest
esse de Socrate et Platone in suo esse singiilaii. Ideo intellectus abstrahit speciera sive
conceptura uuiversalem ab illis, de quo deiude est scienlia, et quoad boc ipsa scientia
dependet ab operatione iutellectus; et sic scientia illa quoad modnm considerandi est
ens rationis; quo vero ad rem consideratam, erit realis. Et cum dicis: scientiae dicuutur
reales: dico quod suflficit quod sit realis quoad rem consideratam, etsi quantnm ad Ch. 32recto
modnm abstrahendi sit per opns inteliectus; et volo ut sciatis quod Thomas adorasset
Averroem nisi fuisset infidelis, qui quidem dixit quod defiuitiones sunt rerura singula-
rium; quaudo ergo dicis: sequeretur quod quaelibet scientia esset ens rationis; mentirls,
quia scientia dicitur realis non a modo considerandi, quia sic aequaliter
esset rationis, sed a re considerata; sic in proposito dico quod quando dicitur defi-
uitio nou primo corapetit singnlari, et qnod quaudo dicitur homo est rationalis, uon
dicitur ista esse praedicatio realis.
Similiter nec ista: homo est primo risibilis ; sed sunt rationes dependeates
nempe ab ipso intellectu, quod probatur; quia si illa esset praedicatio realis, vel esset
— 108 —
per se iu prJuio modo, vel in secuudo mcdo, vel esset per accidens; sed quomodocum
que sit, dicetur de aliquo supposito; et sic aliquid singiilare esset primo risibile; sod
cum sint praedicationes intentionales, ideo non possunt verificari de rebus ad extni,
nisi ut sunt per opus intelleclus abstracte consideratae. Quando ergo dicitur liomo
ut primo risibile, duo sunt ibi: primum risibilitas inexisteus Socrati; sed ad facien-
dura quod insit prirao, oportet assignare secundum universale esse; hoc autem fit per
■ opus intellectus seu perintellectum. Unde non oportet: homo estprimo risibilis; Socrates
est homo, ergo Socratos ost primo risibilis; sed est fallacia figurae dictiouis, quia in prinia
bomo supponitur simpliciter sive materialiter, in secunda personaliter, quum in prinia
universaliter consideratur: ideo dicimus quod risibilitas demonstratnr de ente reali secun-
dum esse universale consideratum; beue risibilitas ista demoustrata inest Socrati, ta •
men risibilitas iu eommuni, non autem in hoe, aut in illo.
Ad quintura: meusiira realiter refertur ad meusuratura; dico quod etsi mensura
Ch.32verso secundura esse reale sit singnlaris, tamen in volendo tradere scientiara de ipsa, oportet
considerare etiara non iu esse singulari, sed (ut) de ipso rmiversaliter assumpta (est). Ari-
stoteles ergo ibi dat scieutiara dc mensura in esse universali; et sic quantura est ex
parte, rei mensura est siugularis; ergo ad modum consideraudi de ipsa est uuiversalis,
quia non cadit sub scientia nisi uuiversaliter assumpta.
Ad aliud dico quod contrarietas est singnlaris, sub universali tamen modo con-
siderata. Ad aliud de Aristotele septirao Physicorum dico quod comparaliones debe;it
fieri secundum speciem, et non secundura genus, quia debent fieri secuudum maxi-
mam similitudinem, et uon parvam. Negavit ergo comparationem a genere non a spj-
cie, quia geuus causatur a parva similitudine, species vero a raagna, ut bene diiit
Themistius hic; comparatio enira in specie specialissima dicit omnimodam similitudi-
nem essentialem; ut Socrates et Plato comparautur, in hoc sunt omnino similes, ni'n
autem Socrates et Brunellus. Ad octavum dico quod omnia entia realia, secluso omi;i
opere iutellectus, solo numero differunt; datur taraeu altior et brevior diversitas, quiim
Socrates etPlato non tam differunt inter se sicut Socrates et asinus: hoc auteni cogno-
scitur a posteriori per operatioues, quia Socrates et Plato sunt apti causare conceptum
specificum, non autem Socrates et Brunellus; sed causant conceptum genericum: et h. c
quia est altior vel brevior similituJo in uuo quam in alio fundamentaliter et ex parlc
rei; quamvis formaliter secluso omni opere intellectus,uon plus diflerant Socrates et Pla^o
quam Socrates et Brunellns. Bt sicde ista quaestione tam diflicili haec dicta sufficiant.
Sed notemus utrum universale sit aggregatum ex re considerata et modo consideraiidi,
Ch. 33recto au sit modus considerandi tantura. Dixi quod universale est modus considerandi qui
formaliter est in intellectu, sed denomiuative in re considerata. Finis quaestionis.
Ulrum accidens ducat in cognitionem substantiae.
Circa commenta ?, 10, et 11 (') raoveutur nonnulla dubia: primum autem est: utruni
accidens ducat nos in cognitionem substautiae: circa quod Joaunes et Caietanus multa
faciuut arguraenta, quae pono quia ex dictis patebunt et haec quaestio: an substantia
(') II Commenlo citato senz'altra indicazione e quello di Avcrroe; il Uslo dcl Commento e il testo
aristotelico, f|uale si trova nella versione latina del Conimento stesso. Averroe e designato col nonie di
Comiucnt!\t(>rc.-Y i:i]i\ Aralolclis Ik Ammalibii trcs ciimAvcrrois Commenlariis -Vendiis cqmd .hinclasl^Qi.
— I01_t —
scilicet cogiioscatur per propriam speciem, an (m-o) ex solo dibcursu ut tenet Sco-
tus, forte bene pertractabitur teitio liuius. Quia taiLeu hic solet moveri, ideo volo
de hoc alic|ua dicere.
Multi modi recitantur ab istis quorum unus est: Accidens ducit in cognitionem
substantiae, quia sicut virtus phantastica brutorum ex specie rei sensatae elicit insen-
satam; sic intellectus noster ex specie sonsata accidentis elicit speciem insensatam
substantiae. Nam agnus et ex figura, facie, et colore lupi, et voce statim elicit speciem
inimicitiae quae est insensata, et fugit; et sic ex specie sensata elicit insensatan^ pa-
riformiter, quia nullus sensus profuudat se ad substantiam, sed intellectus est, qui eam
cognoscit cognitis primis accidentibus per sensum; et sic per viam resoluticnis acci-
dens causat spejiem insensatam substantiae; ex quo enim aecidens tantum causat suam
speciem ex accidentibus cognitis, statim inteliectus per quamdam congenitam natu-
ram elicit speciera substantiae. Nolo autem recipere impugnationem quam facit hic
Joannes. Secundus raodiis dicendi est, quia ita est in actione spirituali sicut in reali et
materiali ; sed in materiali non inducitur forma substantialis in materia nisi prius
inductis ciualitatibus accidentalibus in rnateria; videinus euim experientia quod in ma- Ch. 3.3voro
teria non inducitiir foruia ignis, nisi prius inducatur caliditas et raritas convenientes pro
forma ignis; sic et intellectus non potest causare couceptum substantiae nisi prius dispo-
natur per conceptus accidentium; cum actus aclivornra non sint nisi in patiente bene
disj osito, et actio ^piritualis debet proportionari actioni raateriali. Erit ergo sensus buius
opinionis: sicut accidentia faciuut ad generationem substantiae, ita ad cognitionem eius.
Etsi multi sint conccrdes in boc modo dicendi, sunt tamen adhuc diversi de geueraiione
speciei in intellectu. Joannes imaginatur quod in virtute phantasticasitsinuil species sub-
stantiae et accidentis, et quod intellcctus non potest recipere speciem substantiae nisi
prius recipiat speciera accidentis disponentem et praeparantem pro receptione speciei
substantiae; tamen cum hoc etiam species substantiae generat notitiam substantiao,
mediante tamen specie accidentis.
Alii dicunt quod sicut in actione reali caliditas prius generat caliditatem in vir-
tute propria, in virtixte vcro substantiae formam substantialem, sic in spiritualibus;
et haec est via Thoraistarum volentium sensum se profundare usque ad substantiam; et
talem cognitionem substanliae Joannes, Caietanus et Apollinaris appeilant intuitivam, sed
' valde improprie et raale, quia notitia intuitiva terminatur ad rera; nullam autera taleui
haberaus in lioc raundo, sed liabebimus iu patria. Quod si in hac vita cognitio ter-
rainatur ad rera, quia phantasraa formaliter terminatur ad rem, non propter hoc esl
intuitiva.
De istis raodis nihil dico nunc, quia iu tertio huius dicetur. Ununi dico quod Cli.34rccto
nullus istorura est ad mentem Philosophi, quia in isto loco non loquitur de ista co-
gnitione intuitiva sine discursu, sed loquitur de cognitioue cura discursu , ut patet
per Philosophum dicentem: videtur autem non solum quod quid est cognoscere utile;ubi
patet quod loquitur de processu demonstrativo, ubi per coguitionem causae venimns in
cognitionem effectus. Et qr.od verum sit quod non loquitur ad mentem Philosophi patet,
quiadicitPhilosophus: non solum accidens ducit in cognitionem substantiae, sed etiam
e converso. Non potest autem substantia ducere in cognitionem accidentis nisi discur-
sive: non (nim pcr speciera substantiae duciraur in cognitionem accidontis. Et ideo
— 110 —
aliter est dicendum, per accidens ducimur in cognitionem substantiae et e coni^erso, sed
per discursum, nam causa in aliquibus est apta dare coguitionem effectus, et quia,
et propter quid; iu aliquibus vero non solum propter quid, ut in regressii, nam ali-
quando cognita causa per effectum, devenio a cngnitione causae in propter quid effe-
ctus; et prima uotitia est perfectissima, secunda vero non. Ideo dixeruut et bene, quod
confert ; sed videatis Tljemistium hic dicentem quod est quasi circulus, volens dare
intelligere quod quandoque causa notificat effectum, et quia et propter quid; quan-
doque vero propter quid taiitum, et tunc est demonstratio causae tantuiu; qaandoque
e converso, et dicitur demonstratio signi.
Est et alius modus quem Thomas bene tauglt diceus; quomodo ultra notitiam di-
scursivam accidentia couferant; etest quia multoties habemus cognitionem accidentium
propriorum et iguoramus ultimas differeutias; et ut dicit Commentator octavo Metaphy-
sicorum commeirto quinto, loco ipsarum ponimus accidentia propria, et per accideus de-
Ch. 34verso venimus in cognitionem substantiae. Unde cum aliter non possumus facere, facimus si-
cut possumus, et substantia confertad cognitionem accidentis non solum discursive, sed
quia substantia ponitur in definitione accidentis; et sic in via definitiva et discur-
siva accidens coufert ad coguitioneoi substantiae, et e contra; et ideo non approbo
illos modos dictos, non quia sint falsi, sed quia non sunt ab intentionem Aristotelis
hic. Ex his sequitur quod stat me habere conceptum accidentis, et conceptum sub-
stantiae; et tamen quod accidens ducat me in cognitionem substantiae et e contra ;
sic quia cognitio substantiae confert ad cognitionem accidentis et e contra, patet de
demonstratione propter quid, quae babita prius notificat quia est ipsius causae per
effectum, et ducit nos iu notitiam propter quid ipsius effectus. Similiter stat quod co-
gnoscam substantiam et accidens, et quod tamen accidens conferat ad cognitionem
substantiae, quia stat et hoc
est maxime verum de uotitia accidentis imperfecta prius habita, perfecta enim cognitio
accidentis non potest haberi nisi post cognitionem substantiae; ex quo patet nostram
consequentiam esse veram, scilicet quod stat substantia et aceidens ambo esso cognita,
et tamen cognitio aceidentis confert ad coguitionem substantiae et e contra ; et hoc
iu via discursiva et definitiva nou oportet dubitare , nam ipsum accidens definitur
per substantiam et e contra; et sic non semper est verum quod substantia ducat in co-
gnitionem accidentis, sed beue propter quid et e contra, ut dictum fuit. Stat tamen
cum hoc quod uotitia s .bstantiae ducat in cognitionerc accidentis, ubi piius nullam
Cli.Sorecto notitiam haberemus de accidente; patet iu demonstratione simpliciter, iu qua ex cau-
sa nota nobis et naturae ducimur in cognitiouem quia est et propter quid ipsins acci-
dentis. Similiter notitia quia est accidentis ducitin cognitionem substantiae, nulla prius
habita notitia de ipsa; patet quando ex notitia accidentis proprii devenio in notitiam
substantiae. Ex lioc patet quod cognitio accidentis uou semper causatur ab ipso phan-
tasmate, nbi per viam discursivam devenioiu notitiam aceideutis ex uotitia ipsius sub-
stautiae. Ex quo patet quod ille modus dicendi non est universaliter verus: sicut res se ha-
bet ad actionem realem ita ad spiritualem;bene aliquaudo est verum, non tamen semper;
quia nunquam forma potest esse et recipi iu materia, nisi prius materia fuerit disposita
per accidentia. Stat auteni totum oppositum in actioue spirituali,ut dictum ost.In mate-
rialibus prius est substantiu quam i>assiu; iu spiritualibus multoties est totum oppositum,
— 111 —
ut qiuindo siibstantia esset nobis ignota,passione existente nota;et lioc modo est veiiim de
irapevfecta nolitia, non autem de perfecta; et quantumcumque accidens notificet substan-
tiam et e contra, verius tamen substantia notificat accidens, quam accidens substantiam, et
definitio definitum qiiam e contm. Omnia sunt clara. Unum tantum liic esset dubi-
tanJum, quum ex causa uotificatur effectus et ex definitione accideutis, numquid iila
coguitio sit habita pcr discursum an per propriam speciem; non euim est verum quod
quidquid est per propriam speciem cognoscatur; mnlta enim cognoscuntur quae non
liabent speciem propriam et substantiae separatae et relationes: imo tenet Scotus quod
substantia solum discursive cognoscatur. Sed de hoc in sequentibus.
Ali-id oportet scire, quod substantia ducit in cognitionem accidentis et e contra
via discursiva et demonstrativa; quia dicit Averroes quod definitiones et demonstra- Ch.Soverso
tiones, quae no;i declaraut accidentia, sunt vanae; quod eodem modo contiugit quum
accidentia declarantia ipsam substantiam sunt maxime propria; quae vero non sic. non
sunt propria saltem eodem modo. Sic enim perfectissima definitio declarat omnia ac-
cidentia. Numquid vero proprium et non aliud ducat in cognitionem sub-
stantiae, credo quod non semper; beue verum est quod quanto magis est prcprium
et esseutiale, tauto magis ducit in cognitionem substantiae.
Et sic fiuis imponitur quaestionibus super pvimo
libro De auima. Deo favente.
Cli.45 veiso
— 112 —
QUAE3TI0NES MAXIMI ILLItTS PHILOSOPHI PETRI SCILICET rOMPONATII
SUPER SECUNDO DE ANIMA
Cli.48v'erso Utrum definitio animae sit hene assignata.
Visa definitione auimae in miltis textibus, Pampouuaciiis eam exanimat iu textu
imclecimo ('). Et prim) circa p.imam particulam dubitatur utrum sit actus, et videtur
quodnon, quia si esset astus, esiet forma; sed nou est forma; igitur etc. Autecedens patet,
quia forma et actus idem sunt: brevior probatur, quia si anima esset forma, esset vel
substautialis vel accideutalis; sed uon est aliqua istarum; ergo. Quod non sit accidentalis
patet per Averroem secundo liuius, coramento secundo, ubi dicit quod secundum quod
dat nobis prima cognitio naturalis, anima est substantia, et etiam pars substantiae est
siibstautia. Secnndura probatur quod uon sit forraa substantialis sic: proprium est sub-
stantiae in subiecto non esse; anima est in subiejto; ergo. Auterior patet ex praeceden-
tibus; brevior probatur, quia Aris^oteles iam probavit animam non esse corpus, qnia
est in subiecto. Item proprium est substantiae per se stare et accidentibus substare;
sed anima non per se stat, nec accidentibus substat; ergo. Anterior patet ex praece-
dentibus, et brevior probatur, nulla enim est aniraa quae per se stat, nec intellectiva;
nam dicitur in primo liuius, quod si quis dixerit animam p3r se intelligere, est ac si
diceret, eam texere vel filare; et hoc est ia textu commenti sexagesimiquarti, et haec est
prima quaestio quara tangit Joannes.
Dubitatur secundo utrura sit actns priraus; et videtur quod non, quia ille non
est actus primus quem praecedunt alii actus; sed animam in corpore multi actus prae-
cedunt tara substantiales quam accidenteles; ergo. Prima patet. quia primo non datur
prius; brevior probatur dupliciter, prhiio quia animam ipsam in corpore praeceJuut
actus esseutiales et accidentales; ergo. Di accidentali patet, quia actus activorum sunt
in patiente beue disp )sito, nt dicit Aristoteles; unde quomodo aniraa posset iuformare
materiam, nisi illa esset disposita et per debitas organizationes et per debitara pro-
portionera qualitatnm priraarum? Item praeceduut in corpore animara multae formae
substaniiales tam partiales quam totales: non enim est homo nisi prius sit corpus,
et nisi sit cor et epar, et alia : quis enira diceret omuia ista membra unica forma
informari, cum habeat tam diversas operationes et complexiones? Deinde ponitnr actus
priraus ad differentiam secundi: lioc non est universaliter vernra qnod auima sit actus
priraus, ut distingnatur coutra secundum, quia quaudo homo nutritur in homine, non
esset actus pr raus, quura iu eo uon est actus secuudus; quare ibi non esset actus
priraus, et iiic tangitur quaestio quae tangitur ab Averroe coramento octavo.
Dubitatur tertio utrum anima sit actus primus corporis ; et videtur qnod non,
quia si ipsa esset actus corporis, tunc esset accidens; hoc autem est falsum; ergo. Con-
(') II tcsto di Aristotele e questo: 810 ■^•JX^ s^rr/ svr=\cx^n-z -h TZfirn auaaro; fjTr/.0'j 8uv5t(/si
fuvj/ E^ovTo,-. Toiouro Ss, 0 av r^ ojyavizov. De anima II. 1- 6.
— 113 —
CoDsequentia probatur, quia omiiis forma adveiueus euti in actu est accidens ex secundo
De generatione, textu commenti quarti huius seeundi; anima autem estt alis quia per
se advenit corpori, quod est iu actu; ergo.
Dubitatur quarto super illud verl)um « physici » quia non videtur bene positum esse,
quia in detinitione sribstautiae nou ponitur accidens: sed physicus ponitur in detiui- Ch. 49recto
tione auimae et anima est substantia; ergo. Brevior probatur, quia si loco « physici »
ponitur sua defiuitio, quae est esse principium motus et qnietis; tuuc in definitione
animae ponitur accideus. Item ablataista particula «physiei» non minus eiit peifecta ct
completa ista definitio animae; ergo supevtiue ponitur. Consequentia patet; anteeedens
probatur. quia dicunt quod ponitur « physici » ad ditferentiam artificialium, modo suf-
ficit pro distinctione corporam artificialium « in potentia vitam habentis» et estdefinitio
completa; vera autem definitio non continet superfluum ut in octavo Metaphysicorum.
Dubitatur quinto circa illam partem «orgauici» quia in definitioue organici ponitur
quantitas, qualitas et .situs, quae sunt accidentia quorum nullum debet poni in definitione
substantiae. Secundo anima est simplicior formis elementornm, cum magis accedat ad
divinum; ergo debet habere subiectum simplicius quam elementa; quare non debet ha-
bere pro subiecto corpus organicum. Consequentia potest patere, quia nobilioris for-
mae nobilius est subiectum; quanto autem aliquid est simplicius, tanto nobilius est,
quia magis accedit ad illud quod e<t maxime simplex. Tertio illa particula nou competit
oranibus quia aliquod (?) est animae (?) quod non est organum, quia uon sunt dissimilia
in partibus suis, sicut homogenea, sicut ossaetcaro.Item etquarto velhabens «organici»
vel habens « in potentia vitam habentis » supcrfluit, cum esse organicum sit in poteutia
vitam habentis et e contra: organicum enim est illud quod potest exercere opera vitae.
Dubitatur sexto et ultimo ciica illam partem « in potentia vitam habentis » . Videtur
quod non sit beue posita. Nam duplex est sensus istius propositiouis, unus quem dat
Thomas et Aegidiiis, quod per corpus vivens iu poteutia intelligatur corpus quod est
in potentia ad ipsam animam pro quanto corpus est compositum ex materia et forma
corporeitatis, sive modo forma corporeitatis distinguatur realiter ab anima. sive non.
Secundus sensus est quod anima sit actus corporis prout corpus dicit compositura ex
anima et ipso corpore, quod quidem est in potentia ad operationem animae. Modo iu
quocumque sensu accipiatur non est bene posita. Nam primus seusus uon est ad meu-
tem Aristotelis Ch.49verso
Unde si non intelligatur in secundo sensu, tunc stat argumentum
Thomae contra hoc, quia idem vel definiretur per se ipsum, quodest falsum. Consequen-
tia probatur. Regula est Aristotelis iu sexto Topicorum (') quod quando •ponitur aliquis
termiiius iu aliqua defiuitioue, si loco illius termini ponatur definitio erit clarior et
expressior, si ergo pouitur corpus animatum in definitione animae, sumatur defiuitio
corporis animati, scilicet compositum ex corpore ei anima, et tunc patet consequentia,
Ulterius si pouatur corpus animatum in definitione animae, oportet intelligere
illam* parlera « iu potentia vitara habeutis» ad opera vitae, sed tunc non conveniret de-
finitio omni contentu sub definito. Probatur consequentia, quia nou couveniret animae
nutritivae. quae semper est in actu secundo uututionis et nuuquam est iu potentia
ad actum nutritionis. Satis.
Cj Topica - VI cap. 4, parag. o. •
1.5
— 114 —
lii oppositum est Avistateles qui eam pouit, et omnes exponentes eam approbant,
et Kon adduco aliam rationem, nisi probationem Aristotelis, qui cum divisisset ens in
substantiam et accideDS, assumpsit quod anima est substantia; et cum substantia sit
triplex, scilicet materia, forma, et compositum, assumpsit quod anima est forma: et
cum perfectio sit duplex, prima et secunda, probavit quod anima est prima perfectio
et quod est actus corporis, et tandem in textu septimo conclusit totam definitionem
animae. Solum restat solvere argumentum.
Ad primuQi: cum dicitur quod anima non est substantia, quia uon per se stat, di-
missis aliorum uugis.et maxime Gregorii Ariminiensis iu priucipio Sententiarum quod te-
net Deum esse in praedicamento; dico quod uec forma, nec materia est in praedicamento,
quia solura composita sunt in praedicamento; et quod substantia divisa superius est
aualoga non praedicabilis; tunc dico quod argumentimi peccat per fallaciam aequationis,
Ch. 50 recto quia cum Aristoteles dixit quod propriura est substautiae in subiecto non esse, intelligitur
de substantia praedicabili eo modo quo anima est substantia; similiter dicitur quando
arguitur quod substantia substat accidentibus. Ad secundum principale quando dicitur
quod anima non est actus priraus quia eam alii actus praecedunt ia materia, in qua ha-
bet recipi, hoc argumentum est difficile et magnam erigit dubitationem quae talis est.
Gh. 55 verso
Ulrum aliquid accidens praecedat formam substantialem in materia.
Tunc ergo ad argumentum principale dicitur: cum dicitur alii actus praece-
dunt, ergo etc. dico quod non dicitur anima actus primus, quia nullus praecedat eam
in materia , imo multi praecedunt eam vel secundum esse , vel secundum intelle-
ctura; sed ponitur priraus ad differentiara secundi actus, sive modo sit operatio, sive
anima operans actu, et sic peccat pei- fallaciara argumentationis. De illo autera arti-
culo quo dicitur quod anima advenit enti in actu, corpori, pertractabimus in tertio
verbo «eorporis». Sed ulterius arguebatur quomodo anima est actus primus, quod si di-
p, >p . , citur actus primus quia ab ea non proveuit operatio, quae est apta uata provenire,
sequeretur quod cura sentirem in rae, nou e.sset (') actus priraus; unde Themistius di-
cebat: cavendura est ne vigilemus, quia proderemus actum primum. Pro hoc argumento
notanda est discordia in defiuiendo aetum primura et secundura. Latini vohmt quod
forraa sit actus priraus, operatio vero secundus. Si ergo sic defininius, secundum argu-
raentum uihil valet; non enim probaret animam nou esse animara actu operantem ,
sed non esse ipsam operationera. Sed tamen Theraistius, Alexander, Averroes et Ari-
stoteles videntur velle quod actus priraus sit forma, a qua nou provenit operatio apta
proveuire, actus vero secundus est forma a qua provenit operatio; sed quoraodo-
cumque intelligatur nou est magna difficultas. Nam ipsi dicuut quod debet intelligi
disiunctive, scilicet quod in aliqua anima est actus priraus et in aliqua actus secundus;
in quibus non est actus operans est actus priraus; non facit autera meutionera de actu
secundo , quia non est dubium , quod quando anima est operaus in aliquo. qued ibi
sit actus primus; bene est dubium quaudo non est operans, an sit actus primus cum
appareat mortuus.
(') Probabilmente 6 sottinteso : amplius.
— 115 —
Uiruiii sint plures foriuue substantiales in eodeni cuinpusitu.
Ch. 56 verso
Quinta opinio qiiae mihi probabilior videtur, et est authenticorum virorum scilicet Ch.62verso
Thomae, Aegidii et Alberti hic iu libro De anima, licet contrarium videatur dicere
in tertio Coeli. Dicit haec opiuio quod iu uno composito non possunt esse plures formae
substantiales realiter distinctae sed unica tantum; eadem enim forma est per quam So-
crates, animal, corpus, mixtum, oculatus et huiusmodi; et pro liac duo tautum fundamenta
adducam, quia alia patebuut. Primum de ratioue formae substautialis est dare esse
simpiiciter, accidentalis vero per accidens, ut primo De generatione dicitur. Modo si
quaelibet forma substantialis dat esse simpliciter, tunc tale compositum habebit duo
esse simpliciter; quare nou esset unum, sed duo.
Alteruui funJamentuiu est quod Aristoteles semper, ubi loquitur de hac materia,
dicit quod omne quod adveuit enti in actu est accidens, quod pariter vel esset falsum
vel limitatum. Volendo ergo sustinere hanc propositionem, quae mihi verior videtur;
restat solvere argumenta.
Ad id quando dicitur: uude snmeretur uumerositas praedicatorum, pro hoc notetis,
ut beue notat hic Albertus et Tliomas, non inconvenit aliqua dispersa in diversis con-
cludi eminenter in uno perfectioii; est euim substautia sine corporc ut in abstractis,
et etiam corpus siue vivente , et vivens sine auimali , et animal sine homine. Ecce
quomodo ista sunt dispersa in diversis. Cum quo taraen stat quod ista dicantur esse
collecta in uno, ut in homiue ratione suae perfectionis; exemplum accommodatum dat
Albertus: in civitate suut tribuni, praetor, et consul; praetor est perfeclior tribuuo,
et consul est prior praetore; quae tamen omnia sunt collecta in rege sive in principc:
potest euim ipse facere omuia quae possunt ipsi de per se. Uude iste est ordo: quando
aliqua subordinantur ad iiivicem, prius debet esse in posteriori eminenter, sicut trigo-
uum in tetragono: auima iutellectiva ex sui perfectione omnia quae sunt iu aliis di-
spersa iu se eminenter continet illa. Quo stante faciliter dicitur ad illud argumeutura:
dico quod est Huica res raaterialiter , taraen plures virtualiter, a quo sumitur ista
uumerositas praedicatorura. Ex onumeratione enim virtutum sensatarum in ipsa auiraa *^''- ^'-^ ■'^'^t"
iutellectiva sumuntur iila praedicata; quare patet quod ista numerositas sumitur a re
continente illas perfectioues eminenter, ut patet in exeraplo Alberti de rege. Ad se-
cundum: quando dicebatur quod substantia separatur a corpore et corpus a vivente,
et viveus ab animali in liis quae sunt dispersa, ergo ita debet esse in liomine; sed
in rei veritate, hoc potius arguit oppositum. Nam in imperfectis sunt dispersa, uniuu-
tur tamen iu Iiomine propter perfectionem auimae suae comprehendeutem omnes gra-
dus imperfectos ex sui raagna perfectioue, sicut verbigratia rex continet onines ma-
gistratus qui snnt dispersi in inferioribus; imo et Deus qui est perfectissimus omnium
continet emiuenter omnes rerum perfectiones, et hoc est rmum ex fuudamentis Thomae.
DiflScuItas autem est respondere rationibus Scoti tenentis dari formas partiales
et formas mixti distiuctas ab aliis. Ad primum si non remanet eadem forma, quae-
rebatur de generante illam formam ita nobilem , et de generaute illa accidentia , et
idem eftectus numero proveniret a distinctis specie. Hoc argumeutum est fortissiraum
Ch. 64 recto
— 116 —
quod eognoscitur es diversitate respousiomim. Tliomistae digladiantur inter se iu hoc.
Aliqiii dant unam responsionem, alii aliam. Gregorius dat aliam in secundo Sententia-
rnm distinctione decimasexta, quaestione secunda. Dicam ego quod mihi raagis placet.
Videtur mihi primo quod Scotus et sequaces habeant contra se easdem angustias
quas habet Thomas , quia si bos interficiatur gladio, frigiditate et quomodocumque
morialur, semper est idem bos; modo est difficile videre quomodo per solum motum
localem possit corrumpi bos. TJnde reflectitur argumentum contra ipsum. Dieebat ipse
quomodo per solum raotnm localem potest generari bos nulla praecedente alteratione;
ero-o sicut omnes generatioues praecedit alteratio, ita et omnes corruptiones; et sicut
est iuconveniens de uno, ita est de alio. Tunc refiecto contra te hoc idem argumen-
tum. Si bos corrumpitur gladio, frigiditate , illa forma substautialis corrumpitur et
est idem effectus numero : ergo a diversis secundum speciem potest proveuire idem
Ch. C4ver5o effectus uumero.
Ch. 6". verso Dices et subtilius: hoc non videtur verura de effectu positivo, sed bene de privativo;
quomodo enim est possibile quod per solura gladium geueretur forma cordis et epatis,
et cadaveris, et tot et tanta luembra? Hoc argumentum dixi esse fortissiraum, lieet
apud me non concludat; nam sumo dictum Aristotelis in secundo De generatione, ubi
diciiur quod terra potest generare ignem, aerem, et alia multa: si enim terra agat
in aerem per siccitatem nec non per caliditatem, tunc generabitur ignis qui est ca-
lidns et siccus; similiter si agat in aerem per frigiditatem, tunc generabitur aqua,
quae est frigida et humida. Ecce quomodo est posdbile quod idem agens secundum
speciem causet effectus diversos secundum speciem. et quod idem effectus secundum
speciem proveniat a diversis secundum speciem. Hoc autem, ut dicit Aristoteles, pro-
venit ex dispositione, et quorsum hoc dico? quod non solum effectus privativus sed etiam
positivus potest a diversis causis secundum speciem causari, et idem agens secundum
speciem potest diversos effectus producere. Quare patet quod non inconvenit quod per
frigidum generetur cadaver et per humidum et calidum, sic et iu aliis; quare quando
caliditas agit iu hominem, cum hoc subiectum sit maxime dispositum pro forma ca-
daveris, ideo uon est mirum si ex eo generetur cadaver. Similiter humiditas ageus in
hominem geuerat cadaver, similiter et siccitas, et gladius et talia; non ergo est mi-
rum; quia tale subiectum est dispositum pro forma cadaveris. TJude si hoc est incon-
venieus erit destruere processum Aristotelis in secundo De generatioue, ut supra di-
ctum est; et si argumentum Scoti concluderet, esset etiam coutra Aristotelem. Respon-
sio ergo stat in hoc quod non iuconvenit, imo est uecessarium ratione dispositionis
passi, eundem effeclum produci a diversis causis; et liaec cst nostra responsio a nutla
accepta, imo idem effectus positivus potest a diversis cau&is proveuire, ut dolor pro-
venit a calido, frigido, humido, sicco et tamen dolor est quid positivum, quia est tri-
stis sensatio, sed iustabilis.
Ch. CG recto
Ch. "Overso Utrum omnis anima sit divisibilis.
Alia quaestio est utrum omnis anima dicatur esse divisibilis; et ue iu aequivoco
labnrcmus, non est sermo noster de divisione seeundum speciem; quia lioc modo sunt
— 117 —
divisibiles (imimae), quum uon sunt eiusdem speciei; uec est iutentio uostra loqui
utrum sit divisibilis in partes eo modo quo compo.-itum dividitur in materiam et for-
mara, uec de divisione quae est in partes essentiales. quia in tertio huius de hoc vide-
bitur: sed serrao est de divisione i)er accidens sicut ad divisionera corporis in quo est.
De qua Aristoteles quinto Metaphpieorum capite « de quauto » locutus est, nec
loquor utrura auima sit divi^ibilis per se, quia hoc modo nihil est divisibile praeter
quantitatera, ut dicitur iu primo Physicorum toxtu commenti septimi, ubi dicitur quod
omne quod est divisibile, ratione quantitatis est divisibile; ipsa autem quantitas per
se est divisibilis. Et notaraus propter sophistas quod nou surao hic « per se » in primo
vel in seeundo modo, sed in tertio, idest per se solitarie; sic intelligendo, substantia
est per se indivisibilis, idest solitarie sumpta et considerata secliisa qiuxutitate. Sed
disputatio nostra est utrum quaelibet anima sit divisibiiis per accidens sie, quod ipsa
extensa ad extensionem corporis dividatur ad eius divisiouera; et sermo est de ani-
mabus eductis de potentia materiae, quia auiraa intellectiva clarum est quod non est
divisibilis, dimissa opinioue Piatonis et Pythagorae, qui tenent omnem animam esse
indivisibilem. In via peripatetica invenio tres opiniones famosas. Uua opiuio Thomae
in prima parte quaestionis 76 art. 8; et etiam Albertus est istius opiuionis. Tunc haec
opinio dicit quod per se ec per accidens anima est indivisibilis: de par se est manifestum,
et omnes concedunt cum sola quautitas sit per se divisibilis;quod autem et per accidens
sit indivisibilis,probant raultis rationibus. Pro nunc duas tantura adducaraus: priraa est Cli. 71 recto
supponendo quod totum animal aut planta informetur per auimam, totura enim et
quaelibot pars est animata, quod non est nisi per praesentiam animae. Non ergo di-
eunt isti est putandura. quod auiraa sit in una parte per essentiara iit in corde et
in aliis per virtutera. sed iu toto per essentiara. Secundo isti accipiunt quod definitio
de anima sit vera, scilicet anima est actus corporis. Tunc dicit Thcmas: sumamus plan-
tam; si enim de quo minus videtur inesse et inest, ergo de quo magis: cbrura est
quod anima plantae est in tota planta , et non tantum in parte. Impossibile autem
est quod aliquid extensum sit in pluribus partibus simul. Si ergo aniraa sit extensa,
uon potest esse in pluribus ipsius; et ita dicatur de anima sensitiva liominis. Dicit
autem Thomas, si sit indivisibiiis, quod potest esse praesens omuibus partibus cor-
poris, sicuti Deus qui praeest toti universo. Hoc ergo est argumentura Tiiomae: aniraa
' informat totam et quamlibet partem, et est actus corpoii.s ergo est indivisibilis, quia
si esset divisibilis non posset hoc facere. Hic etiam Albertus facit rationem multum
efficacem, quam assumpsit Petrus Mantuanus concivis meus in (scripto?) suo De primo
et ultirao instanti, credo capite secundo: i^atio est ista, nisi anima esset indivisibi-
lis, non possemus salvare identitatera individui a principio usque ad tinem. Proba-
tur quia homo a principio sui , quando erat embrj'o, erat digitalis quantitatis, et
nunc tantao, quod non potest esse nisi quia actuatus est, et materia est variata pro-
pter coutinuam resolutiouem humidi ad renovationem novae materiae propter nutri-
menium. Quoraodo ergo si continue a principio usque ad finem uniatur raateria, potest
esse idem numero? quia si anima est divisibilis ad divJsionem materiae, cum continue
varietur materia, etiam et forma variabitur; et ita cum non remaneat eadem mate-
ria, nec eadera forraa, nec erit idem individuum. Si autom ponatur auiraa indivisibilis, Cli.71 verso
remanet ideutitas individui, quia esse insequitur formam,et quia quando anima est in-
— 118 —
divisibilis seiuper lemauet eudem aliam iodiieus et aliam matedam: ideo facit ideuti-
tatem iu supposito; sicuti si esset vas perforatum, iu quo coutinue uova aqua subin-
traret, et alia exiret, semper utique esset idem corpus, uon existente tamen eadem
aqua, quae tamen iuduit se iu alias materias. Quae opinio multis displicuit volentibus
animas plantarum esse divisibiles; quae quidem multum assimilantur formis elemeu-
torum, iu tautum quod Plato in Timaeo uon dignatus est eas vocare animas sed vo-
cavit naturas. Ulterins autem isti voluut animas animalium esse iudivisibiles et per
se et per accidens, et ratio est, nam videmus si aliquid aniraal pungatur iu digito
pedis, statim sentit puncturam per totum corpus, quod non potest esse nisi quia anima
est indivisibilis cuiquam parti corporis praesentis (sic). Si autem anima esset divisibi-
lis, quouam modo illa sensatio trausiret tam cito a calce ad caput? et si sensatio tiat
per spiritum, quomodo spiritus tam cito potest trausire de uno loco ad alium. cura
tamen spiritus sit corpus? Aliis uou placet haec opinio; sed volunt quod auima ani-
malium perfectorum sit iudivisibilis, imperfectorum vero divisibilis; quam opiniouem
insequitur Thomas iu secundo Contra Gentiles capite septuagesimo secundo ('). Imper-
fecta vero quae densa (secta) vivunt, perfecta quae densa (secta) uou vivunt. Istam
opinionem probaut, quia si densantur (secantur) talia animalia, ut auguillae, partes
densae (sectae) vivunt; per oppositum vero est iu perfectis, quia ipsa habent animam
indivisibilem, prima vero divisibilem (^).
Tertia opinio est, quae magis mihi videtur peripatetica, quae tenet quod quaeli-
bet anima praeter intellectivam est divisibilis, cum sit constituta in esse per subiectum,
educta de potentia eius. Quae opinio magis videtur sensata; et ratio pro hac opinioue
est, quia si sunt formae eductae, prima facie denotare videutur quod sint exteusae et
divisibiles, quia debent habere couditiones materiae. Primum autem iuhaerens mate-
riae, disponens eam pro eductione foimarum, est quautitas; ergo cum omne receptum
recipiatur secundum conditiones recipientis, ipsae formae erunt divisibiles et extensae.
Pro hoc facit dictum Aristotelis tertio Coeli textu commenti septimi ubi probat
passioues et accidentia esse divisibilia, ex eo quod sunt in subiecto divisibili ; quod
(') Diciiur crgo iolum ct sccundum quanlilalciii cl sccunduin csscnUac pcrfcciioncm. Toiuiii
uulcm ct parlcs, sccunduin quantitalem dicla, formis non conveniunt nisi pcr accidens, scilicet in
quantum dividunlur divisione subjccti quantikUcm habentis; iolum autem vel pars, secundum per-
fectionem cssentiae, invcnilur in formis per se. Dc hac igilur lotalitale loquendo quae per se formis
compelil, in qualibel forma apparet quod csl tota in toto et tota in qualibel parte ejus. Secus auleni
csl de totalitate quae per accidens atlribuilur forinis; sic enim non possumus dicere quod lola albedo
sit in qualibel parle. Si iyitvr est aliqua forma quae non dividatur divisione subjecli, sicut sunt ani-
mae animalium perfeclorum, non erit opus disiinclione, cuin eis non competal nisi una lotatitas; sed
absolute diccndum cst eam lotam essc in qualibet corporis parle — Sancti Thomac Gontra Genlilcs
Lib. II cajj. 72. — Si avvfrta che quaiido le citazioiii di san Tommaso non sono accompagnate
cspressamente dal titolo Gontra Gcnlites o da altio titolo specificato, ma solo dal i-idiiamo a Parti,
Questioni cd Articoli, si intendono riferite alla Sumnia Teologica dell" Angelico.
(-) Uno dci passi di Aristotele a cui si riferisce la questione qai trattata e clie giustifica la cor-
rezione proposta allo sbaglio commesso dairanianuense, alle parole dcnsa e densanlur, <;■ oy^u;; 6}ii>u.!-i
.... cuy.t^aTvov sni tu-j s-jtouuv sv to]; 5jaTS//vo^as-/oiv' v.a:' ya.p «(VSvjgt/ sxaTSjS^v xoiv fisfu^j sysi.
xotl ■/.i-rriai'i t-rfi zara Ttiffov capo 2 di,'l libro 11, paragrafo 8. Cf. capo -5 del libro I, ultimi paragrafi
del De Anima e Problemata, sezione IX, paragrafl I3-G5 e 67 della edizione Didot.
1
— IHi —
si ratio sua procedit de iiiis accideutibus, eadom ratione procedit de istis formis edu-
ctis; et Commentator in primo capite De substantia orbis in tine, dicit quod ex eo quod
forma est constituta in esse per subiectum, est divisibilis et e coutra; sic quod se mu-
tuo inferunt divisum et constitutum in numerum per subiectum, in diversis tamen ge-
neril)us causarum, quia primura est a posteriori et secundum a prijri.
Item Aristoteles iu octavo Ph^^sicorum ubi devenit ad primum motorem, probat
eum esse indivisibilem, ex eo quod est abstractus a materia: modo si auimae plan-
tanm essent iudivisibiles non valeret suum argumentum ex eo quod primus motor
est indivisibilis. Probat quod est immobilis; ergo etsi animae plantarum essent iu-
divisibiles, essent etiam iramobiles. Item corauniter dicitur si anima esset indivisibilis
idem moveretur et staret simul.
Ad rationes in oppositum potest dici; ad primara quae est Thomae cum dicitur
unum divisibile nou potest inforraare aliud secundura diversas partes ; dico quod illa
definitio « anima est actus etc. » debet intelligi de una anima totali et non de partibus
animae. Uude sicut doraus est forma camerae secundum unam partem et tecti secun-
dum aliam partem, ita et anima est forma nasi secundum unam partera et pedis se-
cundura aliam; et sic de singulis. Ad rationem Alberti dicitur quod licet anima sit
divisibilis et materia semper fluat et refluat, quia tamen a principio generationis est
contractum humidnm radicale, quod semper raanet idem numero; ideo salvatur iden-
titas numeralis. Nou taraen expectes totam veritatem in generabili, sicut in aeterno,
nec tantam flexibilitatem. sicut in fluvio, sed est niedia inter illa. Ad argumentum Mar-
silii « si pungatur animal » dicitur primo: si tenemus illam sensatlonem fieri per rea-
lem tvansmutationem spirituum, dico: non demonstrat quod subito fiat illa sensatio, sed
in tempore imperceptibili, sive modo illi spiritus currant ad cor tanquam ad princi-
pium secundum Aristotelem, sive ad cerebrum secundum Galenum. Vel potest dici et CL.T^verso
melius quod sensatio illa non fit per realem transmutationera, sed per spiritualera, et hoc
non inconvenit sicuti et camera in instanti illuminatur. Ad aliud quod dicit alteraopinio
de Albertistis dico quod illud est pro uobis; et cura dicithaec opinio quodanimaest indivi-
sibilis. quia animalia perfecta secta nou vivunt: dicitur quod hoc non concludit; unde dico
quod hoc provenit pro tanto, quia in animalibus perfectis est complexio temperata et
mensurata respectu aliorum animalium; et, ut utar seraone Aristotelis, una pars de-
pendot ab alia. Ideo si dividatur uua pars ab alia, raoritur aniraal: et haec est ratio
Aristotelis in quinta particula Probleraatum problemate vigesimosecundo, ubi quaerit
proptcr quid corpora maxime perfecta de facili aegrotant, et hoc dicit esse propter ma-
ximam et optiraara suara complexionem et compositionera in partibus quarum una de-
pendet ab altera;ideo una laesa, aliae laeduntur; sicut in cithara perfecta una corda laesa
tota laeditur: non sic iraperfecta. Quod ergo una parte laesa totum laedatur est ex
sui perfectione, et non ex indivisibilitate aniraae : quia enim in talibus animalibus est
complexio et compositio,. ideo partes sunt magis unitae, et dependentes ad invicera;
ideo si una pars taliura animalium laeditur vel separatur ab alia, solvitur illa pro-
portio , et commensuratio membrorum talium animaliura ad iuvicem ; quare to-
tum animal moritur, quia vita consistit in illa proportione; et hoc tamen secundum
Averroem, quia fides aliter sentit. Quod si horao in duas partes divideretur, non
statira perirct anima loquendo de ea quae est educta; cuius signum est quod manus
Ch 7o recto
— 120 —
abscissa palpitat, et vidi capxit sectum in decapitatis palpitave; et multi dicuiit loqiii,
quod tamen uegatur ab Aristotele. Quare autem non diu \ivat anima diviso coriiore non
est ex indivisibilitate animae sed ex sui perfectione; quia liaec anima est raaxime per-
fecta, ideo indig.^t partibus ad invicem unitis.
Recitavimus qnatuor opiniones, quarum quartam tauquam magis peripateticam
acceptavimus, quae ceite est Commentatoris. Uuusquisque tamen potest defendere suam
opinionem, sed non ut puto ad meutem Aristotelis; sed pro clariori intelligentia liuius
quaestionis oportet raovere unum dubium, quia iu solntione unius argumenti dictum
est quod prima definitio animae intelligitur de una anima totali et perfecta non de-
pendente.
Modo lioc est dubium, quia per ea quae dicta sunt aniraa non tantum informattotnm
sed unamquamque partem; si sic, ergo quaelibet pars est animata, ergo anima est ani-
mata. Quaero de anima unius partis vel est actus corporis, vel nou. Si non, ergo non
est anima; sisic, ergo ponitur quod sit actus corporis; ergo sibi competit defiuitio animae
quae est actus corporis physici organici ; quod tamen est falsum, quia illa pars non
est organica ut aliqua particula carnis. Si ergo sic sit, iila pars nou habebit animam,
et sic anima non erit e.xtensa sed indivisibilis. Ad hoc dicitur quod anima informat totum
corpus, et quamlibet partem, et quaelibet pars est animata: et (ad ea) quae dicis contra,
quia uon est actus corporis, dico quod eadem quae primo informat totiim, secundario
partem; et sic luiec pars secundaria est animata per animam totum informantem. De-
Jinitio autem illa habet intelligi de eo quod primo informat et non secuudario. Dices:
ista expositio est cavillosa, neque solvit dubitationes. Bene verum est quod anima primo
informat totum, sed accipit animam quae precise informat miniraum carnis. Quaero de
illa: vel-est anima vel non; si sic, cum anima sit actus corporis physice organici istud
niiuiraum esset organicum.Multi moderni. quorum caput est Petrus Maiituanus, concivis
raeus, respondent quod quaelibet pars est animata, et quod in uuo homine sunt infiniti
homines, quod quidem non consonat viribus (sic), et est contra Aristotelem supra in
textu comraenti noni ubi dicit: «si oculus esset animal»; non ergo dieit, quod sit ani-
mal, sed loquitur dubitative « si sit »; et istud est contra Aristotelem in quinto De ani-
Ch. 73verso malibus, ubi cum devenit ad hominem, docet eum esse constitutura ex carne et osso.
Et si diceres Aristolelera loqui de uno animali, hoc nihil est. Verum ojwrtet suam
rationem salvare, quia suraeudo tale minimuni ut est animatum vel non, dico quod
Aristoteles numquara diceret tale rhinimura esse animatum in actu , nec animal iu
actu, quia definitiones dantur eorum qnae sunt primo et per se et sirapliciter et in
actu. Ideo illa definitio debet intelligi de anima per se in actu, et non potentia; quia
antem illae partes non proprie dicuutur aiiiraatue cura sint in toto in potentia; ideo
illa definitio non datur de illis. Sed adhuc instant isti, quia definitio explicat essen-
tiara definiti; si ergo partibus integralibus animae non competeret haec definitio, ergo
iu defiuitione animae poueret « primo et per se»; et cum hae conditiones siut accideu-
tales, et sic defiuitio auimae esset data pcr additamentum scilicet per particulas « per
se, primo ». Hoc argumento Petrus Mantuanus concedit quod quaelibet pars animalis
estauimai. Sed contra; quia similis (ratio) est contra eos, nara aninial et unum animal
convertuutur quarto Metaphysicorum; sed per se hoc est animal, ergo nnum animal tan-
tum: quare iu uno non ernnt infinita aniinalia, ut tu coucedis. Sed quia possent
— 121 —
negare quod uuura et ens couvertuntur; ideo dico ad argumentnm: primo quod ad lioc
quod aliquid definiatur, oportet liabere has conditiones, seilicet « per se primo»: nou ta-
men quod liae conditioues siut iu quidditivo conceptu definibilis. Alii dicunt, et iu idem
coinciduut, quod in geueratis in quibus terminus ut liomo dicit secuudo auimam et
corpus; si definiatur, semper est cum connotatione, ut ex illis partibus fiat unum
per se et in actu; et sic licet liae conditiones non ponantur in definitione, tamim
connotantur inesse illi subiecto.
Utrum potentiae animae distinguantur reaUter ab anima.
Circa textum trigesimum secuudum Pomponacius dubitat utrum potentiae ani-
mae distiuguautur ab auima rcaliter. Ista quaestio est difficiiis, et Iiabet nuiltas
opiuiones. In ea tamen tres principales invenio; prima est Tiiomae in prima pavte, (^ij. 74 ,ecto
quaestione septuagesima septima articulo primo, quam imitantur Aegidius et Joanncs
Gandaveusis, et multi alii qui volunt quod potentiae animae sint de secunda specie quali-
latis et sint reales realiter distiuctae ab esseutia animae ; et licet de lioc siut fere
inflnita argumeuta, ego tamen potiora adducam.
Primura argumentum est Tiiomae in prima parte quaestione quinquagesimaquarta
articulo tertio, ubi quaeritur utanu potentii Angeli sit eius esseutia. Argumentum
est quia in Deo esse et essentia snnt idem; in aliis vero nou, aiiter euiui divinae
simplicitati derogarent: sicut autera esse et essentia uon sunt idem in creaturis, ita
uec essentia et potentia erunt idem. Unde si essent idem, agerent sine aliquo instru-
mento, sed agereut immediate p^r essentiam solam, quod Deo repugnat. Et propter boc
tenet Tliomas quod esse et essentia, essentia et poteutia non sunt idera nisi iu Deo.
Secundum argumentum est: actus et potentia sunt eiusdem geueris; cum ergo
actus animae, ut visus, sit accidens; ergo potentia ad videndum erit accidens, quare
nou erit idem quod aniraa.
Tertiura argumentum: si anima esset idem quod suae potentiae, tunc anima
semper actu operaretur; quod tameu est falsum, quia aliquando ob omni opere cessat.
Consequentia probatur; sicut enim auimae est facere esse vivum illud iu quo est, et
quamdiu stat in subiecto, ad eam sequitur esse ; ita si essentia animae sit sua po-
tentia ad eaui semper sequitur operari et esse in actu.
Quarta ratio est, in qua multum miratur Aegidius, quia non est transire de extremo
in extremum sine medio; es quo ergo aniraa est substantia, et operatio est accidens,
oportet dare aliquid quod nou sit totaliter substantia, nec totaliter accidens, et lioc
est potentia animae.
Quinta ratio: poteutia est de secunda specie qualitatis, qualitas autem realiter
diflfert a substautia, quia suut praedicaraenta distincta; ergo aniraa et eius potentia
non sunt idem.
Sextani argumentum: aniraa est una, potentiae plures; ergo anima non est suae ^,^^ n^ ^.^^^^
potentiae realiter.
Septimum arguraentura : sequeretnr quod in pede esset potentia visiva, et sic
pes posset videre, quod est falsum. Consequentia probatvu-: si enim anima sit idem
quod suae potentiae, cum anima sit in pede; ergo potentia visiva erit in pede.
Octavo et ultirao: quaecumque suut eadem uni tertio sunt eadem inter se ; si
16
— 122 —
ergo potentiae animae suut idem lealiter qnod auima, erunt idem inter se; quare potentia
auditiva erit visiva vel olfactiva erit tactiva, et sic de aliis.
Alia est opiuio huic ex toto contraria , quae teuet quod potentiae auimae sint
idom realiter quod auima, et quod differant ab anima, et inter se sola ratione. Cuius
sententiae fueruut Nomiuales, quorum primus est Gregorius in secundo Sententia-
rum, dispiitatione decimasexta, quaestione tertia, articulo primo; et liabet tres rationes
priucipales, quarum prima est haec quae videtur efficacior: frustra fit per plura quod
fieri potest per pauciora et aeque bene. Sed omnia salvantur, ac si pouamus eas distingui
realiter ab illis; ergo. Anterior est clara; brevior probatur, quia non aliqua ratio neque
auctoritas est quae cogat ad hoc, ut patebit in ratione ad obiecta. Secunda ratio:
si anima et suae potentiae diffeiTent realiter, itaque potentia sit accidens; cum omne
accidens sit in subiecto, ergo ista poteutia erit in anima sicut iu subiecto. Vel ergo
erit in ea mediante aliqua potentia, vel non; si nou, ergo anima poterit es se sola
aliquid accidens recipere, quare poterit. recipere actum sine potentia intermedia. Si
priraum, quaero de illa potentia, et ita vel procedetur in iufinitum, vel erit deve-
nire ad aliquam poteutiam quam auima ex se sola recipiat; quia anima ex se sola
poterit aliquid accidens recipere; quare erit standum in primo, scilicet quod anima
es se sola possit facere suam operationem; quando enim debemus resecare. melius est
resecare in principio, quam in fine ex secundo huius textu commeuti centesimi trigesi-
misexti. Tertium argumeutum: raateria prima non differt a sua potentia; ergo nec
auima. Et coufirmatur quod caliditas agit non mediante aliqua potentia intermedia;
quare videtur; esse dicendum idem de anima, quod ipsa faciat suas operationes debitas
sine potentia intermedia.
Ch. 75 recto Tertia est opinio Scoti, quae est raedia inter ista, quae opiaio constat ex dua-
bus conditiouibus. Prima conditio est, in qua couvenit cum nominalibus, quod anima
est idem realiter cum suis potentiis ; quod probant quia eorum quae sunt abso-
luta, Deus potest creare unum sine altero, et quorum unum non sit pars alterius.
Notamus: dicitur absolutum quod de relativis est impossibile, ut de patre et filio; et
notamus: dicitur « quorum unum non erit pars altejius », quia Deus non potest causare
compositum sine materia; et hoc quia materia est pars illius: potentia autem aniinae
non est pars animae, aut relativum, sed absolutum. Sed dices: non potest facere poten-
tiam sine auima; ergo suut idom realiter; nec etiam potest creare auimam sine
potentia; quod probatur, quia si Deus crearet animam nutritivam, certum est quod
nutriret, cum sit nutritiva; ergo haberet potentiam nutriendi. Itera istae poteutiae sunt
sicuti propriae passioues, quae non possunt esse sine subiecto proprio. Secunda con-
ditio est, in qua differt a Gregorio, quod potentiae differunt ab anima non tantum
ratione, sed ex natura rei; quod probatur, quia illa quae secluso omni opere intel-
lectus habent diversas denominationes, non sunt distincta sola ratione; anima autem
et suae potentiae se habeut hoc modo; ergo suut distincta ex natura rei. Anterior est;
manifesta, et brevior probatur, quia secluso opere intellectus, adhuc anima est una
potentiae autem plures. Item anima est causa suarum operationum; ergo simt distin-
ctae plusquam ratione. Sed dices quae harura opiuiouum est raelior? Dico quod quae-
libet potest sustineri, et de hoc ego uescio determinatara veritatem, multa euim sunt
problemata quae omniuo non habent de se veritatem determiuatara, ut numerus
— 123 —
stellarum; qiiis enim scit uu stellae siut pares au impares? similiter et graua arenae.
Dico tameu quod opiuio Thomae mihi magis placet, est euim magis consoDa dictis Ari-
stotelis; fuit etiam sententia Platonis et Dionisii. Sustinendo ergo eam dicitur ad ratioues Ch. 75 vevso
Nominalium voleutium poteutias animae diiferre ab anima sola ratione: ex eo euim quod
anima potest videre, dicitur potentia visiva, et ex quo potest olfacere, dicitur olfactiva;
et sic de aliis dicatur. Ad primum cum dicitm; frustra etc, dicitur concedendo ante-
riorem; sed negatur minor, quod aeque bene potest salvare. Et cum dicitur: patebit etc.
dico quod argumeuta quae fiuut pro Thoma simt magis probabilia; et multum ad hoc
cogunt ut patebit iufra.
Ad secundum, cum dicitur: ista potentia vel recipitur iu anima mediate vel nou;
dico quod accidens est anima, sed non proprie ; sunt enim in composito, nec sunt iu
coi-pore solo; istae euim poteutiae non producuntur ab anima secundum Thomam, sed
producuntur a producente animam qui est Deus; et ipse dicit hoc modo iu prima parte,
quaestione sexagesima tertia, articulo quinquagesimo, ubi vult quod diabolus in primo
iustanti suae creationis non potuit peccare. Quidquid habebat, a Deo habebat et sic
peccatum a Deo esset; sicut quando ex ligno generatur ignis, tam forma ignis, quam
motus eius sursum est a generante. Et cum dicitur: vel recipitur iu auima uiediante
aliqua altera potentia vcl non : dico quod secus est in principio et iu principiato,
quia priucipia uou suut talia proprie sicut principiata, sicut prima principia quae
suut causa quod alia sciautur; ipsa tameu uon sunt proprie scita, et relatio quae est
causa referendi alia non refertur alia relatione quam se ipsa; et quantitas quae est
causa extensionis aliorum per semet extensa est. Ita de auima dicemus, quod recipit
actura mediante potentia, sicut videre mediante poteutia visiva, immediate tamen et
per se sola recipit poteutiam visivam, quae potentia habet se sicut priucipium ad
videudum. Altera responsio est. quod sicut est de potentia et de actu, quia actus est
quid extrinsecum ab ipsa aniraa, potentia vero est quid medium; uatura autem nou
transit de extremo ad extremura sine medio. Ad tertiura, quod potentia raateriae sit
idera quod materia; multi teneut quod potentia materiae differat a materia; sed puto
hoc esse falsum. Quare dico uegando consequentiam quia materia recipit formam sub- ^], ^q ,.^^4^
stantialem, et cum actus et potentia sint in eodem geuere, receptum autem sit sub-
stantia, potentia quoque ad illud recipiendum erit substantia. Et cum dicitur: potentia
caliditatis, per quam agit uon diifert a caliditate, ergo iu simili uec potentiae ani-
mae differunt ab anima; dico quod, sicut dicitur in secimdo Coeli textu coramenti sexa-
gesimiquarti et sexagesimi sexti, aliqua sunt ita in fine naturae , quae propter sui
imperfectiouera consequuutur aliquam iraperfectiouem paucis motibus; aliqua vero suut
quae et propter sui maguam perfectionera consequuutur perfectam bouitatem paucis
motibus. Alia vero suut, quae babent perfectam bonitatem siue aliqua operatione ut
Deus. His habitis dico quod si qualitates primae agunt absque aliqua potentia inter-
media, hoc est propter sui maximam imperfectionem; uude forma prima, quae est
imperfectissima imraediate potest formas substautiales recipere; auima autem cum sit,
pars perfectissima omnium istarum formarum inferiorura, non potest agere absque
potentiis intermediis.
Ad arguraenta Scoti, ad primum quod eorum quae sunt absoluta Deus potest
facere unum sine altero, dantur duae responsiones ; prima negaudo anteriorem, et
Ch.76 verso
— 124 —
multi eam negant quum etsi niateria et forma sint absolutae, tamen Dens non po-
test uuum siue altero facere. Et Tliomas et Aegidius teuent oppositiim; nec forte posset
producere formam asini sine sua materia, ex eo quod ad invicem dependent. Nec
aliquam aliam formam materialem, nec a Tiionia oppositum invenio; nec istam pro-
bavit Scotus. Alia est responsio, quam dabat praeceptor mens concedendo Deum
posse creare unam animam sine poteutiis; et cum dicitur: ista vel posset nutrire
vel non; dico quod posset nutrire non in potentia propinqua sed remota; sicut si in
materia non esset quantitas, materia posset recipere albedinem non in potentia pro-
pinqua, quia albedo recipitur in materia mediante superticie; sed in potentia remota
posset albedineni reeipere.
Quum vero dicitur potentias distingui ex natura rei ab ipsa anima, diceret Tiiomas
negando illara distinctionem, quum omnis differentia vel est realis vel rationis, nulla
vero ex natura rei; sed quum argumenta Tliomae non conclndunt, ad ea volo respon-
dere. Ad pi-imum, quod si anima ageret sine aliquibus potentiis intermediis esset ita
perfecta sicut Deus: istud argumentum est probal)ile sed non concludit; ideo dico
cjuod hoc modo nou sequitur: ad probationem dico quod propter hoc non sequitur esse
ita perfecla sicut Deus quae a Deo dependent et sunt magis potentialia ipso.* sunt enim
composita ex perfecto et imperfecfco, quorum unum attestalur forma, alterum materia.
Deus autem a nullo dependet et est purus actus. Ad aliud, actus et potentia sunt
in eodem genere, plures dicuntur ad hoc responsiones; ad Nominales qui tenent sub-
stantiam et accidens esse idem realiter, et quod qualitas, excepta tertia specie, sit idem
reaiiter, sed non in Deo; ad hoc dico quod anterior propositio intelligitur de potentia
obiectiva, unde potentia caliditatis et actu caliditas sunt in eodem genere, non autem
intelligitur de potentia subiectiva per quam aliquid aecidens in aliquo reperitur
subiecto, et ista est responsio Scoti. Ad tertium quaudo dicitur, si essent idem ergo
anima semper actu operaretur, cum ita se habeat ad cperari sicut anima ad esse: dico
quod licet potentiae siut ideni realiter cum anima, differunt tamen ratione, et propter
hoc anima non semper actu operatur sicut in Deo potentia creandi et essentia sunt
idem quod Deus, et tamen non semper actu creat et hoc quia istae poteutiae diffe-
runt ratione et plus requiritur ad hoc quod anima operetur quam quod det esse, si
enim debet exire in operationem ipsa anima, requiritur obiectum extrinsecum; non
autem ad hoc quod det esse requiritur aliquid extrinsecum, quia dat esse materiae
quaudo in ipsa est, et ideo non semper actu operatur sicut dat esse, quia aliud est
in ratione essentiae, aliud iu ratione poteutiae. Ad quartum non est transitus, dico
quod non est necesse, si sit transitus de uno extremo ad alterum, quod fiat per omnia
media, et sieut qualitates primae agunt immediate, ita et anima potest agere im-
mediate.
Ad alterum, quod potentiae sunt de secunda specie qualitatis, dico secundum
Scotum quod istae potentiae ex quo idem sunt realiter quod anima, quod erunt in
eodem praedicameuto in quo est anima.
Ch. 77 recto Aliter dicimt Nominales quod aliquid accidens realiter est substantia et tunc
anima, ut est potens, erit in secunda compositione qualitatis; sed istae responsiones
non videntur multum valere, ut aliquod accidens sit substantia, et ideo dixi opinionem
Tiiomae magis verara apparere.
— 125 —
Ad ultimum quod uua est anima, et multae potentiae: dicitur quod potentia
dicit duo: subiectum et terminum; ratione termiui sunt plures poteutiae, sicut poten-
tia visiva est alia ab auditiva, ratione coloris et soni, respectu autem animae et subiecti
sui sunt idem, sicut in deo iusiitia et misericordia realiter sunt idem, in ratione tamen
termini sunt diversa. Ad alterum quod potentia visiva esset in pede, dico quod in pede
est potentia visiva, in potentia remota, ex eo quod anima non videt nisi mediante or-
gano debito quod est oculus. TJltra enim animam, ad sensationem causandam requiritur
debitum corpus quod habeat adiuvare animam in tali sensatione ferenda; et si dicitur:
cum potentia visiva sit in pede in potentia, ergo aliquaudo reducitur ad actum et
aliquando pes videre poterit : dico quod non inconvenit aliquara potentiam remotam
numquam reduci ad actum. Ad ultimum quod istae potentiae essent idem inter se.
dico quod sunt idem in potentia remota, nou propinqua.
Quomodo potentiae ab anima fluant.
Viso hoc restat videre quomodo et quo ordine potentiae animae fluant ab aniroa,
et quomodo sit possibile tot potentias fluere ab essentia animae; cum tameu sit communis
regula quod ab uno non provenit nisi unum. Thomas ibi in quaestioue sexta, arti-
culo quarto et septimo, dicit quod duplex est ordo, scilicet perfectionis, et originis.
Secundum primum ordinem.potentiae intellectivae sunt priores sensitivis, sensitivae nutii-
tivis: secundum vero secundum ordiuem, e contra se habent, quod enim est in perfectione
nobilius, in via generationis est posterius, et sic potentiae nutritivae erunt priores
sensilivis, et sensitivae intellectivis, quae sunt intellectus et voluntas. Sed quaenam
sit nobilior potentia an inteliectus vel voluntas. Moderni theologi ut Aegidius et Scotus
tenent quod voluntas sit nobilior, et hoc quia magis unimur Deo per actum volun-
tatis, qui est amare, quam per intelligere, quod est actus intellectus; secundum tamen
Aristotelem et Platonem et theologos antiquiores, et etiam secundum Thomam intel-
lectus est nobilior voluntate. Habetis ergo quomodo ab anima quae est una, possunt
plura provenire ordine qnodam, prius enim via originis producit potentias nutritivas,
postea sensitivas, demum intellectivas.
Post textum quinquagesimum, Pomponacius movet miilta dubia; primum quia in ch.79recto
vigesimosecundo et trigesimotettio textus, dictum est quod operationes suut notiores poten-
tiis, et obiecta operationibus: idem vult in « De somno et vigilia »; ideo quaeritur utrum
hoc sit veiTim, utrum scilicet potentiae distinguantur per actus et actus per obiecta. Nec
sermo noster est de potentia obiectiva aut respectiva, sed de potentia quae est de
secunda specie qualitatis; nec est sermo de distinctione essentiali, sed de extrinseca, hoc
enim non est possibile nec imaginabile, quia actus non snnt intrinseci potentiis,
nec obiecta actibus. Sed dices: propter quid differant intrinsece? dico quod differunt
per suas ditferentias; et quia istae difterentiae non sunt notae, ideo Aristoteles non
facit mentiouem de hoc, et quia hoc est clarnm, quia omnia difteruut per suas ditfe-
entias; sermo ergo non est de differentia intrinseca. In hac quaestione ponam quatuor
articulos; priraus erit de distinctione numerali, secuudus de distinctione specifica,
tertius de generica; in quarto dicetur quid senserit Aristotiles de omnibus his articulis
et alii de quarto tantum loquuntur.
— 126 —
Utrum unitas obiecli secundum numerum arguat operationem unam secundum
numerum, et e contra.
Quaei-itiir ergo de primo articulo utrum unitas obiecti secuudum uumerum
argiiat operationem unam secuudum numerum, et e contra. Si ita dicatur de uiiitate
operationum respectu potentiarnm, de hoc patet quod non valet: si est unum obiectum
numero, ergo una operatio nnmero; quia ego sum unum obiectum, quem vos omnes
videtis, et tamen multae sunt visioues, quia quot sunt bomiues,tot sunt visiones. Sed
quid dices respectu unius obiecti et uuius potentiae? adhuc non valet, quia nunc Socrates
videt hauc albedinem, et prius iufinities vidit; iu hoc casu est idem obiectum, eadem
potentia, uon tameu eadem operatio numero; et hoc est quod dicitur in quiutoPhysicorum
quod diversorum motuum stat quod sit idem terminus uumero; et ita de hoc dicatur, quia
licet terminus, scilicet obiectum et potentia sint una numero, non tamen operatio est una
numero et unitate numeraii obiecti et potentiae sit uua operatio numero. Dico quod stat
Cl).79verso operationem non esse unam uumero, staute uuitate numerali omuium istorura; nam
sit ita quod uua et eadem res sit volita et intellecta a me; nam uua pulchra puella
siraul et eodem instanti potest esse intellecta a me, non tamen amata et desiderata,
quia ego non vellem eam, et tunc patet quod sunt diversae operationes, et tamen est
idem obiectum; sed hoc est quia non est idem obiectum forraale, sed bene materiale,
Obiectum re formale intellectus est Eus, et verum obiectum voluntatis est Bonum,
niliil euim appetitur uisi sub ratione boni contra Scotum ; quod si sic, semper ex
unitate formali subiecti licet inferre unitatem operationis stantibus aliis conditionibus,
sicut mihi videtur. Utrum autem e contra valeat: est una operatio numero, ergo unum
obiectum numero; et videtur quod sie, ut vult Aristoteles iu quiuto Physicorum, quando
tractat de unitate motus. Unde plura requiruutur ut ex uuitate obiecti inferatur uuitas
operationis, quam e contra; eoque una operatio non potest habere nisi unum obiectum,
sicut unus motus unum terminum. Unde in quinto Physicorum dicit Aristoteles quod
uuius motus est tantum unus termiuus. Sed uumquid, si siut duo obiecta numero distincta,
sint duae operationes numero distinctae? Ex una parte videtur quod sic, quia si duae sunt
albedines numero differentes, certum est quod sunt duae visiones numero differentes;
si enim visio, ut multi tenent, est idem quod species visibilis, cum duae sint species
albedinis, duae quoque erunt visiones numero distintae. Si vero dicas quod species
visibilis non sit idem quod visio, sed visio causatur a specie visibili, tunc sunt duae
causae; ergo duae operationes. Sed iu oppositum videtur quod ex diversitate obiecto-
rum non liceat iuferre diversitatem poteutiarum, quia vos estis plura obiecta numero
distincta, et tamen uno intuitu video vos. Etiara et per boc est ratio, quia videtur,
ut dicitur iu quarto Topicorum, quod qui imum non intelligit nihil intelligit; et con-
firmatur a Thoma, quia una et eadem cera non potest simul informari a pluribus
Ch. SOiecto figuris, ut triangulari et rotunda simul ; ergo nec visio potest plura videre nec
aliqua alia potentia. In hoc Scotus et Thomas sunt oppositi; vult enim Seotus quod
una poteutia possit simul habere plures operationes; Thomas vero vult quod hoc non
sit possibile, et ideo de hoc difficile est inquirere et bene determinare. Videtur forte
quod ambo beue dicant, nec est difterentia in se, sed in verbis tantum ; cum enim
dicit Scotus: sunt plura obiecta visa, ergo plures visiones; dico quod est unum
— 127 —
obiectum primo visum actu, et sunt plura ia potentia; sicut si viJeam domum, tota
domus est unura obiectum piimo visum in actu; partes vero visae sunt in potentia,
et sicut obiectum est uuum actu, ita visio est una in actu. Unde si audiamus barmouiam,
in harmonia est grave et acutum, et tamen tota barmonia est unum primo auditun in actu,
pluresinpotentia, sicut lapides in domo; et ita ego coucilio Scotum et Thomam, quia
quando Scotus dicit quod sunt plures operationes, si plura sunt obiecta ut de duabus
albedinibus; dico quod sunt duo obiecta in potentia, et aggregatum est uuum obiectum
numero in actu; et ita si sunt plura obiecta totalia secuudum actum, sunt plures
operationes actu; et si est uuum obiectum totale in actu, uti de tota domo, est etiam
una operatio.
Restat modo videre de operatione et potentia; et primo utrum valeat «sunt plures
operationes numero, ergo potentiae numero». Hoc modo clarum est quod non videtur
valere, nec valet quia eadem poteutia est visiva omnium colorum, quae potegt habere
diversas operationes numero distinctas, successive tamen; nec e contra valet : est una
potentia, ergo uua operatio numero: patet hoc de his quae sunt ab una potentia in
diversis temporibus. Numquid vero valeat: si sint duae operationes numero differentes
in eodem tempore, sint etiam diversae potentiae? Respondeo quod nonvaletargumentum;
potest enim una operatio vel potentia simul habere duas operationes. De activis
hoc est clarum. idem enim sol simul calefacit me et te; et istae operatioues sunt
distinctae quia istae calefactiones sunt in me et te; motus enim est in moto; in pas-
sivis esset forte hoc modo etiam verum saltem in actione spirituali ut dicit Scotus.
Utrum ea- unitate specifica obiecti liceat inferre unitatem specificam actus. q^ 80 ve-
Secundus articulus est: utrum ex unitate specifica obiecti liceat inferre unitatem
specificam actus; et ex diversitate specifica obiecti liceat inferre diversitatem actus
specificam. Eodem modo quaeritur de operationibus; et primo videndum est de obiecto
et operatione. Utrum, si obiectum sit unum specie, et operatio sit una specie. Primo
in passivis hoc non videtur verum; nam potentia visiva canis differt specie a potentia
visiva hominis, et tamen obiectum quod est color est unum specie. Deinde in activis
dictant hoc modo: si enim homo comedat carnes vitulinas et etiam canis, obiectum
est rmum specie, scilicet caro vituli; et taraen poteutia uon est eadem simpliciter.
Sed forte dices ad hoc, quod istud obiectum non est idem formaliter, sed solum mate-
rialiter; et non propinquum obiectum, sed remotum. Sed esto hoc; ego quaero, si homo
ab homine et a cane videatur, utrum hae visiones sint idem, cum obiectum sit idem
specie, imo idem numero. Multi tenent quod sint distinctae specie, sicut istae poten-
tiae, ut est Thomas, sicut etsi duae intelligentiae intelligant Deum, istae duae intelli-
gentiae differunt, et tamen obiectum est unum. Alii tenent, ut ApoUinaris, quod
istae potentiae in cane et in homine sunt eiusdem speciei, de quo infra dicam.
Diceret ergo aliquis, secundum primam opinionem, quod valeat: hoc obiectum est
unum spccie, ergo operatio est una specie, stando in eodem homine, non in eodem ani-
mali; sed hoc non videtur verum quod sit ita: in eodem tempore oculus videret o,
et sensus, et phantasia, et cogitativa, et intellectiva potentia. Obiectum est unum specie,
et unus est homo; et tamen istae operationes difterunt specie, Quis diceret has oranes
operatioues sensus scilicet et intellectus esse easdem specie? et ideo videtur mihi ad
— 128 —
volenclura lioc concludere, opus esse dicere quod si obieclum est formaliter uinuu specie
respectu unius hominis et eiusdem potentiae, quod operatio sit vina specie ; et hoc
Ch.Slrecto clanim est uniFersaliter quod si openitio est uua specie, etiam obiectum est unum
speeie: quia imus motus est ad unum termiuum tantum. Utmra autem ex pluralitate
obiecti secundum speciera arguatur pluralitas operationis secundum speciem, milii
videtur dicendum quod sic.
*
Utrum sensus sit activus.
Circa textum sexagesimumquintura dubitat Pomponacius primo utrum sensus sit
activus vel passivus. Ad quam (quaestionem?) dico quod est passivus; et ratio est quia omne
quod de novo recipit denominationem intrinsecam et absolutara trausmutatur; sed sensus
est lioc modo; ergo. Auteiior patet, quia denominatio fit ab intrinseco; quia si esset ab
extrinseco non esset transmutatio in recipiente, sicut si ex paupere fiam dives. Et dico
absoluta, quia relativus potest advenire alicui absque aliqua transmutatione facta iu
eo; sicut si aliquis fiat pater: quando ergo erit transmutatio absoiute et ab intrinseco,
erit trasmutatio in subiecto iu quo est; quod si in illo erit transrautatio, talis virtus
erit passiva. Breviter etiam probatur, quia sensus est de novo sentiens, et similiter sen-
satio est absoluta, et est ab intrinseco, quum sensatio est iramanens, ex uono Meta-
physicorum. Non tamen negamus sensus esse activos; unus enim agit in alterum, ut
exterior in interiorem; sed sermo noster est utrum ad sensationem concurrat active.
Nec etiam loquimur de oculo mulieris menstrualae, ille enim agit in speculnra infi-
ciendo illud: sed hoc non est ratione visionis, sed quia vapores exeunt ab oculo, qui
inficiunt speculum; sed quaestio est utrura in sentiendo patiatur vel agatur, et nos
diximus quod sie, ratione dicta; et sic patet sensum esse virtutem passivam. Viden-
dum est modo quid recipiant sensus, ut puta oculus aut auris. Peripatetici antiqui
dicunt quod recipit speciera sensibilera, quae est repraesentativaobiecti, de qua infra
dicit Aristoteles quod sensus est susceptivus specierura sine materia; et in «De sommo
ct vigilia » dicit quod a sensibilibus in sensu relinqiiuntur quaedam imagines et simu-
Cli.84recto lacra rerum ; sed istae compositiones non habent esse cura materia, sciiicet cum
calido et frigido. Verum quidam pharmacopolae et pigmeutarii sunt in oppositum, et
dixerunt contra Aristotelem quod sensus nihil recipit. Aliqui dixerunt quod bene
recipit species sensibiles, sed recipit istas (juxta?) naturas rerum. Quae opinio non
est intelligibilis.
Viso quod sensus recipiat speciem seusibilera, videndum est modo quid sit illud
quod producit speciem sensibilem, et brevi dicendum est quod obiecta sunt, quae
producunt species sensibiles, et hoc dixit in textu commenti quinquagesiminoni et sexa-
gesimi quod sensus reducitur ad actum a seusibilibus quae suut ad extra; sed tunc est
dubitatio, quae est mota ab Averroe in commento sexagesimo, quomodo est possibile
ut sensibile ad extra, quod habet esse in materia, producat speciem sensibilem, quae
est perfectior obiecto. Cum tamen nihil producat aliquid perfectius se, licet et Joannes
extorqueat illam auctoritatem, quod Averroes movet illud dubium per sensationera,
tamen rei vevitas est quod illara dubitationemraovet pro specie sensibili. De hoc suut
diversi raodi dicendi. Aliqui dixerunt propter dictum Averrois, quod quum obiectum,
— 120 —
iit puta color, producit speciem sensibilem, quod producit in virtute unius intel-
ligentiae appropriatae ad hoc, quae ducit de potentia sensibilibus actu sensibilia;
sicut ponitur etiam de intellectu. quara intelligentiam aliqiii dixerunt esse Deum,
qui est idem quod intellectus agens, et pro quanto facit de potentia intelligentis actu
intelligenda, dicitur intellectus agens; pro quanlo vero facit de potentia sensibilis actu
sensibilia, dicitur sensus agens.
Aliqui dixeruut quod bene intellectus agens est Deus, sed sensus agens est intel-
ligentia morens orbem lunae. et hoc quum sensatio est imperfeetior intellectione, ideo
eliam requirit agens minus nobile.
Alii dixerimt quod est una intelligentia assistens animalibus, ut anima, siciit intel-
lectus in bovera. Sed isti errant, si enim intellignnt quod ista intelligentia immediatR Cli.stverso
concumt ad sensationem, errant in via Aristotelis qni tenet nullam intelligentiam
agere. Si vero intelligant mediate. non est ad propositum. Aliqui tenuerunt quod sit
una virtus quae sit in organo, et per illud organum agat producendo speciem. per
organum vero recipiat speciem ; sed hoc non videtur verum, quia ego quaero, quae
sit ista actio. Albertus videretur tenere qund omnis forma, ut forma est, agit spiri-
tualiter; ut vero in materia, realiter agit.
Quae opinio bene intellecta habet veritatem quum, ego puto, species sensibilis
alteret mediura et agat in oculum. Sed tunc est dubitatio quum res imperfecta pro-
ducit rem perfectiorem se ; Thomis et Aegidius dicunt quod in virfute superiorum
agunt spiritualiter, ut vero sunt entia realia agunt realiter. Non tamen nego quod in
virtute corporum caelestiura agant actione reali, sed hoc non est ita appropriate in '
rcali ut in spirituali. Quare nnn est mirandum obiectum producere species in virtute
superiorum, et hoc consonat dictis Aristotelis liic et in quinto De animalibus, ubi dicit
istas forraas produci ab elementis iu virtute superiorum; quod si ita est in prima
eorum perfectione, ita et in ultiraa; et si replicatur: pariter non dabitur intellectus
agens, quum ego dicam obiectum in virtute superiorum producere species intelligi-
biles; respondeo quod ex perfectione hominis est ut activiun sit coniuuctum passivo;
unde elementa quae sunt multa imperfecta non habent activum sui motus coniunctum
cum passivo, qualiter estin animalibus'quae perfectiora sunt, et sic patet totum illud
quod dicis Averroes in illo commento.
Utrum species sensibilis et sensatio sinl idem reaHter. ^ Ch.85recto
Altera dubitatio est, quia dictum est quod obiectum in virtute superiorum pro-
ducit speciem. Quaeritur modo utrum ad talem sensationem requiratur aliquid alte-
rum praeter organum et speciem; et hoc est quaerere uti-um species sensibilis et sen-
satio sint idem realiter. Videtur primo quod non : quia sicut est in intellectu, ita
est in sensu; sed ad creandam intellectionem in intellectu requiritur aliquid alterum
praeter intellectum et speciem intelligibilem; ergo ita est in sensu. Anterior patet per
convenientem similitudinem: brevior probabitur: quia in iutellectu aliquando sunt
species, et tamen nou est intellectio. Item aliquando in sensu est species sensibilis.
non tamen tunc sentimus: aliquando enim delata sub oculis uon videmus, ut dicitur
in De sensu et sensato, nec tamen est credendum tunc speciem non esse in seusu,
quum istae species agunt mere materialiter. Item tertio apparet hoc ex sententia
17
— 130 —
Aiititotblis iu secuudo luiius', textu commeiiti trigesimiseptimi, ubi dicit quod anima est
causa effectiva omnium operationum, quae suat in corpore: modo si sensus ('), et species
essent per se sutficientes causae (seusatiouis?) tunc auima non esset effectivaomnium
suariim operatiorum. Item ex nouo Metaphysicorum intellectio et sensatio sunt actioues
immauentes; cum autem actio immaneus sit quae mauet in agente, tunc sensus erit
causa activa sensationis, cum etiam concuvrat passive. Item et est quintum argumen-
tum quod sumitur a Joanne, in quo multum insistit, quia si solae species cum sensu
esseut sufBcientes causae seusationis, tunc sensibile esset perfectius seusu: consequens
est falsum ut patet; ergo. Falsitas consequentis probatur; quia, ut dicit Aristoteles in
quinto De animalibus, quod sentit est perfectius eo quod uon seutit. Consequentia pro-
batur quia illud est perfectius cuius perfectissima operatio est nobiliw- iievfectissima
operatioue alterius; si ergo sensus coucurrit passive ad sensationem creandam, et obie-
Ch. 85verso ctum active, quum sit nobilius concurrere active, quam passive, tunc sensibile erit
perfectius. In oppositum arguitur: « frustra fit per plura etc. » sed absque lioc quod pona-
mus aliquid alterum praeter speciem sensibilem et sensum, possumus omnia salvare;
ergo. Anterior est per se nota, brevior patebit iu solveudo rationes in oppositum factas.
Item dicit Aristoteles iu textu commenti quinquagesimiuoni et sexagesimi buius, quod
sensibile reducit sensum de potentia ad actum. Item hic et ubique, et in De sensu
et sensato dicit Aristoteles sensum esse virtutem passivam. Item dicit Averroes in
commeuto sexagesimosecundo,quod sensibile reducit seusum ad postremamperfectionem,
et dicit quod si (sensus?) producereut colorem realem, uon esset comprehensic; quare
credit ibi quod species sensibilis et sensatio sint idem realiter.
Eadem est seuteutia Thomae iu secuudo Imius super textum commeuti centesimi
quadragesimiseptimi, ubi dicit quod sensus est tautum virtus passiva. De hoc sunt
diversae opiniones. Aliqui teneut primam partem, scilicet quod sensatio distinguatur
realiter a specie sensibili, et quod istae uon sunt suSicientes causae sensationis; et si
quaeratur quia producat effective ipsam sensationem, de hoc aliqui dicuiit quod illa
virtus quae producit speciem sensibilem producit sensationem, et quod talis seusus
agens principaliter coucurrit ad sensationem, sive modo illud sit Deus, aut aliqua alia
intelligeutia, aut uua virtus in sensu.
Aliis uou placet hoc, quia tunc uou solveretur, si anima uou coucurrit ad sensa-
tiouem, quoiuodo sensatio sit actus immanens; ideo alii aliter dicunt, et (inter eos?) est
Albertus, quod sensatio producitur a sensu mediaute specie sensibiii; in sensu euim reci-
pitur species, quae species recepta et sensus causant sensationem; et hoc dicit ut solvet
quomodo anima concurrat eftective ad operatioues suas, et quomodo est actio immauens
ipsa seusatio. Coutra istam opiuiouem multa dicit Gandavensis, et totum eius posse
t'li.S6ivcto est in hoc: quia impossibile est eamdem virtutem concurrere active et passive ad eam-
dem operationem; ideo si sensus coucurrit passive ad sensationem, non concurrit active.
Item species est dispositio ad sensationem; ergo non concurrit effective ad ipsam, et
imaginatur ipse alium modum. Quod si ista non sunt per se sufiicientia ad sensibile,
tunc quid causat sensationem? Dicit ipse quod in omni seusu suut duae potentiae
uiia passiva et altera activa, et quod per passivam recipit seusationem, et per
(') Nel significato di senso niaterirtlc o di organo.
— 131 —
activara eam causat; et arguit contra se Joannes, quiaAristotdes non ponit in sensu
istam virtntem activara: dicit ipse quod bene Averroes eam ponit. qnasi velit praeponere
Averroera Aristoteli. Altera est opinio, quae ut videtur est Thomae, quae ponit sen-
sationem (?) uon diiferre realicer a specie sensibili, et quod \iltra speciem sensibilem non
reqniiitur aliqnid allerum pro seusatione creanda; qnam expresse ponit super textum
coramt-nti quadragesiminoni, licet aliqui Tliomistae non coufiteantur istam esse eius
opinionem, quam opinionem videtur ponere Commentator iu fine commenti sexagesimi
secnndi, ut ibi notavimus. Volendo ergo sustinere istam opinionem, sic potest dici ad
argumeuta in oppositum facta: ad primum quod sicut est in intellectu ita est in sensu,
potestprimo dicinegando breviorem. Ad probationem aliquiThomistae coucedunt quod
intellectio et species intellectionis sunt idem, et cum dicitnr remanere species, non tamen
est intellectio; dico quod illa species est imperfecta, et species iraperfecta non est idem
quod iutellectio; aliter potest dici negando similitudinem, et ratio (est) quia sensatio
est cognitio quae iramediate terrainatnr ad rem; sed intellectio terminatnr ad aliqnid
alternm a re, scilicet ad speciera intelligibilem, sicnt in intellectione Beatorum iu qni-
bus ultra intellectum possibilem et intellectionem uon requiritur aliquid alterum uisi
Deus, qui est eorum species. Ad alterura: « quia aliquando delata sub oculis non vide-
raus »: beatns Augustinus dicit lioc esse quia ad seutiendura oportet ut intentio sit
copulala cnra virtute, idest oportet ut anima ndverfat, et velit sentire obieetum. Quod Ch.86verso
dictum noii bene intelligo, nisi velit dicere hoc esse, quia virtutes interiores sunt rectae,
et una operante, altera non operari potest, omnes enim virtutes habeut spivitus deter-
minatos per quos operantur; et Avicenna in sexto Naturaliura dicit quod hoc arguit
coUigantiara ipsarum virtutum; et puto istam esse copulalionem virtutis, qua utnntur
theologi. Staute hoc, dico quod species seusibilis non est idera quod sensatio, quorao-
documque sentiatur species sensibilis; si enim species sensibilis sit in sensu depau-
perato spiritibus, tunc non est cognitio, et hoc quia subiectum non est bene dispo-
situm. Agens enira non agit nisi in agente benc disposito; si autem sit in patiente
optime dispodto, clarum est quod est sensatio. Ad alterum- « quod aniraa non esset
causa effectiva oranium suarura operationum », ista ratio est multum dilficilis; pro quo
notamus quod sensatio es ea parte qua est cognitio, non dicit actionem, aut passio-
nera; sed accidit cognitioni quod sit cum actione aut passione. Unde intellectio Dei
non est cura actione aut passione, nec intellectio Dei formaliter est actio, sed iu nolds,
qui de novo intelligimus, accidit quod nostra cognitio sit cum actione aut passione,
ut bene dicit Scotns in Quodlibet, quaestione deciraatertia; et licet (ut dicit Burida-
raus in Sex principiis) existimetur quod intellectio et sensatio sint actiones gram-
maticaliter loquendo, philosophice tamen loquendo sunt raagis passiones; et quia ita
ost quod illud, quod recipit sensationera aut intellectionem, dicatur sentiensvel intel-
ligens, non autem illud quod efiicit illara. Staute ergo hoc, qnod intellectio forraaliter
non dicat actionem vel passiouera, dico quod revera est ita, qiiod anima non est causa
effectiva omnium suarum operatiouum; et cum dicitur: Aristoteles est in oppositum;
dico, ut dicit Averroes ibi , quod existiraatur quod sit causa suarum actionum, non
tamen est ita quod sit causa elfectiva earum: imo dicit Averroes ibi, ut quidam repu-
tant. Similiter ad quartum quando dicitur, quod sensatio est actio immanens, dico
quod sensatio non est actio, imo potius est passio, quam actio, licet fonnaliter nullura Ch. Sirecto
— 132 —
liorum sit. Acl quiutura quando dicitur, quod sensibile esset perfectius seusu, Thomas
iii loco dicto dicit, quod licet sensibile agat in seiisum, nou tameu est eo periectius, quia,
(liabet?) tam perfectiorem operationem, quam ipsum sensibile. Possumus nos dare duas
respousioues ad hoc; piimo quod licet sensibile agat in sensum, nou tamen est eo
nobilius, quum non agit in sensum in \irtute eius: sed in virtute superiorum. Altera
responsio est negando cousequeutiam: ad probationem, quaudo dicitur: « obiectum con-
cnrrit active ad sensationem», dico quod seusatio, prout est coguitio, non dicit forma-
liter actionem aut passionem: et licet obiectum, iu quantum agit, sit perfectius seusu,
qiii patitur, non tamen absolute est ^rfectius, quia sensus seutit, obiectum autem non
sentit; quod autem sentit est perfectius eo quod non sentit. Ista ergo est opiuio Thomae
non multura usitata; sed opinio Alberti est multum usitata, et qui vult eam tenere
potest ad obiecta faciliter respondere; sensus enim, ut uudus, concurrit passive ad sen-
sationem, ut informatus specie seusibili concurrit active; Similiter ad secundum dico
quod species concurrit effective, non principaliter sed dispositive. Opinio Joauuis nullo
modo est vera.
Utruni sensibilla comimmia coinprehendantur ab omnibus sensibus.
Kestat modo dubitare circa seusibilia communia; et primo quaeritur utrum sen-
sibilia commuuia comprelieudantur ab omnibus sensibus. Averroes in commento sexage-
simoquarto, Veprehendit Themistium dicentem ab omnibus seusibus compreliendi , et
dicit ipse quod tiia eorum, motus quies et numerus ab orauibus comprehenduntur ,
alia vero duo, scilicet maguitudo et figura, a visu tantum et a tactu. Dubitatur ergo,
primo utrum olfactus possit cognoscere magnitudinem: et videtur primo quod sic, quia
numerus percipitur ab auditu, et numerus cansatur ex divisione continui; ergo si au-
ditus comprehendit'numerum, videtur etiam quod comprehendat continuum, scilicetfna-
gnitudinem. Sed dices tu quod uumerus qui seutitur ab auditu, licet causetur ex di-
Ch.87verso visione continui, non tameu causatur ex divisione magnitudinis; numerus euim qui
causatur ex divisione continui permanentis nou sentitur ab auditu, sed bene numerus
qui causatur es divisione continui successivi, ut puta motus, sentitur ab auditu; motus
enim est de uumero contiuuorum, tertio Physicorum; sed contra tu dicis quod nu-
merus qui causatur ex divisione continui successivi sentitur ab auditu. Cont-ra, quia si
(quis) sentit numerum, qui est ex divisione coutinui, hoc non est merito auditus, sed
est propter sensum interiorem, scilicet propter memorativam; unde si aliquis habe-
ret debilem memoriam, uon posset sentire talem nuraerum, sed semper putaret tau-
tum esse unitatem. Sed dices quod beue auditus uon cognoscit istum complexi-
ve; sed talis virtus est memorativa. Sed pro tanto dicitur sensibile comrme, quia me-
morativa, raediante auditu, cognoscit talem numerum ; sed tuuc est dubitatio, quo-
modo numerus per se sentitur. Ulterius etiam probo quod magnitudo per se com-
prehendatur ab auditu, (juia auditus compreheudit differentias magnitudinis; ergo et
magnitudinem. Autecedens prol)atur, quia cognoscit utrum sonus veniat a dextris
vel a sinistris , ab ante vel a retro , a sursum vel deorsum; et si dicitur deci-
pere circa hoc, concedo; non tamen sequitur ut non cognoseat istas differentias. Cou-
sequentia proliatur, quia si cognoscit differentias magnitudinis, videtur conveniens
iit cognoscat magnitudiuem. Item videtur implicaie quod sit seusus et non cognoscat
— 133 —
magnitudinem, quia sensiis nou coguoscit nisi cum hic et nunc; magnitudo autem est
cum liic et nunc. Similiter etiam arguitur de olfactu qund ipse cognoscit magnitudi
nem; sed est dubitatio utium oliactus cognoscat numerum; et videtur quod non; si enim
olfactus coguoscat duos odores in eodem tempore, videtur qxiod cognoscat eos in unum,
non autem duo. Si vero cognoscat eos in diversis temporibus, lioc non videtur oiHcium
olfactiis sed memorativae, quae recordatur praeteritorum. Si vero dicas quod cognoscat CU. SSrecto
duo.« odores specie distinctos. ut duos iu eodem tempore, contra quia non videtur
verum quod ponat differentias inter odores specie diversos, in ista positione videtur esse
necessarium dicere quod omnes sensus cogooscant magniludinem; etideo dicit Aristoteles
quod omnia sensibilia comraunia sunt omnibus sensibus communia, ut bene disit ibi
Tliemistius; sed puto, ut dicitur in De sonsu et sensato. quod magnitudo perfecte co-
gnoscitur a tactu et a visu; certitudinaliter enim comprehendunt quae et quauta sit
magnifudo; alii autem sensus non liabent hoc; et ideo Aristoteles videtur appropriare
comprehensionem tigurae tactui et visui, non tamen ita, quod alii non comprehen-
daut. Quod vero dicitur quod sensus exterior uon cognoscit numerum, sed illud est
oilicium virtutis interioris; dico quod completa et perfecta comprehensio uumeri est
virtutis interioris, sed initiative est in sensu exteriori: unde pueri et letiiargici. qui
non habent bonam memoriam, bene sentiunt horas, non tamen possunt eas numerare.
Et aliter potest di-i quod hoc iutelligitur de duabus campanis simul sonantibus,
quarum una sit debilis soni, altera vero mediocris; similiter etiam de duobus odoribus
dicatur, quod simul ab olfactu sentiuntur; si enim sint diversi specie, tunc ol-
factus poterit cognoscere illos ut duos, et uon tantum(?) poterit hoc virtus sensitiva iu-
terior, verum et exterior. Eestat modo quaerere utrum motus et quies ab omnibus
sensibus comprehendautur; et videtur quod non. Primo de motu; quia motus est de nu-
mero successivorum; sed successiv-a non possunt a sensu comprehendi; ergo. Anterior
patet ex tertio Physicorum, brevior probatur. quia si sensus exterior non potest mo-
veri nisi ab eo, quod actu existit, sed successiva non actu existuut, ergo. Anterior
patet, quia moveri est pati; omne autem quod patitur , patitur ab eo quod est iu Ch.SSverso
actu. Brevior probatur, quia de ratione successivornm est quod pars sit praeterita,
parsque futura sit : si ergo sic est , totum uou poterit esse simul in actu ; quare
non poterit movere sensum. Similiter etiam dicatur de quiete, quum quies men-
siiratur tempore, tempus autem non totum simul est: cum ergo per praedicta motus
non sentiatur, uec etiam quies sentietur. Item privatio per accidens sentitur; quies
est privatio; ergo per accidens sentitur; ergo uon est sensil)ile per se. Ad quae-
stiouem lianc est duplex responsio: prima quod argumeuta concludant veritatem, quod
sensus exterior formaliter et proprie non potest cognoscere motum aut quietem; et
cum dicis: Aristoteles numerat ea inter sensibilia per se; dico quod sunt per se ad
Inmc sensum. quia seusus inteiior non potest ea cognoscere sine motu et quiete: ex eo
enim quod video hunc esse iu tali , vel tali loco, deinde in alio esse in taU loeo,
comprehenditur a sensu : quod autem componit esse iu hoc loco cum esse in alio
loco, est virtus interior ; similiter etiam et quies. Coguoscere enim quod hoc nuuc
non moveatur, est sensus ixterioris: componere autem prius cum posteriori pertinet
ad viitutem interiorem. Alii vero dicunt quod seusus exterior cognoscit motum
et quietem.
— 134 —
Ad arguraeiita in oppositura dicunt, quod eo raodo quo motiis lia))et esse, eo modo
sentitur; et qiiia motus nou est nisi quia mutatum esse est, ideo projjterea quod istud
mutatum esse sentitur per propriam speeiem. ideo et motus sentitur: et etiam quia
in sensu remanent spacies praeteriti et futuvi per aliquod tempus: sed quantum ad
hoc quod dicunt de praeterito . puto verum; imo hoc dicit Aristoteles in De sensu
et sensato , quia per aliquod tempus species remanent in sensu. Quod vero dicunt
quod species futuri sit in sensu, hoc uon videtur verum. Ad alterum de quiete di-
Ch.89recto citur, quod seusus per se cognoscit quietem; est enim de intrinseca natura sensus, ut
sentiat quietera: et licet sentiatur per motum, non tamen est per accidens sensibile,
quum hoc tantum arguit, quod non sit primo per se sensibile, non vero quod non sit
sensibile per se.
Ulrum sensibilia communia comprehendantur ptr proprias species.
Altera quaestio est, utrum sensibilia comunia comprehendantur per propria species.
Joannes tenet quod comprehendantur, et adducit pro hoc dictum Aristotelis in secundo
huius,textu commenti centesimitrigesimitertii,ubi dicit quodseusibiliacommuniafaciunt
motum in sensu. Alii vero, ut Thomas, tenent quod non cogiioscantur per proprias spe-
cies, sed tamen cognoscantur per species sensibiiium propriorum, nec aliquid faciunt
nisi faciunt diversum modum sentiendi; aliter enim albedo sentitiir in magna quantitate,
aliter in parva quum visibile a propinquis et a remoto
potest per eamdem speciem videri; aliter tamen a remotis movet, et aliter a propiuquis.
Ita dicunt quod sensibile commune sentitur per speciem proprii, aliter tamen et aliter
immutat sensibile proprium secundum quod est in magna vel parva quantitate.
Alii volunt (et haec tertia opinio) quod magnitudo et figura habent proprias spe-
cies per quas sentiuntur. Alii vero non; et adducunt pro hoc Aristotelem in secundo
huius textu commenti centesimitrigesimitertii, ubi esemplificat de magnitudine, et
figura . et dicit ibi quod alia comprehendimtur magis per suara positionem. sic
quies per motum. Tertia opinio mihi magis placet; sed opinio Joannis non videtur vera;
opinio Thomae est multum probabilis.
Utruni sensibilia communia percipiantur non percepto sensibili proprio.
Alia quaestio est utrum seusibilia coramuuia percipiantur non percepto seusibili
proprio; et videtur expresse dicere Averroes quod non, in fine commenti sexagesimi-
tertii. Item expresse opponit quod si non sit color aut lux, non percipitur quantitas.
sicut patet de igne, quae e?t in concavo orbis luuae, et tamen non videtur.
Ch. 89 verso Iu opposilum arguitur de tactu supponendo unum (verum?) quod aequaliter calida
et aequaliter frigida uon lentimus, ut dicit Aristoteles inferius; tunc ergo sit una manus
aequaliter calida et aequaliter frigida, sicut mea; tunc manus mea non sentit caliditatem
aut frigiditatem istius manus, et tamen sentit quod ista manus est quanta; ergo quan-
titas, quae est sensibile commune, sentitur absque hoc quod sentiatur sensibile propriura.
Confirmatur quia est imaginabile et non repuguat quod unus tangat coelum: sit ergo
ita quod unus tangat, tunc coelum uon sentitur calidum uec frigidum, nec humidum
nec siccum, et tamen sentitur quod sit quantum; ergo.
Item hoc videtur in motu, quia aliquaudo seutitur pulex serpens super carnem
1'» r
meara; tiiiic seutitur motus, uou tameu seutitur aliquid deusibile propriuui. Item clato
quod aliquis caederetur; tuuc iste sentit solutionem coutinui quae est numerus; nu
mei'us autera est sensibile coramune: tamen potest essc quod iste uon seutiat calidi-
tatem aut aliquid sensibilo pruprium ipsius eusis.
In hac quaestione dico quod sensibile commune uou potest seutiri sine sensibili
proprio. Ad rationes; ad primam: dimitto rationes medicorum qiiorumdam,qui volunt quod
aequa'iter calida possimus sentire; et cum dicitur: niliil patitur a simiU; giosaut quod isla
est vera in actione spirituali tautum; sed ista respousio est contra Aristotelem qiii ibi
loquitur de actione spirituali, scilicet de sensatione; et credo ego aliter. Dico primo
quod quautitas uon percipitur nisi primo percepta resistentia; et ideo aeris non per-
cipimus quantitatem ipsius, et hoc quia aer uon resistit tangenti. Ego aliter dico con-
cedendo assumptum: et cum dicitur; non percipitur sensibile propriirra; uego, imo per-
cipitur durities, quia est proprium sensibile a sensu tactus; ex eo euim quod percipio
quod manus non cedit tangeuti sentitur durities; et ex cousequenti sentitur quantitas.
Ad contirmatiouem dico quod si quis ponat mauum in coelo, sentiret quantitatem coeli
ex eo quod sentiret coelum resistere taugeuti; et si dicatur: ergo coelum erit durum; Ch. 90 recto
dico quod sicut sua quantitas nou est eiusdem rationis cum ista, ita uec sua duri-
ties, quia est magis quaedara soliditas quam durities.
Ad aliam de motu, dico quod aliquaudo sentimus seusibile commune cum sensi-
bili proprio nobis noto ; sensus enim aliqua confundit in istis sensibilibus propriis,
bicut in eraissioue spermatis sentitur illa delectatio, non tauien sentitur aliquid sen-
sibile proprium nobis notuui; ita in illo motu hene sentit\ir aliquid sensibile proprium,
illud tameu non est nobis notum. Similiter cum dicitur de solutioue continui quae
est numerus. dico quod solutio continui (est) ex mala complexioue; ex eo enim quod in
solutione continui causatur mala complexio, ideo sentitur dolor; mala autem cora-
plexio est qiialitas per se seusibilis: vel possumus dicere quod uou seutitur solutio
coutinui nisi prius sentiaraus duritiem et compressiouem ensis.
Alia dubitatio est, utrum siut plura sensibilia communia quam ista quinque; et
videtur quod sic, quia aequale et inaequale, magnum et parvum, simile et dissiinile,
intensum et remissum, videtur quod ista sint sensibilia corarauuia, quia ab omnibus
comprebeuduntur; et tamen ista non suut numerata ab Aristotele. Aliqui dicunt quod
omnia ista iiabent ad ista quinque reduci, ut patet discurreuti.
Utrum scrvatis tribus conditionibus datis a Themistio. erretur circa sensibile
proprium.
Alia dubitatio est, quia videtur quod servatis illis tribus couditiouibus datis a-
Themistio, adhuc contiugat errare circa sensibile propriuin. Aliquando seutitur color,
non tamen sentitur quis color est; sic puto esse dicendum quod visus non decipitur
in colore in eo quod color, sed iu eo quod talis color. Non enim opus est visura
cognoscere iu qua specie coloris sit iste color, forte quod potest dici sensum visus
decipi, quia istae species coloris confuuduutur ad invicem. Sed quia superius ad-
ductum est argumentum de coelo, utrum sit tangibile, et dicebatur quod sic, quia
coelum resistit tangenti; contra hoc argumentum, quum istud quod dictum est.
Ch OOversu
— 136 —
videtur esse contva Aristoteleiu iu quarto Physicorura textu comraonti septuagesimi-
sexti, ubi dicit, quod si esset aliquod corpus denudatum ab orani qnalitate sensibili,
Ch. Oliecto adliuc faceret distare tantum quautum ipsum est; si enim imaginemus taxillum de-
nudatum ab orani qualitate sensibili, tautura faceret distare, quantura si liaberet illas
qualitates; et tunc in tali corpore non percipitiir qualitas sensibilis, et tamen perci-
pitur eius quantitas, quia tantum facit distare quantum faciebat prius: ergo nec potest
evadere in hoc sicut iu coolo, quum in coelo est uua qualitas. qnae est per se sen-
sibilis, scilicet illa soliditas.
Ad hoc dicendura quod perficitur (percipitur?) qualitas seusibilis: imaginor enim
quod tale corpus, ut puta taxillum, comprimat manura raeam, et pars compressa recipit
figuram illius corporis, et tunc illa tigura seutitur pro quanto recipitur in manu mea, non
autem est in tali corpore; figura autem recepta in manu mea non sentitur nisi prius
recepta qualitate sensibUi, quae est in manu tantum. Breviter dico quod figura quae
sentitur nou est in tali corpore sicut in subiecto, et causatur iu manu per compres-
sionem.
Alia dubitatio est, quia ausi sumus taxare Averroem contra dicentem iu commento
sexagesimotertio et sexagesimoquinto huius secundi, quod sensus exterior cognoscit sub-
iectiim, eo magis quod dixiraus eura sibi contradicere in tam parvo spatio hic et in
commento centesimotrigesimoquarto huius: modo videtur esse magna vereeundia quod
eum taxarim.Taxabam etiara iu fine expositiouis textus commenti sexagesimiquintihuius;
et ostendi expositionera Averrois non esse bonam. Quidam satis ingeniose diserunt quod
Aristoteles in textu commenti sexagesimiquinti nun debet stare ut iacet. sed debet
stare hoc modo: unde patitur ab hoc sensibili per se, sed patitur ab hoc secundum ac-
cidens; et tunc est congrua expositio Averrois, quum si pateretur ab hoc per se, non
pateretur ab alio. Quautum sit de primo dubio, quidara dixit quod non est intentio Aver-
Ch. 9lversn rois hic sensum exteriorem cognoscere substantiara, sed intelligit de sensu interiori;
et si Averroes dicat quod sensus exterior cognoscit substantiara, debet intelligi quod
per accidens cognoscit; quod per accidens est duobus modis: uuo modo quia per sen-
sura exteriorem sensus interior deveniat in cognitionem substantiae, sicut ovis quae
per vocem agni cognitam a sensibili auditus, cognoscit agnum esse siium filium; et ita
est sensibile per accidens, quia per sensibile proprium sensus interior devenit in eius
uotitiam: non tameu ita est quod sensus exterior cognoscat substautiam; et iste modus
per accidens est comoiunis tam brutis quam hominibus. Alio modo est hoc per accidens
quum accidit sensui, ut sensus est, quod deveniat in cognitionem substantiae, ut sub-
stantia est; si enira ex cognitioue coloris vel figurae coguoscatur substantia, ut sub-
stantia est, hoc nou est seusus, ut sensus est, sed ut est sensus aniraalis intelligentis.
TJnde quod sensus hominis interior cognoscit equnm, ut equus est per sensus exteriores,
. hoc non accidit sensui hominis, ut sensus est, sed ut sensus animalis intelligentis. Totura
ergo stat in hoc, quod si dicat sensum exteriorera cognoscere substantiam, debet in-
telligi per accidens; quod quidem est duobus raodis: prirao, vel ita quod per seusum
exteriorem deveniamus in cognitiouem substautiae: alio modo quod per sensum exte-
riorem deveniamus in coguitionem substantiae, ut substantia est: in quo modo includnntur
duo modi per accidens, sciiicet ut per sensura deveniam in cognitioneni substantiae,
et quod per seusum esteriorem devcniam in cognitionom substantiae, ut substantia
— 137 —
est; et hoc est illucl quod dicit Aveiroes in commento sexagesimotertio de illis duobiis
modis [lev accideutalitates, et hoc est etiara ad mentem Thomae et Aegidii hic, et est
verum in se. Sed licet hoc sit verum, non taraen est ad mentem Averrois, quia aperte vult
quod sensus eiterior cognoscat substantias; nam in commento sexagesimotertio dieit haec
verba;quod sensus, circa hoc quod comprehendant sua sensibiliapropria, comprehendunt Ch. 02recto
intentiones individuales praedicamentorum. Kesponsio: quid apparet apertius? Quid enim
comprehendit sua sensibilia propria nisi sensus exterior? Deinde in fine commenti dicit
quod ista intentio comprehendilur a cogitativa et ab imaginativa, et dicit, in ultimis
verbis, quod comprehensio, quae est imaginativa, est magis spiritualis. Tunc ego quaero
hoc « magis spirituale » ad quam coniprehensionem referatur: non ad comprehensionem
cogitativae aut memorativae, quia illae (istae?) apprehenduntur magis spiritualiler ex li-
bro De soraiio et vigilia; evgo hoc magis refertur ad comprehensionem sensus exterioris:
quare secundum Avcrroem sensus exterior cognoscit substantiam. Item confirmatur ex
dicto Averrois in commento sexagesimoquinto, quum movet ibi dubium Averroes, utrum
seusibilia per accidens sint sensibilia per se, et ponit ibi rationem unam, quam dam-
nat; dicit quod aliquis posset dicere quod ideo non sunt per se, quum sunt comraunia
omnibus sensibus, et removet istara rationem. Dicit quod ista responsio nihil (valet)
quum iutentiones individuales sunt comrauniores omnibus sensibilibus propriis. Altera
responsio, quae correspondet illi suae argumentationi, est quod licet sensibilia per
accidens comprehendantur ab omnibus sensibus, non tamen ab omnibus simpliciter,
sed taraen ab omnibus sensibus humanis. Ecce quod in hac responsione non ne-
gat sensibilia per accidens comprehendi ab omnibus sensibus; quare si ab om-
nibus, etiam ab exterioribus; et si nollet ipsa cognosci per propriam speciem a sensu
exteriori, potuisset dicere ad illam quaestionem quod non sunt sensibilia per se, quia
non cognoscuntur per propriam speciem. Quare est concludendum Averroem liic non
bene (dixisse) et sibi contradicere. De altero dubio, quod textus sit corruptus, dico
primo quod in graeco uon invenitur ille textiis, quem tu adducis, nec talem exponit Ale-
xander; nec etiam Themistius, nec etiam textus quem nos habemus sic iacet; nec textus
Averrois. Et esto quod diflferentia sic staret; tunc peius esset, quum Aristoteles non
diceret ibi aliquid novi de sensibili per accidens, quum illud dictum ita esset verura Ch.92vcrso
de sensibili proprio, sicut de sensibili per accidens; sensus enim non patitur ab ali-
quo sensibili secimdum quod. ut tale; propterea in textu dicitur: « unde nihil pa-
titur». Modo ego quaero ad quid referatur unde dum ille textus aeque bene pro-
cedat de sensibili per se, sicut de sensibili per accidens. Alter autem modus expo-
nendi est bonus, quum non volumus quod sensibile per accidens sentiatur per
propriam speciem.
Alia dubitatio est, quia dicit Averroes in commento sexagesimotertio quod cogi-
tativa expoliat speciem substantiae a quantitate. Contra: si sic est, ergo in cogitativa
erit species substantiae sine quantitate; et cum quantitas sit principium determina-
tionis, ergo ista species erit universalis. Ad hoc non est alius modus dicendi nisi di-
cere quod substantia habeat ecceitatera propriam, per quam sit hoc, et non sit hoc
per suam quantitatem, sed per suam ecceitatera, sicuti voluit Scotus.
Ch. 96 verso
18
— 138 —
Quid sit sonus.
Post textum spptnagesimiim primiim qiiaerit Pomponacius, primo quid sit sonus;
in qua materia est unus modus respondendi. quod sonus formaliter est motus, et
ratio sua est quia Philosoplius hic et ubique dicit quod sonus est motus aeris, et di-
citur in detinitioae vocis quod est percussio; percussio autera est motus; et ratio, quia
sonus vel est res permaneus vel successiva; sed non est permanens; ergo successiva.
Anterior patet ex sufficienti demonstratione; brevior probatur, quia esse soni constituitur
in fieri; si ergo est successivus, vel est motus, vel locus (?) de praedicamento quautitatis;
sed non est locus, ut patet, ergo motus. Sed tunc in qua specie motus reponetur? Di-
cunt quod nnn est generatio aut corriiptio, quum generatio et corruptio non sunt
motus, sed termini motus; nec est motus augmenti, quura ille est tantum iu animatis;
sonus autem est in animalibus; nec est motus alterationis, quia ille est ad tertiam
speciem qiialitatis, sonus autem nou est ad (istam?) qualitatem, quum vel esset ad primam
vel ad secundam: uon ad primara, quia per illara acquiritur calefactio, et frigefactio,
quae non acquiruntur per sonum; nec est motus ad qualitatera secundam, quia iihx
non acquiritur nisi prius cognita prima, ex sexto Physicorum, textu commenti decimi-
Cli.97recto quarti; si autem debet esse sonus, non oportet ut prius acquirantur qualitates primae.
Item quia qualitates primae et secundae sunt res permanentes, motus autem est de
numero successivorum; quare sequitur quod sonus erit motus localis; et quia videbant
quod non omnis raotus localis est sonus, imaginati sunt, quod tautum motus localis
cum illa percussione aeris et cura illis dispositionibus datis ab Aristotele sit sonus;
ita tamen quod sonus formaliter uon sit nisi motus, sed connotet istas conditiones
dictas. Haec opinio defecit, primo quia motus est seusibile coramune, sonus autem est
sensibile proprium, sensibile autem propriura et coramune distinguuntur. Sed istud ar-
gumentura non videtur valere, quia licet motus sit sensibile comraune, quia a pluribus
sentitur sensibus, uon taraen sequitur quod unus motus numero sit sensibile commu-
niter, qualiter est sonus.
Sed licet ista sententia evadat ab hoc argumento, non tamen videtur vera; quare
quando dicitur: sonus est formaliter motus, ego quaero an verberans et verberatum
imprimant aliquid in aerera, vel non: si non, quid ergo facit illa verberatio aeris? si sic,
ergo oportet per verberans et verberatum ponere unam qualitatem quae formaliter est
sonus. Item aeris motus non acquiritur nisi ubi; si ergo sonus est motus, non acqui-
ritur per aerem uisi ubi; et ita sensus auditus non cognoscit nisi ubi, et cum ubi, vel
sit locus, ut tenet Tlioraas, vel respectivus, ut dicit Scotus; tunc a sensu exteriori
per se primo cognoscetur respectivus. Si vero est locus et quantitas, cum ista sint
sensibilia communia, non sentientur ab auditu nisi per sensibile propriura; et istud
erit sonus qui est qualitas distincta a motu, qui est obiectura proprium auditus.
Ideo ponitur altera opinio, pro qua sciendum est: prirao, quod sonus est qualitas sen-
sibilis de tertia specic; vel enim sonus est substantia, vel accidens; non substantia
Cli 97 vor.-o ^'*' patet, ergo accidens; vel ergo in qualitate, vel in alio praedicamento quam in qua-
litate; ergo est qualitas, et non est in alia specie quam iu tertia. Ulterius oportet
scire quod esse soni consistit in fieri; et hoc apparet experimento, quia cessante raotu,
cessat sonus. Ultoriusscire oportet quod est qualitas secunda sensibilis distincta a
— 139 —
primis, et licet qualitates secundae genereutur ex primis, ex septimo Metapbysicorum,
textu comenti decimiquarti, uon tamen sonus praesupponit omnes qualitates primas,
vel solum uuam, vel saltem non omnes ; supponit eniin humiditatem in aere. Ad ar-
gumenta dicitur; ad primum de Aristotele quod ista praedicatio « sonus est motus » non
est formalis, sed est causalis, quia sonus causatur a motu. Ad secundum, dico quod
est de numero permanentium; sed quia est couiunctus motui, ideo non habet esse per-
manens, sed successivum; vel potest dici quod sonus est motus alterationis, scilicet illius
qnalitatis quae est souus. Ad aliud cum dicitur: « vel est prima vel secunda qualitas»;
dico quod est secunda qualitas: et cum dicitur: ergo generatur a primis, dico quod
non generatur ab omnibus piimis, sed beue praesupponit aliquas primas, nt disposi-
tiones aeris: vel dicatur quod illud uon est verum in sono, ut videtur dicere Averroes
in septimo Physicorum commento decimoquarto. Ad alterum, cum dicitar: omnis qualitas
secunda est permanens ; dico quod est verum, si non peudeat a motu sicut est sonus,
qni in esse et conservari dependet a motu.
Utrum S071US peycipiatur ab auditu.
Altera quaestio est; utium sonus percipiatur ab auditu, et quomodo; et videtur
quod non possit percipi, quia sensus exterior non movetur nisi ab eo quod actu est;
sonus autem non habet esse in actu nisi per instans, sicut et alia successiva. Si ergo
sonus sentitur, tantum per instans sentitur; hoc autem videtur impossibile, quia in-
divisibile non potest sentiri, ex fine De sensu et sensato. Ad hanc quaestionem dicitur
quod istud argumentum potest tieri de motu quoad alios gensus, quia de motu non
est in actu nisi mutatum esse. Dicitur tamen quod sicut motus potest movere sen-
sum, esto quod non sit in actu nisi per instans, ita ut sonus. Ad argumentum dico Ch. 98 recto
quod non plus requiritur movere sensum quam ad esse; ad esse autem soni non re-
quiritur nisi instans; ergo nec ad motorem sensuum.
Ad alterum potest dici quod illud dictum Aristotelis in De sensu et sensato est
verum de indivisibili iu magnitudine, non in tempore; illud tamen iudivisibile quod
est in sono, licet sit indivisibile secundum tempus, est tamen divisibile secundum
magnitudiuem; potest enim esse ita magnum, ut repleat hanc totam scholam.
Utrum motus anhelitus sit cx pectore vel pulmone. Ch. 102verso
Alia dubitatio est circa hoc caput, utrum motus anhelitiis sit ex pectore vel
pulmone. De hoc enim Commentator commeuto octuagesimo tertio facit verba contra
Galenum; pro quo sciendum est quod Galenus voluit anhelitus motum esse voluu-
tarium, et ratio sua erat quia possumus anhelare et non anhelare, maguificare et
diminuere auhelitum quando volumus. Item motus qui fit a nervo est voluntarius;
motus auhelitus fit a uervo, ergo. Anteriorem supponimus tauquam claram; brevior
probatur. Si euim incidatur ner\us rediens a cerebro ad pectus, tunc statim cessat
anhelitus : ex quibus concludit quud si iste motus est voluntarius, cum pulmo de se
non sentiat, quod iste motus non erit nisi a pectore.
In oppositum est sententia Averrois hic et in secundo Colligeti capite decimo-
nono, quia dum dormimns anhelamus. Item motus anhelitus proportionatur motui pulsus;
— 140 —
sed motiis pulsus est natuvalis ; ergo et iste. Item a^iparet qucl aliqu:.udo uou pas-
sumus retinere aulielitum, iit iu magnis tristitiis, et iu maguo timore; quare conclu-
detur liunc motum esse compositum ex naturali et voluntario; magis tamen esse
naturalem, sicut motus palpebrae oculi: quare si est naturalis, nou tautum procedit
a pectore, sed etiam a pulmone; sed si partim est in nostra voluntate , tunc argu-
mentum concludit illud quod nos dicimus, quia est compositus ex naturali et volun-
tario. Ad alteram de nervo dicit ibi Coiumeutator qnod Galenus ignoravit logicam,
quia in tali argumento arguit a positione antecedentis ad positionem consequenlis;
arguit enim sic : si non est nervus, non est respiratio; ergo posito uervo, ponitur re-
spiratio; quare motus respirationis erit a nervo. Alio etiam argumento utitur Gale-
nus, quia qui vulneratur in pectore non potest respirare; ergo iile motus est a pectore.
Ad lioc dicit Averroes quod nou est quia pectus est causa liuius motus , sed
quia per ingressum aeris frigidi laeditur pulmo, unde non potest respirare: quare con-
Ch. 103 recto cludendum est quod cum iste motus non sit tantum naturalis, et quia pulmo desiderat
aerem pro sui refrigerio, quod iste motus non est tantum voluntarius, ut dixit Ga-
lenus, nec tantum est a pectore, sed a pulmone causatur.
Utrum hoinu sit peioris odoratus aliis animalihus.
Circa textum centesimum primo dubitat Pomponacius, quia Aristoteles videtur
dicere iiic quod liorao est pravi odoratus. IJem quoque dicit in Ue seusu et sensato
et in primo de Natura animalium capite decimoquiuto; et non est pro hoc, quia ardor
consistit in calido et sicco; homo autem hal)et olfactum uimis humidum et frigidum
quia habet cerebrum maius aliis animalibus.
In oppositum videtur sententia Aristotelis in quiuto De generatione animalium
capite primo et secundo, ubi in primo dicit quod omnis sensus hominis est perfectis-
simus. In secundo specialiter loquitur de odoratu , et ratio est pro hoc quia cum
homo sit perfectissimura animalium, videtur conveniens quod habeat olfactum valde
bonum.
De hoc uon oportet ulterius quaerere, quum habemus senteutiam apertam Ari-
stotelis in quinto De generatione animaliurn capite secundo; et Averrois hic et in De
seusu et seusato. Senteutia Philosophi est ista, quod quoad sentire a remotis ipsa
sensibilia, multa animalia excedunt hominem, quod vero ad distincte peicipere ipsa
sensibilia horao excedit omuia animalia. Quorum primum Philosophus attribuit situi
ipsius organi; sicut enim si mauus admoveatur oculo, longius videt homo, quam si
non ponat, ita propter situm nasi, longius tale auimal percipit odores, quam homo.
Quod non distinote percipit odores, adscribit Philosophus ibi ipsi complexioui humanae
quae est nobilissima. Conciliantur illa dicta ex his quae dicit Aristoteles ibi; nec ta-
raen putes quod sit idem a longe sentire et bene distinguere inter differentias sensi-
Ch.l03versu i.ijium^ quum aliqua a longe percipiunt sensibilia , nou tameu sciunt inter ea di-
stinguere, sicut sunt aliqui senes qiii de longe vident colores, non tamen sciunt inter
hos bene distinguere.
Alia est dubitatio mota in textu commenti nonagesirai secundi, quia Aristoteles
dicit quod non est facile determiuare de odore, quia differentiae odoris a nobis
— 141 —
difficulter cognoscuutur: uiodo nos diximus, quod lioc videtur falsum, quia difteientiae
odoris bene ab homine cognoscuntur. Ad hoc puto dicendum quod licet differentias
odoris bene cognoscat, faciliter tamen non pussit devenire in notitiam eorum, sed
cum magna difficultate inter ea possumus distinguere; aliquando enim de aliquo ha-
bemus scientiam, tamen ad illud cognoscendum cum magna diffieultate pervenimus.
Ulrum per tactum cognoscatur hominis prudentia.
Alia dubitatio est quia dixit Aristoteles quod per tactum cognoscitur horainis
prudentia et non per alium sensum. Ideo quaeritur utrum hoc sit verum; et videtur
quod hoc possit fieri per alios sensus, quum in primo De natura animalium Aristo-
teles dat modum quo cognoscantur mores hominum per oculos, nares, aures et similia.
Videtur autem quod magis visus et auditus hoc faciant, primo quia per visum iudi-
camus de corporalibus et incorporalibus, per tactum vero solum corporalia iudicamus;
cum ergo visus ad plura se extendat, videtur quod per visum magis arguatur iuge-
niositas, quam per tactum. Item quia nulhis sensus ita certe iudicat sieut (iste) sensus.
Item quia est magis immaterialis ipso tactu; magis ergo accedit ad intellectum; quare
\idetur quod exillo magis argaatur ingeniositas. Unde in proojmio Metapbysicorum Cb. 104recto
dicitur quod visus maxime diligitur: videtur etiam hoc esse magis in auditu, quia
auditus est raagis spiritualis tactu, et magis accedit ad intellectum. Item auditus est
sensus disciplinae.
In oppositum est Aristoteles hie. Item tactus est fundamentum omnium aliorum
sensuum; cum ergo nobiliori coraplexioui attribuatur anima nobilior, videtur quod ex
tactu arguatur prudentia raagis quam ex aliquo alio sensu.
In hac raateiia mihi videtur esse diceudum quod tactus magis faciat ad pni-
dentiam, non quia per se hoc faciat, ut argumenta concludunt, sed quia tactus est
universalis sensus per omnes partes auimalis diffusus, et fundamentum aliorum sen-
suura tam interioruni, quam exteriorum; hinc est quod tactus raagis est argumentum
ad prudentiam alio sensu, ex tactu enim percipiraus quod cogitativa et omnes alii
sensus sunt boni. NuUus autem sensus potest hoc facere, quia nullus alius est ita
universalis sicut est iste; licet enim ex visu arguaraus aliquara dispositionera ;n ho-
mine, non tamen arguimus universalem dispositiouem, sieut arguitur ex tactu, et hoc
■ est quia tactus per totum disserainatur. Ad ratioues in oppositum dicitur; ad primam,
dico quod visus per se ratione eorum quae cognoscit magis facit ad hoc; sed tactus,
prout est fundaraentura omnium virtutum, magis facit ad cognoscendum prudentiam;
non tamen negamus quando ex visu et aliis sensibus cognoscatur bonitas ingenii,
sed diciraus quod magis ex tactu hoc cognoscitur.
Vlrum se7isus exterior cognoscat suam operationem.
Post textum 149 dubitatur prirao a Pomponacio circa primam rationem Aristo-
telis qua probatur dari sensum coramunem, et dubitatur utrum aliquis sensus exterior
cognoscat suam operationem, et dicitur quod sic; et primo de visu, quia Th^mistius
in tertio huius, coramento quarto in fine, expresse dicit quod oranis sensus extevior co-
gnoscit suam operationem, et aliqui in florentissimo gymnasio patavino hoc tenebant.
Ch.llSverso
_ 142 —
Et ratio potest esse quia si sensus sentit se, evgo et suam operationem. Cousequeutia
patet, qnia est difficilius quod seusus se cognoscat, quam suam operationem , quia
est maior reflexio cognoscere se. Antecedens probatur , quia sentio me sentire, imo
lioc nou potest esse nisi per uuam eteamdem virtutem, ergo etc; et confirmatur quia
Aristoteles in tertio huius, textu commeuti noni, dicit quod intellectus possibilis se iu-
telligit, quando, intelligeudo alterum, illud alterum fit ipse iutellectus; sed si haec ratio
Ch. UOrecto valet, valet etiam de sensu, quia sensatum fit ipsum sensitivum, et ita, sentiendo
sensatum, sentiet se ipsum. Item est ratio Aristotelis quia unusquisque cognoscit se
videre. Vel ergo hoc est per visum, vel non. Si primum, habetur iutentum; si se-
cundum, scilicet quod cognoscatur ab alia virtute, quaero de illa alia; vel ergo pro-
ceditur iu infinitum, vel aliquis sensus cognoscit suam operationem, quare et primus,
quia melius est resecare in principio, quam in fine.
In oppositum est sententia Alexandri, hic iu Paraphrasi de anima, ubi bene con-
cedit hoc de intellectu, nou de sensu; et etiam Themistius iu fine hujus capitis dicit
quod etsi supra dictum sit quod sensus cognoscit suam operationem, non tamen est
verum. Et etiam Averroes in textu commenti centesimitrigesimisexti dicit hoc, et omnes
latini in hoc conveniunt, sed quid plus ? Aristoteles ipse in De somno et vigilia huius
est sententlae, sed licet hoc sit verum, tamen ratio non est adducta pro hoc, ideo
est inquirenda ratio de hoc. Alexander adducit hanc rationem quia seutire consistit
in pati, sed sensus non potest moveri, nisi a suo obiecto ; sensatio autem non est
suum obiectum, ergo non potest moveri ab ea, quaie nec eam sentire; quae ratio vi-
detur frivola, quia Aristoteles videtur solvere hanc rationem, primo negando assum-
ptum quia Inx et tenebrae videntur, non tameu sunt color. Aliam responsiouem dat
Philosophus quod visio visus quoquomodo est colorati(?). Themistius autem hic iuoctavo
commento nude protulit hanc quaestionem sine ratione, et etiam in De somno et vi-
gilia. Averroes adducit considerationem. Dicit ipse: si oculus sentiret visionem, idem
ageret in se ipsum respectu eiusdem; quia pro quanto reciperet visionem esset patiens,
quia ageret in eum visio, et pro quanto ipse visus esset, cognitus esset agens in seip-
Ch.llOverso sum, quae ratio videtur dubia. Primo, si teneamus quod sensatio realiter difTerat a
specie sensibili.ut multi Averroistae teneut, haec ratio non poterit stare, quia idem
sensus esset agens et patiens: agens prout producit sensationem, patiens prout recipit
speciem sensibilem. Sed vos dicetis illa non est opinio Averrois, sed coutra quod de
intellectu possibili dicemus; qui intelligit suam intellectionem, et tamen haec ratio
est contra hoc de hoc intellectu; quum si intelligeret se, idem esset activum et pas-
sivum. Si vero dicas hoc non inconvenire de iutellectu quia datur intellectus agens,
pari ratione dicam quod datur sensus ageus, et dicam quod sensus potest sentire se,
et cum dicitur idem esset nctivum et passivum, dico quod non inconvenit secundura
diversas considerationes; nam sensus ut est passivus, non intelligit se. sed ut est acti-
vus, et per speciem sensibilem; sic et iutellectus, qui ut est iu potentia non potest se
intelligere, sed ut informatus speciebus aliorum; et sic idem potest (se) movere, non
primo: imo Averroes in quarto Coeli tenet quod elementum potest movere se secun-
dum diversas rationes; similiter et ego dicam quod sensus potest seutire se, non ut
passivus sed ut activus est per suam speciem. Ideo latiui adducunt aliam respon-
sionem, q\iia nuUa virtus materialis super se ipsam reflectitur ex libro De causis;
— 143 —
sensus autem est virtus materialis, ergo non potest sentire suam operationem. As-
sumptum probatur ibi, quia nihil potest se ipsum movere; virtus autem materialis,
si iutelligeret se, moveret se ipsam. In rei veritate auctoritas magna est, secl ratio
nou videtur bona, quare ipsi habent concedere in motu loeali quod idem potest se
movere, et ita hoc potest esse in sensu, et etiam ego nou intelligo quid sit reflectere
se super se. Ego dicain quod idem potest agere in se secnndum diversas rationes.
Post hos sequitur Joannes de Janduno hic in quaestione propria, qui credit se
demonstrare in hoc; et ratio sua est, quia si sensus cognosceret suam operationem, ch. 120 recto
tunc idem esset in aliquo subiecto secundum esse reale et spirituale, quia sensus realiter
habet sensationem ct cognoscit eam ipse sensus. Sed contra, dato hoc, intellectus non
posset intelligere suam intellectionem, quia habet eam et realiter et spiritualiter, quia
eam cognoscit: et hoc non est impossibile, quia in oculo est qualitas, tamen in eo reci-
pitur species quanti, et etiam uon inconvenit hoc, cum tale esse rcale est esse spirituale;
et iu proposito de hoc non habeo aliquam rationem. Credo tamen considerationem
unam esse propter auctoritatem tantorum virorum; probabiliter taraen potest dici quod
ratio latinorum est vera, et forte volunt dicere, quod nulla virtus materialis supra
se reflectitur, idest non cognoscit se primo, et istam rationem videtur ponere Ale-
xander in Paraphrasi ista, capite 26, ubi tractatur de intellectu in actu ; et hoc
bene verum est quia hoc est diflficilliraum ipsi intellectui, ergo raulto magis virtuti
materiali, et ratio quia species repraesentat illud obiectum cuius est species; sed quod
repraesentat se et suum obiectum, hoc arguit magnam spiritualitatem, et quia virtus
materialis non est multum spiritualis, ideo non potest se cognoscere per speciem obiecti
quod recipit. Unde Deus qui est maxime spiritualis se ipsum per se solum perfectissime
cognoscit, nec per species alienas: sed sensus eo quia est miuime spiritualis et multum
imperfectus, ideo non potest se ipsum cognoscere, quae ratio videtur mihi probabilis;
illa Alexandri non videtur bona, quia Aristoteles eam solvit in textu centesimotrige-
simo octavo, et ratio Averrois nihil valet neque illa Joannis.
Ad argumeuta dico quod Themistius se ipsum retractat infra, commento octavo.
Ad secundum dico quod illud est per figuram sinechdochen, in qua sumitur pars Ch. 120verso
pro toto; anima enim sensitiva cognoscit se ipsam, quare per unam partem cognoscit
etiam aliam partem et per sensum communem exteriores. Ad aliud nego similitudinem,
■quia intellectus potest hoc facere quia est maxirae spiritualis, quod non est in sensu.
Ad ultimum, dico quod est devenire ad intellectum qui per se, et suam operationem
cognoscit propter sui immaterialitatem.
Eestat modo videre quia Philosophus dixit quod, si seusus communis cognoscit
contraria, ergo patitur simul a contrariis. Aristoteles dicit quod sensus communis est
ruuis subiecto, non forma: quae responsio videtur accedere ad dubium motum, ut
patet, quia arguit quod contraria erunt in eodem, et ipse dicit quod est unus secun-
dum obiectum (?) et ita non respondet.
Alexander, Themistius et omnes dicunt ad hoc; et dicit Themistius quod sentiens
album et nigrum non est album et nigrum, et breviter dicunt quod secundum esse
spiritualem non habet veritatem, licet secundum esse reale; et cum dicitur causae sunt
contrariae, ergo eifectus sui sunt contrarii; dico quod est veruni in actione imivoca, et
haec est responsio Averrois in quarto Metaphysicorum: speeies autem et obiectum sunt
— 144 —
(liversarmn riitiouiim. Sed quare Aristoteles uon posuit (eas). dico quod dimisit lioc, quia
erat notum. Sed statim erit dutitatio, quia male videtur dicere Aristoteles dicendo
quod sensus communis est unus subiecto, et multa ratione, et tamen ipse non potest
negare hoc, quia est imus subiecto et plures, quia est visus, gustus, et omnes alii
sensus, pro quanto terminat sensationem omnium. Ad hoc dico quod argumentuna
Ch. 121 recto concludit, nec Averroes negat hoc, sed dicit qnod melius est putare quod sit unus
secundura formam et multa secundum materiam, quam quod sit unus subiecto, et
multa secundum formam. Nec ista sunt opposita; est enim multa pro quanto terminat
omnes quinque sensus, est autem unus ut iudicat omnia sensibilia. Et quia potentia
secuudum operationem suam recipit unitatem, cum dignior operatio eius sensus com-
munis sit iudicare de sensibilibus, quam recipere sensibilia, et iudicare sit a forma,
recipere Vero a materia, ideo dicit Averroes , quod dignius est quod dicatur unus
secundnm formam, et multa secundum materiam, quam quod dicatur unus secundum
materiam, ct multa secundum formam, non tamen ita quod istud non possit dici;
imo ita est, quod est unus subiecto, et multa ratione, quia est oranes quinque sensus,
ut supra dictum est; sed quia haec nnitas est a materia, illa vero a forma, ideo di-
guius est, et non est quod sit unus forma, et multa secundum materiara.
Et sic iu uomine Dei et Beatae Virginis finit secundus liber quaestionum se-
cuudi De Anima.
— I.i5 —
QAESTIONES LIBRI TERTII
Ulrum iski propositio: omne recipiens dehet esse denudatum- a natura recepti, Ch l^flrecto
sit vera in actione reali.
In commento quarto Pomponacius examinat istam propositionem, scilicet: omne
recipiens debet esse denudatiim a natura recepti, quia Commentator secundo huius,
commento sexagesimoseptimo. dicit quod est vei-a in actione reali et spirituali. Primo
videndum est in actione reaii quoad primam partem, scilicet quod esseutia uuius nou
sit de essentia alterius. Piimo dico quod stat ut sint diversae genere, quum materia
prima est receptiva qualitatis, et tamen recipiens quod est materia prima, et receptum
sunt diversa genere; et quaravis sint diversorum generum, non tamen oportet esse ita
diversa ut uullo modo conveniant, quia oportet agens et passum in materia convenire
ideo materia prima non potest intelligentias recipere, quia nnlla est uni-
genitas inter ipsa; possunt ergo esse ambo diversoram generum in actione reali, sed
quod sint idem secundum speciem irapossibile (est), quia receptivum habet rationem
potentiae, receptum vero actus; non autem videtur duo in eadem specie fundari, et a
forliori nec idem numero poterit se ipsum realiter recipere. Statetiam quod sinteiusdem
praedicamcnti, sed remoti, quando illud genus dicitur de illis analogice, ut materia
et forma, quae non sunt sub aliquo genere univoco; forte etiam quod possunt esse
ejusdem praedicamenti nnivoci, quia forraae elementorum recipiunt formam mixti.
Est ergo vera de naturali receptione. sed hoc non facit ad propositum, quia qnae-
ritur de esse spirituali; nam iutellectus recipit iioc modo; ideo quaestio consistit in
hoc: Utrum aliquid possit recipere speciem suimet, vel alicuius quod est idem specie
cum eo, et primo dicamus in quo est possibile. Primo quod sint distincta genere est
certum, nam oculus spiritualiter recipit quantitatem; moJo potentia visiva et quan-
titas non sunt eiusdem praedicamenti. Quod autem aliquid recipiat speciem sui ipsius
est impossibile, nam idera esset recipiens et receptum. Ex qua ratione concludebat
Averroes intellectum possibilem esse immaterialem, et videtur quod ista ratio sit pj^ jq^ ^^,.3^
nulla. quia ego dicam quod intellectus est materialis. et cum dicis: tunc non reci-
peret omnes formas materiales, dico quod hoc verum esset si intelligeret omnes
formas materiales per propriam speciem. Sed si (se?) ipsum intelligit per speciem
alienam ut infra dicetur? Sed contra tu dicis quod si intellectus intelligit se per
speciem alienam. alia tamen intelligit per speciem propriam. Sed contra arguitur,
quia vel cogitativa cognoscit se vel non. Si priraum, vel per speciem alienam
vel per propriam; si per suam ergo intellectus, quamvis sit materialis, poterit se
per speciem propriam intelligere; si autem intelligit se pei speciem aliorum cogi-
tativorum. cum sint eiusdem speciei istae cogitativae, recipiens non erit denudatus
in specie a natura recepti. Si dicas quod cogitativa non cognoscit se, sed intellectus
eam cognoscit, contra.- intellectus nou cognoscit per se , et directe nisi ea quae
prius fuerant in cogitativa: ergo debet intelligere cogitativam, quod cogitativa
19
— 146 —
prius se ipsam intellexerit, quare et idem de intellectu dicetur. Si dicas quod cogitativa
intelligitur ab iutellectu per speciem aliarum rerum, pari modo dicam quod intel-
lectus intelligit se per speciem aliorum, et sic nou sequitur quod, etsi intellectus
sit materialis, quod non omnia iutelligat. Et si dicas quod idem ageret in se ipsum,
respondetur quod lioc nou inconvenit in actione aequivoca, ut concedit Scotus; quando
autem intellectus se ipsum intelligit est actio aequivoca. Item experientia docet
quod homo potest se ipsum in speculo videre, ergo idem recipit speciem sui. Sed ad
hoc potest dici quod tu deciperis, quia credis quod quando oculus videt se, idei^ sit
recipiens et receptum, sed non est verum, et recipiens est potentia visiva, et rece-
ptum est color,et idem non sunt eiusdem speciei. Ad iJ quod dicitur de Scoto, commu-
niter dicitur quod est contra Aristotelem in septiiuo et octavo Physicorum, sed contra
adhuc instatur, quia idem amat se, et amare praesupponit cognoscere.
Ch. 127 recto Item equus amat suos filios, qui suut eiusdem.speciei cum eo;sed dices quod'
equus scit tantum figuram et colorem, contra iu fiue secuudi huius diciturquod homu
sentit se sentire; modo si sentio me sentire hoc non potest esse nisi refiectam me
super me, scilicet quod ego me coguoscam, sed ego sum virtus raaterialis, ergo virtus
materialis potest se cognoscere.
Ad hoc respondetur quod non est per idera, quia cognoscens est sensus comauinis,
quod autem coguoscitur est sensus exterior, nec idem est es toto, unde seusus commu-
nis uou sentit se sentire. Et ita alias solvi hoc argumentum.
Sed hic sermo non videtur verus, quia Themistius iu secuudo De auima videtur
dicere quod sensus seutiat suam operatiouem. Ad illud quod dicebatur de Scoto
quod est contra Aristotelem, de hoc Deus scit veritatem. Unde per accidens potest
aliquid movere se, et reflexe intelligit se. Quare videtur quod ista propositio, omue reci-
piens etc. sit vera in actioue reali, sed in spirituali est dubia, et ideo videtur quod
ratio Philosophi sit vix persuasiva, et nou transcendat rationem probabilera. Quauturasit
de secunda parte suae propositionis, scilicet omne etc. secundum substantiam, piimo
dicemus de receptione reali, et primo dico quod receptio alicuius entis realis
habeat aliquid reale, et alterius generis ab eo; ut materia priraa si debet recipere
qualitatem, oportet ut prius habeat quautitatem, sed hoc est secundum diversa genera,
et aliquando recipiens habet aliquid de recepto seeundura idera genus, imo uon potest
recipere illud nisi habeat aliquid ex illo. Verbigratia si materia debet recipere qua-
litates secundas, oportet quod prius habeat primas, sed taraeu sunt eiusdem generis
proxirai; sed loquendo de his quae sunt in eodem genere proximo. semper recipiejis
debet habere qualitatem oppositam, ut si materia debet recipere caliditatera. oportet
ut prius habeat frigiditatem. Sed loqueudo de his quae suiit eiusdem speciei, dico
Ch. 127verso quod in qualitatibus intensibilibus et remissibilibus, recipiens debet carere specie
eius quod recipitur nou absolute. sed solum sub illo gradu; verbigratia si materia
debet recipere caliditatem ut octo, debet carere solum hoc gradu caliditatis quae est
ut octo, et non aliis, imo est necessariuni ut habeat caliditatem sub alio gradu magis
remisso. Et de Iioc sunt duae opiniones. Aliqui ut Scotistae et raulti Thoraistarura
tenent quod accideutia, solo numero differentia, possuut esse in eodera. Alii tenent quod
non, nec naturaliter nec per potentiam divinam quamvis putem istos non esse raul-
tum discordes et hoc quoad esse reale; sed tota dilHcultas est de esse spirituali; pro
— 147 —
quo est sciendum, quod lioc potest intelligi tribus modis. Primo, qnod recipiens aliquid
secundum esse spirituale, sit denudatum a natura recepti spirituaUter, ut si debeo reci-
pere speciem «, oportet quod uon habeam speciem a. et iste sensus non est ad pro-
positum. Alio modo, quod recipiens aliquid sub esse reali, debet carere eo sub esse
spirituali, et iste non est ad propositum. Alio modo, quod recipieus aliquid sub esse
spirituali debet carere eo secundum esse reale, el iste tertius modus est de inten-
tione Aristotelis et Averrois; unde non est necessarium, si debeat recipere aliquid
sub esse spirituali, quod sit denudatus omnino ab esse spirituali. Nam si ego de
beo liabere notitiam cousequentis, oportet prius me liabere notitiam praemissarum;
scd tota contentio est utrum recipiens sit denudatum a recepto secundum genus, vel
secundum speciem. Es una parte videtur quod sic de oculo icterici, qui, propter colo-
rem citrinum qui est iu eo, non potest alios videre ; videtur ergo quod receptivum
rei alicuius generis debet carere omni eo quod est eiusdem generis. Ex altera parte
videtur oppositura quia tactus est receptivus qualitatum extremarum, et tamen habet
illas, quia habet medias; quo stante est magna difficultas, quare ita sit in tactu, et
nou iu aliis sensibus, et ita rafio Philosophi non videtur vera. Contra e^perientia est
iu oppositum. quia visus recipit speciem figurae et tamen realiter est figuratus. Item Ch. l28recto
cogitativa est quanta et recipit speciem quantitatis. Ad hoc posset dici, quod nou
est simile de istis virtutibus ad intellectum, quia intellectus ultra hoc quod cognoscit
alia, cogiioscit etiam se, sed istae virtutes nou cognoscunt se, saltem potentia visiva.
Contra, quomodo Deus et Intelligentiae sunt immateriales et tamen cognoscunt omnia
sub ratione sui, et etiam cognoscuut se, ita et intellectus, quamvis sit materialis poterit
tamen omnia cognoscere sub ratione illius formae materialis, quam haberet; cuius op-
positum superius dicebatur. Insuper ista ratio fuudatur super hoc quod omne recipiens
debet esse denudatum, etc, sed contra, quia ex hoc probabitur illum esse materialem,
quia comprehendit materialia, ergo non debet esse immaterialis.
Item sicut se habet materiale ad immateriale, ita immateriale ad materiale; sed
materiale poterit recipere materiale. Et ita circa hoc sunt diibia; sed quia Aristoteles,
Themistius, Averroes et Thomas habent hauc rationem pro manifesta, et quia Aristo-
teles numquam dixit aliquid nisi cum ratione, et quia, ut dicit Alexander supra ser-
mone istius viri, quis est magis remotus a contradictione, ideo couabimur defendere
istam rationem, quae ratio bene intellecta, si uon est demonstrativa, tamen ei multum
approximatur.
. Pro qua est sciendum duo esse in mrmdo multum similia: lutellectus possibilis
et Materia prima in tantiira quod aliqui dixerunt quod essent idem. Ad quae cogno-
scenda philosophi proeesserunt eadem via; ex eo enim quod materia prima reeipit .
omnemformam, concluditur in primo Physicorum quod non est aliqua earura : ita intel-
lectus possibilis ex eo quod recipit formas materiales concluduat quod nou habet aliquam
earum. Sed differunt inter se, quia intellectus recipit tantum spirituaUter sub esse
universali, sed materia prima recipit realiter sub esse signato, et ideo intellectus potest
se intelligere et non materia prima. Videns ergo Aristoteles hoc, ex sensatis in sensata
procedeus, cum cognitum fit coguoscens secundum esse spirituale, sic amans amatum, Ch 12S verso
et sensus recipit spiritualiter ; dixit quod intelligere est sicut sentire et in textu
tertio disit quod oportet iutellectum esse in potentia ad intelligibilia. Ulterius vidit
— 148 —
Aristoteles quod esse materiale impedit spintuale, vel in toto vel in seusibus aliis a tactu,
nam oculus ictericus non potest omnes colores recipere; vel iu parte ut in tactu, qui
cum habeat qualitates medias inter extrema quae habet sentire, perfecte non potest
sentire qiialitates tangibiles. Uude aequaliter calida, et aequaliter frigida non sentimus.
Et i-i dicatur quod omnis sensus tam interior quaui e.\terior recipit quautitatem,
non tamen est denudatus a quautitate: potest respondeii quod quantitas, aut qualitas,
nec aliquid sensibile commune sentitur per propriam speciem, ut teneut Thomas et Aegi-
dius;etdato quod cognoscantur per propriam speciem, dico quod non seutiuntur nisi
permixta cum propriis seusibilibus. Et quod dicitur de sensu exteriori, dico quod non
sentitur per propriam spefliem; scilicet vel si sentitur, diminute sentitur.
Resumendo ergo dicamus quod cum cognitum iiat cognoscens secundum (esse) speri-
tuale, et quod esse materiale vel impedit coguitionem in toto vel in parte; cum ergo iutel-
lectus habeat omnia materialia sub esse spirituali, et sincere et perfecto modo ea coguo-
scat, oportetutcareat omnino esse materiali. Unde cogitativa, quae est materialis, nonnisi
involute et modo imperfecto istas res materiales cogiioscit , et hoc est illud quod dixit
textu commenti quadragesimiprimi, quod si haberet aliquam formam materialem, reci-
pere probiberet extraneam et obstrueret ipsam, et propter hoc Aristoteles maxime laudat
Anaxagoram ponentem intellectum, ad hoc ut imperet omnibus, esse abstractum. Aristo-
teles autem hoc dixit propter intelligere: nam cum perfectissime materialia intelligat, de-
Ch. 129 recto bet ab eis esse deniuiatus et hucusque ista ratio est probabilis; videtur euim ratiouabile
quod si omnes formas recipit ut sit denudatus ab eis, sic ut materia prima est denudata
ab omnibus formis materialibus, et ideo dicit Aristoteles textu commenti sexti quod
rationabile est ipsura non esse corpus, nec virtus in corpore; nec aliquis negaret hoc,
quamvis non sit demonstrativum, quia aliqui tenent quod cogitativa omnia materialia
et etiam se cognoscat, et tamen ipsa est materialis. Sed alia ratio est quae probat
necessitatem huius, quia scilicet omnia intelligit, ut universalia et particularia et etiam
abstracta; si esset materialis. abstracta et universalia efficerentur materialia; quod pro-
batur quia omne quod recipitur, recipitur secundum cgnditiones recipientis; si ergo
iutellectus est materialis, cum intellectus recipiat universalia et abstracta, ipsa quoque
abstracta efficerentur materialia quia reciperentur iu divisibili; quod recipitur in divi-
sibili est divisibile, si ergo sunt divisibilia suut et materialia. Unde quamvis omnes
qualitates de natura sua siut iodivisibiles, tamen efficiuntur divisibiles a subiecto
quanto in quo suut, ut dicitur primo Physicorum textu commenti decimioctavi et ista
est ratio Aristoteles per quam probat auimam esse immaterialem. Unde in textu
commenti quarti dicit quod si omnia intelligit, necesse est immixtum esse; non dicit
si tantum materialia iutelligit.
Et si dicas quod ratio Aristotelis fundatur super illam propositionem: omne reci-
piens etc. ut dicit Averroes, dico quod Aristoteles fundat se super illam propositio-
nem, quoad probabilitatem rationis, nou quoad necessitatem; demonstrativa autem
ratio est supor hoc, quod, quia omnia tam materialia quam immaterialia intelligit,
oportet ut sit abstractus.
Ch. 129 verso
— 149 —
Vtrum anima sit mortalis. Ch. ISOrecto
lu tcxtu octavo qiiaerit Pomponaciiis xitnira anima sit mortalis, vel non; et primo
qiiaerendum est utrum sit materialis ; si enim est materialis est mortalis, si est imma-
terialis est immortalis ; et primo arguo quod sit immortalis quia in hac parte arguit
Aristoteles; et cum duplex sit eflfeetus animae intellectivae, silicet intelligere et velle,
ex utroque probalnmus eius immortalitatera. Prirao ex intelligefe per rationem Avisto-
telis superius factam. Cum enim Aristoteles viderit auimae operationera esse intelligere,
ex quo quandoque actu intelligiraus, quandoque potentia, cum ista (non?) sit operatio
immanens. oportet quod intelligere in quodam pati consistat. Ulterius vidit quod cum
liaec passio assirailetur sensationi, cum sensatio fiat per spiritiialem receptionem, con-
cluditur quod iutelligere iiou fiat per realem, sed spiritualem receptionem. Ex liis
conclusit quod si intelligit omnia materialia, recipiet species eorum spiritualiter, quare
rationabile videtur quod, cum esse materialiter irapediat spirituale, quod intellectus
sit immaterialis; unde tactus quia habet in se qualitates taugibiles, non bene oranes
percipit. lutellectus vero, quia perfecte habet recipere oranes forraas materiales, cura
iutelligat recipieudo, ratiouabile videtur quod non sit materialis, sed abstractus. Non
euim esse materiale et immateriale beue si compatiuutur iusimul (sic), et nos diximus
non esse simile de materiali et imraateriali, quia materiale impedit cognitionem: esse
vero spirituale et abstractum uon impedit, imo auget coguitionem, et ideo immaterialia
possuut cognoscere materialia, et uou e contra. Sed Averroes adducit aliam rationem:
quod si intellectus esset materialis nou posset se coguoscere, quia cum iutelligat, reci-
piendo reciperet (deciperet?), quare se raoveret: quod tameu est falsum (') in forma raate-
riali, qnamvis in forma imraateriali hoc non sit iuconveuiens. Unde Deus se coguoscit, et
aliae intelligeutiae. Contra hoc tamen sunt adducta quaedam, quia etsi haec ratio ch. ISOverso
videatur coucludere, nou taraeu cogiE, quia uos \idiuui3 tot et tauta fieri ab aniraa-
libus brutis, ut aliqua superent uos in iustitia, amore, et artificio, ut scribitur iu
Commento de natura animaliura. Unde et videtur quod se ipsa possent cognoscere ;
non igitur argumentum valet quod sit immateiialis ex hoc quod faciat ita perfectas
operationes, quia et alia aniraalia hoc faciunt. Etsi ratio haec sit iugeuiosa, taraen in
ratione Aristotelis (non) contiuetur. Ad obiecta autem dicit Avicenna in prirao Natura-
lium: esto quod bruta habeant tam perfectam operationem, et quod se cognoscant, quare
hoc concedit, tamen coguoscunt se, in quantum compositiim illud, et non segregando se
a materia et a quautitate; et dicit hic Alexander, anima nou rauonalis (non) cognoscit
uaturara suam distiugueudo se a corpore, et a quantitate, quia anima rationabilis se
distincte cognoscit, auiraa vero brutorum non coguoscit (distincte), quia non estsepa-
rata a raateria et quantitate, sed cognoscit se totura cognoscendo, et dicit ex hoc
apparere eara non esse iramaterialem quia non potest se segregare a raateria. Ope-
ratio iusequitur esse. Si ergo nou potest se extra materiam cognoscere, non potest
esse extra materiam.
Amplius nou possumus dicere quod sit materialis quia uuiversaliter coguoscit, quod
nou posset esse si intellectus esset materialis et extensus, operatio euim insequitur esse ;
(') Nel senso di causa di errore.
Ch. i:i! recto
— 150 —
et hoc notavit Aristoteles, cum dicit qiiod si iutelligit omuia necesse est immixtum esse.
Ad hnc accedit quod intelligit iudivisibilia; separat euim punctum a linea et longitudi-
nem a latitudine, quae virtus materialis non potest cognoscere, uullus enim seusus exte-
riorum aut interioi-ura cognoscit indivisibile: cognoscit etiam unitatem quae est puncto
abstractior. Item iutelligit Deum, et lutelligentias, quod nonposset facere si materialis
esset, quia operatio supponit esse; si ergo esset materialis nou posset operari circa imma-
terialia. Unde dicit Plato in Phaedone: Quomodo purum possit ab impuro coguosci? Item
nulla virtus materialis liabet operationem infinitam. Intellectus habet operationem infi-
nitara,ergo non est materialis. Anterior est Aristotelis 8° Pliysicorum; brevior patet quia
intellectuSjintelligeudo uuiversalia, infinita intelligit,ut intelligeudo hominemin commu-
ni, infinitos homines intelligit, quia homo est ut horao multiplicatus in infinitum; et
etiara cognoscit numeros infinitos et dividit continuura in infinitum, et intelligit infi-
nitum terapus, et motum et relatioues, quao sunt modicae eutitatis, et secundas inten-
tiones. Item habet operationes circa ens et non-ens ; cognoscit enim utrumque, et utrum-
que raisurat (niensurat). Itera dispersa colligit et unit, ut individua iu specie: species
vero in geuere, quod nou facit virtus materialis, et ista est prima ratio.
Secunda ratio. Nulla res in sua perfectissima operatione imperticitur. Unde aqua si
non raoveatur raarcescit, et etiam ignis; perfectissima enim operatio animae est intelli-
gere, orgo maxiraum intelligere erit maximaeius perfectio; cura veroraaxime intelligat
quando abstrahit a corpore, ratiouabile est quod ipse quoque (intellectus) sit abstractus;
aliter enim si esset materialis, quauto magis esset iu materia magis perficeretur;
ipse vero quanto magis a corpore abstrahitur tanto magis perficitur. Unde videmns
quod isti, qui a sensibilibus istis abstrahunt, magis intelligunt; illi vero qui in istis
materialibus versantur ignarisunt, et hanc rationem posuit Plato iu Phaedone. Item nulla
ros uaturaliter sibi repugnat; iutellectus maxime coipori repugnat, ergo iutellectus
uon est materialis. Brevior declarabitur in nobis, ratio enim et appotitus aliquando
repugnant in raateria. Corpus enim in malum sua natura inclinatur. Intellectus ab hoc
Cli. l;;i vcvso retrahere nilitur: si omnino esset materialis, quomodo esset ista rebelIio?Item intel-
lectus liber est et libere agit; (quid) si autem esset materialis? Quia quae materiae affixa
sunt necessario aguut, et quamvis mirabilia agant, non tamen ex ratioue sed ex quadara
naturali iuclinatione id faciunt; unde omnia talia animalia simile oportet ut consti-
tuant, ut hirundiues quae tanta arte nidum faciuut, omnes tamen uno et eodem modo
faciunt.
Tertia ratio ex voluntate sumitur. Dixiraus quod ex quo infinita intelligit
est iramaterialis. Item etiam potest dici de voluntate, voluntas enim nostra in infi-
nitum fertur; appetiraus enira per infinitura tempus esse ; virtus autem materialis non
potest in infinitum ferri, ex 8° Physicorum; intellectus ergo non erit materialis, quare
nec mortalis. Forte huic rationi aliquis respondebit qnod etiam bestiae appetunt
hoc: scilicet, semper durare; videmus enim quod fugiunt raortem; vel ergo bestiae
erunt immateriales, vel anima nostra propter hoc non erit dicenda immortalis. Sed
istud nihil valet, quia bestiae non appetunt hoc appetitu cognoscitivo, quia appe-
titus nou fertur in incognitum, bestiae autem non cognoscuut infinitum sed tantura
secundum hic et nuuc, et si fugiunt mortem, hoc non est quia futurum cognoscant,
sed quoniam videtur malum sibi praesens; imo Themistius in multis locis clamat
— 151 —
qiiod non cognoseunt nisi obiectum praesens. Sed adliuc iQstabitur, quia iste appe-
titus erit vanus, non autem naturalis, quia appetitus naturalis ex toto non fnistra-
tur. Iste autem appetitus est ad impossibile, quare istud non arguet immortalitatem
animae. Pico haec nihil valere, imo appetitus iste est naturalis, et est a volun-
tate nostra intrinseee; cognito enim aeterno cupimus et nos aeternos fieri et immor-
tales;quod etiam declaratur quia iste appetitus est in omni homine; homines enim ».
omnes appetunt esse immortales; si autem est in omni. erit naturalis. Quod vero
dicunt istum appetitum esse ad impossibile nihil valet, et contra eos reflecto argu-
mentum quia iste appetitus est in omni homine, ergo naturalis; si ergo appetitus
ad esse semper, est naturalis, non poterit frustrari; quare argumentum est contra eos. Ch. 132 recto
Unde dico quod homo, vel sit intellectus ut voluit Plato, et videhir etiam esse sen-
tentia Thera. 3' De anima s.'" 27°, vel saltem est (sit) per illum, ut tenuit Averroes, iste
appetitus non erit frustra: quia homo est aeternus saltem quoad animam rationalem ;
et facit multum ad istud hoc quod illa quae propter animam sunt necessaria iu inti-
nitum appetimus; existimatur enim quod homo infiuitas appetit divitias, etsi istud
sit impossibile ; unde appetitus divitiarum uumquam terminabitur, sensitivus autem
qui est magis propter corpus terminatur. ut si quis sitiat et famescat.
Item homo cupit Deum maxime imitare, ut intelligendo, et huiusmodi quae non
potest virtus materialis. Item cum duplex sit scientia, practica et speculativa, in
operationibus practicis multa animalia conveniiint cum homine, ut in construendo
nidos hirundo, et apes in aedificando, araneae in texendo, et in virtutibus quoque mora-
libus, sicut rex apum in iustitia, amore et fortitudine et pietate, sicut legitur in 2"
De historia animalium. In speeulativis vero nullus nisi bomo mentis divinae secreta
intelligit, atqiie illa ordinat; quare verisimile non videtur quod, cum homo ita excelsa
intelligat, et in tam excelsis delectetur speculabilibus, et a voluptuosis rebus, et ab
omnibus materialibus (se) retrahat, quod auima eius sit materialis, imo videtm- oppositum
in adiecto quod anima intelligat et sit materialis. Causa enim intellectionis est
abstractio a materia. Unde Deus qui maxime est abstractus, maxime intelligit et
intelligentiae quae sunt minus abstractae minus intelligunt. Istae tres rationes sunt
physicae, sed ex operationibus procedentes.
Aliae sunt rationes theologicae hic multo fortiores quas ex Divo Augustino eUcio.
Prima ratio quae est 4' in ordine est: quia videmus quod inter omnia alia terrena
solus horao potest suum opificem cognoscere, quod testatur figura recta hominis, quae t;h. 132 verso
ad hoc ei donata est ut coelum aspiciat, et adorationes et templa et similia ; cet^ra
vero non habent hoc quia tantum terram aspiciunt sicut mortalia et terrena;homo
ergo Doum cognoscit, notitia vero rei comprehensae semper, ratione boni, causat amo-
rem, ergo homo amabit Deum: cum vero amans in amatum transrautetur, sicut intel-
ligens in iuteliectum, homo in Deum transmutabitur. Ex his autem duobus sequitur
delectatio. Ista autem unio Dei cum homine, quae fit per intelligere et amare, non
accidit nisi in anima purgata a vitiis et istis sensibilibus. Unde Eustratius in primo
Ethicorum dicit; etsi virtutes morales sint propter humanum genus, sunt tamen
ut se Deo uniat, quia non potest eum homo coguoscere nisi animns sit purgatus a
vitiis, et ista praeparant nos ad felicitatem summam. Forte dices quod Aristoteles non
ponit ista. Dico quod sic in 12 Metaphysicorum, textu commenti £8 et 39, ubi dicit
— 152 —
quod voluptas iu amando Deuni est in nol.iis parvo tempore, in Deo autem seniper; liaec
ergo est vera felicitas (pev) intellectionem et nnionem Dei, quamquam non potest haberi
nisi mens sit ab omni vitio purgata; quaero ergo an intellectus noster istam felicitatem
intelligat aut non; si non, qnoraodo ista esset felicitas si homo non cognosceret se esse
felicem? Si dicas quod intelligit, et per se anima aliqnando non evit, quia est mor-
talis, ergo homo cognoscit se aliquando nnn esse; si sciat se quaiidoque non esse, quo-
modo erit felicitas? quare opus erit concedere quod anima sit immaterialis et immor-
talis. quod omnes philosophi fatentur.
Qninta ratio. Certum est quod si aliquod est animal quod peccet in complexione,
compositicne et unitate vel infirmabitur vel morietur, ut dicunt medici : in simili dicit
Ch.l.33recto Aristoteles primo Politicorum, quod si sit aliqua civitas in qua non sit iustitia, quod
non potest mnlto tempore durare; cum ergo iniusti faciant aliquod malum, qui tameu
honorantur a multis imo ab omuibus, et etiam corpora eorum honorifice sepeliuntur
post mortem, quaero tum an Deus scit ista, an non; si no-n, quomodo est possibile hoc
quod omniumcustos isfca non sciat; si scit, vel punit istos vel non; non est intelligendum
quod non, quia esset iniustus, ergo punit; si sic, vel ergo in vita vel post mortem;
si in vita, hoc non videtur verum quia isti multum honorantnr in terris et quasi Dei
habentur; si post mortem, vel punitur corpus eorum vel anima, non corpus quia
videmus oppositum, quia corpus solemniter tumulatur; si anima punietur, si esset
mortalis non posset puniri, quia non esset; si ergo debet anima puniri, necesse est
immortalem esse. QuoJ si dicas virtutes esse praemium hominis virtuosi, vitium autem
esse damnum vitiosi et pravi dum sunt in vita, hoc nihil esset; tolleretur enim
omnis iustitia, quiasi aliquis rex videvit aliquid malum fieri ab aliquo et eum nou
puniret ex eo quod ex vitio quod habet esset punitus, iste rex iniustus haberetur.
Cum autera Deus sit maxime ivistus debebit hoc facere. Unde et Aristoteles ubique
concessit omnia a Deo provenire. Istae rationes etiam contra Averroem procedunt
animarum pluraiitalem negantem. Asserit enim omnes animas, scilicet rationales imam
tantum esse.
Sextum argumentum est, quod si anima est mortalis nihil erit homine infelicius;
quod probatur quia felicitas hominis vel erit ante annos discretionis vel post; non ante,
quia nec prima movetur, intelligit autem aliquid aliud et facit sicut servus. Sed ista feli-
citas est post annos discretionis, est mevito bonovura corporis; et hoc uon; quia multa
Cli. l33veiso auimalia fortitudine, decore et talibus nos viucunt, et istud provenit mevito natuvae, et
non nostvi. Item multae extalibus rebus moriuntur. Vel ergo est propter bona fortunae ut
honor, divitiae, cognitio, et hoc non; imo ista impediirat uos a felicitate et aliqui illa
spreverunt. Ergo ista felicitas erit in bonis naturae: vel eut in moralibus, vel in spe-
culativis (virtutibus); non inprimo tantum, quia illae non complent felicitatera, sed
suntpotius contrariae et sicut praeparatio ad felicitatem. Necfelicitas est in bonis intel-
lectivis, scilicet in scientiis speculativis. Aliqui enim sunt qui eas habent et taraen
non sunt felices. Consistit ergo felicitas in utrisque bonis intellectus, scilicet in
moralibus et in speculativis. Si ergo auima coguoscit se quando in folicitate est con-
stituta et per se ipsam sit raortalis, cognoscit se aliquando non fore et tunc trista-
bitur cognoscendo se morituram, taleque bonum perdituram ; tunc autem homo felix
non erit, nec pvius etiam felix. Sicut ergo nunquam homo felix esse ex siguo
— 153 —
eognoscitur propter qiiod homo verecundatur solus inter cetera auimalia, et solus
etiam synderesia habet; hoc autem nou potest esse nisi quia solus cognoscit se offeudere
suum creatorem. Et istae sunt ratioues probantes animae immortalitatem tam piiysice
quam theologice. Pro qua parte sunt viri doctissimi et integerrimi: Plato, Aristoteles,
Chaldaei, et omnes leges et omnes prophetae,quamyis aliqui dicant quod Plato non fuerit
huius sententiae, et quod ea quae diserit, propter vulgares dixerit; quod dicere impium
est, cum in suis op?ribus tam maledicit meudacibus. Aristoteles etiam fuit huius sen-
tiae, quem, ut puto, Alexander in hoc non intellexit. Est enim sententia Aristotelis
in primo De anima, textu commenti 49, ubi dicit quod est difBcile ponere animam
corpori commisceri, item textu commenti 63 et 66, ubi dicit quod est impossibile
ipsum intellectum misceri; item textu commenti 92 secundi De anima dicit de intel- Ch. 134 recto
lectu esse alterum animae genus; in textu commenti 11 et 21 idem clamat in tertio isto,
textu commenti 3, 4, 5 et 14 et per totum hune librum tertiura. Idem in secuudo De
generatione animalium textu commeuti 3, ubi dicit quod solus intellectns extrinsecus
accidit et cum eo uon comunicat actio corporalis; et in secundo Metaphysicorum, textu
commenti 7, dicit quod niliil prohibet ut aliquid post mortem remaneat, scilicet intel-
lectus, et secundo Oechonomicorum dicit quod mulieres debent fidem viris servare,
quia a Diis in aUo seculo felicitabuntur.
Alii deinde sunt etiam dicentes eam mortalem esse. ut fuerunt Epicurei nihil
nisi corpora cognoscentes, ut Sardauapalus et Aristippus quia omnia iu luxuria pone-
bant, et eiusdem seutentiae fuit impius Liicretius, quia cum animam esse mortalem
scripsisset, etiam se gladio interemit, et istam senteutiam videtur sequi Alexander in
libro De anima. Quam nititur ptobare multis rationibus, quas ponit in commento 4°
et 5° buae Paraphrasis. Et prima est talis: omnis forma generabilis et corruptibilis
est materialis, anima nostra est talis, ergo materialis. Auterior patet, brevior probatur
quia anima est terminus generationis et corruptionis; tunc sic (generatio) est de non
esse ad esse, ergo anima prius non erat ante geuerationem ; corruptio vero est
de esse ad non esse et anima est terminus corruptionis, ergo anima corrumpitur; nunc
corrumpitur et prius geuerabatur, ergo est generabilis et corruptibilis. Quod si dicis
hoc est verum in asino sed secus est in homine, quia potius est quaedam separatio
animae a corpore quam animae corruptio: istud nihil valet, quia motus et terminus
motus suut in eodem genere, et si motus est materialis, forma est materialis; motus
autem ad animam est materialis, quoniam estperquantitates proprias (qualitates primas?).
ergo forma (quae) est acquisita per talem motum, quae est anima, erit materialis. Ch. io4verso
Item asiuus verius generatur quam homo, quia (honio) tantum applicaret activa pas-
sivis sicut agricola in generatione grani; quod probatur; quia, si anima est aeterna, vel
fit a Deo vel non: si fit a Deo, tunc ergo non edusit eam de potentia materiae; asimis
vero educit formam asini de potentia materiae; eodem modo dicatur si sit aeterna et
nou facta a Deo.
Secimda ratio Alexandri est quod omnis forma iuseparabilis a materia est mate-
rialis, anima est inseparabilis a materia, ergo est materialis. Anterior est manifesta et
brc\ior probatur, quia homo est homo per animam; sed id, quo aliquid est tale, est eius
forma: ergo auima est forma hominis, ergo est terminus; terminus autem non potest
separari ab eo cuius est terminus; ergo auima non potest separari a corpore; et etiam
20
— 154 —
quia actus noii potest a sua poteutia liberari; auirna autem est actus corporis, ergo
non potest a corpore separari, quod patet ex eo quod actus et potentia suut relativa;
posito autem uno correlativoruin, ponitur et alterum, sicut posito patre necessario
ponitur filius. Si dices, at dicit Averroes, quod Alexander peccat per fallaciam aequi-
vocatiouis, quuni auima aequivoce dicitur de rationali et materiali, et quod ea quae
dicit Alexander sunt vera de materiali anima, rationalis vero auima est a corpore
separabilis, ut dicitur 2" liuius, textu commenti 11; contra lioc subtiliter arguit Ale-
xander, quia quando anima nou est in corpore, vel est substantia vel accidens ; non
est accidens, ut dat nobis prima cognitio, ut dicit Averroes secundo huius, textu com-
menti 2; ergo (est) substantia quae est per se stans. Ex altera vero parte etiam corpus per
se stat; ergo ex anima et corpore per se actu existentibus unum fiet, quod est falsuni
quia ex duobus entibus in actu non fit unum, quia unum ab altero non dependet,
sed fit unum per accidens, sicut ex nauta et navi; ex quo patet quod liomo non
Ch.1.35 recto erit quod est per suam formam, sed forma in eo erit sicut motor in mobili. Item si
anima potest esse siue corpore, quae est causa quod corpori uniatur? Vel lioc est per
voluntatem, vel in potestate alterius; si primum, erit ista opinio Pythagorae et anicula-
rum; si secundum, quod (quum) ista unio fiat per primas quaIitates,ergo anima materialis
erit, quia educitur de potentia materiae per istas qualitates, corrumpitur per motum
eorum, et hoc sensui apparet. Qui enim bene sunt complexionati bene addiscuut, unde
molles carne aptos meute, duros vero ineptos (esse) 2° huius, textu commenti 94. Insupcr
quomodo hoc esse posset quod iret de corpore in corpus, nisi esset hoc per motum
localem; anima autem non movetur locaI!ter, quia non est corpus; quod si dicas, ut
tenet uostra fides, quod vadit ad paradisum, quomodo hoc fit nisi per motum localem?
Insuper per quam viam vadit? Item si est separata, vel intelligit vel non; sinon,esset
frustra, quia nihil est sine sua operatione; si dicas quod intelligit, quomodo hoc fit
cum intelligere animae siue immaginatioue non sit?
Tertiaratio Alexandri: si anima est aeterna, immaterialis, aut est una vel plures;
sed nec est una aut plures; ergo non est immaterialis.- brevior probatur, quia si dicas
quod sit una, aut dat esse aut non; si nou dat esse sicut Thomas, Albertus et multi
alii attribuunt Avenoi, istud non est iraaginabile quod sit uua forma homini tantum
assisteus, quare homo uou intelligeret sed tantum cogitaret, quia ego per aliquid quod
non est pars mei (non) intelligo sed tantum cogito. Qaod si dicas fabulam quam fingit
Gandavensis, quod homo, sumendo hominem pro aggregato ex corpore et intellectu
assistente, intelligit, non autem si sumatur pro corpore tantum ; contra hoc arguit
Thomas et bene, quia hoc modo paries videret, quia aggregatum tale videt per partem
Ch. ISoverso aliquam sui, scilicet per oculum, dato quod oculus videat parietem. Eodem autem modo
se habent phantasmata ad intellectum sicut colores parietis ad visum. Item aggrega-
tum ex curru et bove intelligeret. Ideo posteriores Averroistae melius dixerunt intel-
lectum dare esse, et hoc tangit Thomas in 2° Contra gentiles, ut infra dicemus. Sed
tunc si dat esse, ergo forma Platonis erit idem quod forma Socratis; est enim una
anima; si dicas eos diflferre per animam sensitivam, contra: quia per eam homo non est
horao. Postea quaero quare uuo intelligente alii non intelligaut: quod si dicas, ut
dicit Averroes, diversificari intellectum per phantasmata, conlra: vel intellectus recipit
vel non: si non, hoc est contra Aristotelem, qui dicit, quod iba se habet iutellectus
— 155 —
ad intelligibilia sicut seusus ad seuslbilia. Sed de lioc iufra dicemus. Si recipiet,
ergo idem simul et semel recipiet formas infinitas, et idem siraul coutradictoria
recipiet. Opiniones enim coutrariorum siint contrariae; lioc fuit argumentum Avicennae.
Si vero ponas animam plurificatam, coutra: multitudo iudividuorum est per materiam
quantam, ergo auimae essent materiales, quare et mortales, et uon recipieut nisi sin-
gulariter, et uon universaliter. Si vero dicas animas differre specie, hoc est fatuum.
Ulterius, vel ponis diversas animas secundum numerum individuorum, vel quod anima
suiBciat pluribus individuis. Sit quod quandoque est in uno, quandoque in alio, sed
hoc est fabulosum et opinio Pythagoricorum. Demum vel hoc fit per motum localem,
quia quod mobile est corpus est; si vero per motum alterationis, anima educitur de
potentia materiae, cum idem sit subiectum motus et terminus motus. Si vero dicas
piimum, ergo vel mrmdus est ab aeterno, vel non; si sic, ut est sententia Aristotelis
et Platonis, videre (sic) meo, infinitae auimae erunt, cum iufinita individua processerint, Ch. 136 recto
nam aliter (?) non patitur infinitum. Si dicas mundum non esse ab aeterno, erunt quasi
infinitae animae, cum muudus fuerit per tot saecuhi. Simplicius vero, primo Coeli, refert
apudAegyptios fuisse aunales de centum millibus annis.etPlato de duobus millibus.Item
quaero si est immortalis anima, quare egreditur (ingreditur) corpus: vel fit de novo a Deo
vel non; si non, ergo infinitae animae eriint in aliquo loco determinato.Deiude quaudo
Socrates generatur, quare una magis iuformat Socratem quam alia, et si una informat quare
non alia, et cum omnis uon informet, nulla erit quae informabit. Si primnm, quod
fiat a Deo immediate, ergo est novum et omne novum est geuerabile et corru-
ptibile, ergo anima erit generabilis. Nam, primo Coeli, omne quod incipit esse desinit
esse. Item aut auima immediate a Deo fit vel mediate ; non immediate quia ab aeterno
simpliciter non fit aliquid novum, quia aliter mutaretur (Deus); nam nunc facit etim-
mediate ante hoc, non faciebat, ergo mutatur et in Deo esset nova voluutas, et electio;
quod eleganter dixit AverToes 8° Physicorum commento 15°; si fit mediate erit mediante
motu, ergo generabilis erit et corruptibilis, quia per m-jtum inducta est iu materia.
Item masima esset Dei iniustitia, quia poneret animas aetirnas et immortales in materia
corporali, a qua quodam modo ligantur. Item poneret auimas, quae sunt ita nobiles.
in materia ita rudi et admodum grossa, siciit in aliquibus hominibus, qui ignari sunt.
Item dicit Aristoteles, primo Coeli, quod immateriale non potest formare materiale, dicit
enim: immortali immortale est bene conflatum. Item Aristoteles non fuit huius sen-
teutiae quod anima esset immortalis, imo iu decimo Ethicorum ponit felicitatem haberi
in hoc saeculo per scientias speculativas, et primo Bthicorum cap. 15, dicit quod Ch.i36verso
mortuis uon contiugit felicitas. Si ergo non ponit felicitatem post mortem signum est
quod non ponit animam immortalem. Cuius signum est etiara quia Aristoteles num-
qitam de hoc determinavit, et miror multum de Alexandro quod non fecit hauc rationem,
sed credo hanc esse causam quia ipse non putabat aliquem esse huius seuteutiae quod
anima esset una ; imo nuUus ante Themistium ct Averroem hoc putavit. Et ista
suut argumenta facta pro utraque parte. Si euim ponis mortalem hoc non est con-
souum veritati philosophorum et legum; si immortalem et ponis sententiam Averrois,
hoc videtur impossibile ; si ponis eas esse plnres diflicile est salvare quod non sint
materiales. Etita ego sum iu maximo discrimine. De hac quaestione ego vellem esse
ieiunus. Dicam tamen quod seusit Alexander, et quod ad obiecta responderet contra
— 156 —
se facta. Circa quod est notandum quod omnes qui pouunt animara intellectivam, cou-
stituunt eam in horizonte aeternitatis, et quod est media inter aeterna et mortalia.
Sed est differentia, quia Christiani ponunt eam abstractam et aeternam. Alii vero, ut
Alexander, ponunt eam materialem et mortalem;esse tamen primam formarum materia-
liuni. Clterius est sciendum quod medium participat naturam extremorum. Unde The-
mistius in prologo Physicae, commeutosecundo, ponitquaedamviventiaesse interplantas
et animalia quae participant natuvam extremorum; anima ergo in medio constituta
habebit aliquid in quo conveniet cum aeternis et hoc est inleliigere, et aliquid in
quo convenit cum animalibus, et hoc est sentire; habet etiam aliquid in quo con-
venit cum plantis et hoc est nutrire. Erainenter ergo conlinet omnes formas anima,
licet forte hoc non coucederet Averroes, et ista opera diversificantur ex modo agendi;
Ch. 137 recto nutrire enim, secundum esse, penitus materiale; sentire vero, secundiim esse, spirituale;
quod tamen non fit sine conditione materiae, quia cuni hic et nunc recipit; intelli-
gere autem uon perficitur cum materia, aut cum couditione materiae, sed uuiversaliter
tantum sine loco et tempore. Christiani igitur volunt, quod cum in medio sit aeter-
norum et non aeternorum, quod ipsa sit iu latitudine aeternorum, et quod iuduat
matcrialitatem secuudum vires sensitivas et nutritivas, et hoc est ratione suae imper-
fectionis. Alexander vero ponit eam in latitudine generabilium et quod, secundum aliqud
sni. cum aeteruis conveniat, scilicet per intelligere et velle; quod provenit ex eo quod
est media inter aeterua et nou aeterna et quod est prima forraarum materialium. Hoc
(uon) dicit Alexander quod auiraa sit tantum facta ex elemeutis, ut sibi falso iraponit
Averroes, sed vult quod sit facta ab Intelligeutia, et videtnr sententia Aristotelis 2° De
generatione animalium capite tertio; et secundum illud quod appropinqnat aeteniis
non indiget corporeo organo, ut recte dicit Alexander, et ista est sententia Aristotelis,
quod auima intellectiva est sicut locus specierum; et si beue consideres, ista opinio
non est magis mirauda quara opinio fideliura, et ita est intelligendus Aristoteles ubi-
que, cuvn dicit animam ratioualem esse abstractam. Ad argumenta ergo adducta
Alexander sic respouderet.
Ad auctoritatem primi De anima posset dicere quod (ut est sententia The.) Ari-
stoteles ibi loquitur dubitative tantum, cuius signum est quia dicit Aristoteles: forsan
vel dicitur quod anima, prout habet hanc actionem quae est intelligere, non eget cor-
poreo organo: et ita dicitur ad omnes auctoiitates prirai De anima, secundi et tertii.
Unde quando dicit Aristoteles quod niliil est in actu eorum quae recipit, intelligitur
hoc de auima secuudum quod habet illas operationes, et Averroes sibi falso imponit
quoJ intellectus sit tantum piivatio; habet enim iu coramento 2° quod est magis
Ch. 137 verso similis praeparatioui tabulae, quam ipsi tabnlae: dicit enim,prirao ipsius, tabulao agra-
plio, id est inscriptiouis carentiae (sic) est quam tabellae similior; ipsa enim praeparatio
tabulae est quasi quoddam separatum a tabula omnia recipiens lineamenta: ita intel-
lectus, quoad iilam potentiam, abstractus est et universaliter recipit omnes formas mate-
riales, quae sunt(cum) hic(et nunc). Quod vero dicit quod solus est abstractus, et quod
extrinsecus accidit, responditAlexander, commeuto 28, quod istud est verum de intelle-
ctu agenti, imo Aristoteles textu commenti 20 loquitur de agente et non de possibili.
Quod vero dicitur de libro Echonomicorum, dico quod illud est dictura nt inducat
homines in amorem castitatis. non quod ita sit.
— 157 —
Ad argumeutum: quomodo se ipsam iutelligit, et secuudum eam partem uou est
in materia, et cum dicitur quod cognoscit uuiversalia, dicit Alexauder quod cognoscit
universale comparando uuam rem alteri, sed non fit hoc per virtutem immateiialem,
sed per materialem. Cum dicis quod Deum intelligit, dicit quod Deum anima non
coguoscit nisi caecutiendo ex eo quod non iutelligit nisi per pliautasmata,et hoc nou arguit
eam esse immaterialem; imo opponitur es eo quod non bene cognoscit, et similiter
dico quod nou iutelligit infinitum uisi caecutiendo et confuse, pro quanto aliquid
de iufinito percipit; et cum dicis: implicat esse materialem et intelligere, dioo quod
intellectus indiget abstractioue, sed non omnimoda, quia per phautasmata intelligit;
imo arguit nostram seutentiam, quod, cum per phautasmata intelligat, partim sit abstra-
ctus, et partim non, non ex toto.
Ad secuudam ratiouem respoudetur: non omuimode abstrahitur a corpore, quia eget
eo ut phantasmate, et argumeutum uon conchidit nisi quod, secundum eas partes per
quas anima iutelligit, non sit materialis, sed a materia abstracta, non tota anima.
Et cum dicis: corpori repuguat, dico quod hoc est per accidens, unde et canis se per
accidens interimit aliquando, et ita quod corpori repugnat, hoc est per accidens et per Ch. 138 recto
illam partem quae abstracta est. Quod autem dicis quod libera est, respoudeo: ut est
a corpore abstracta libera est, ut vero est in materia, serva est. Ad tertium cum dicitur:
apprehendit (desiderare) se esse in infiuitum, dicitur quod, ex eo in infinitum durare, cum
hoc esse non possit, arguit eius imperfectionem et materialitatem; apparet quod im-
possibile est esse. Ad aliam cum dicis quoJ implicat, dico quod non implicat, quoniam,
quoad illam partem quae iutelligit, abstracta est. •
Ad rationes theologorum dicitur: ad primam quae est quarta inordine, cum dicis:
si auima est felix et cognoscit. se uon futuram, ergo non est felix, dicitur quod oble-
ctatur anima et contentatur in eo, quia cognoscit se habere illud quod est ei possibile.
Est autem impossibile eam semper durare sicut iu simili, cum (sit?) secunda iutelligentia, *
intelligit: prinium vol cognoscit se vel non; non est dicendum quod non; si se intel-
ligit et iutelligit se non esse ita perfeftam sicut est prima. ergo esset invida. Unde
intelligentia secunda est felix et cognoscit se hahere id quod possibile est ei. Textus
autem Aristotelis est contra te; dicit"enim illud esse nobis in modico tempore, non
autem dicit semper.
Ad quintum dico quod est contra te facere animam immortalem et ponere eam
iu corpore mortali, et dico quod Deus ponit malos reges qui huuc mundum guber-
nant, alios autem non cognoscit, quia quasi per accidens sunt, sicut magnus rex cogno-
scit tantum primitates et proceres qui sunt in regno, alios vero multos non cognoscit.
Ad sextum argumentum, scilicet quod nullum auimal esset infelicius homine,
nego hoe, imo aliquod auimal non cognoscens se est infelicius homine. Vel dico quod,
licet anima cognoscat se morituram quando est felix, non tamen propter hoc restat
quod non sit felix, quia contentatur eo quod est possibile ei habere; est autem impos-
sibile eam semper permanere. Cum vero dicis quod pro hac parte quod anima est Ch. 13S verso
aeterua sunt viri optimi, pro altera vero parte impii, respoudeo quod illud est per
accidens; imo multi docti istnd coucedunt, ut Alexauder et alii; imo isti sunt magis
docti et virtuosi, quam qui ponebant esse eam immortalem; uam si quid boni fecenmt.
propter proemium fecerunt, scilicet venturum; qui vero ponuut eam mortalem non
Cli.l3fl recto
— 158 —
fecenint bouum propter pi-aemium, sed solo virtutis zelo. Aliqui eliam diierunt animam
esse immortalem propter vulgares.
Ista sententia non est ad mentem Aristotelis, ut puto, nec in se vera. Primum
probatur, et prima huius coniectura sumitur ex eo quod Tlieoplirastus, ut voluit The-
mistius,in hoc tertio, commento 39°, voluit hoc de mente Aristotelis.Tiieophrastus autem
melius halniit mentem Aristotelis, cum eius discipulus fuerit; quam Alexander. Item
quiaAlexander, commento 28°, tenet intellectum agentem esse deum,et piimam causam,
uec paitem esse animae nostrae. Aristoteles autem vult, ut infra patebit, quod slt pars
animae nostrae; modo si Aristoteles vult quod sit pars animae nostrae, qucmodo hoc
esse potest, si unum sit aeternum et alterum non? Item Alexauder se declaraus quo-
modo intellectus abstractus sit, exponit dictum Aristotelis, quando dicit, quod est
immixtus; dicit sic: quoad est in sui operatione, uon indiget organo corporali quoad
illam partemabslractam; ideoest abstractus, et quoniam species recipiuutur iu sola ani-
ma non in organo corporeo, et citat locum Aristotelis textu commauti 6°, quodanima
est locus specierum et non tota, sed intollectiva, et in hac operatione corpus concurrit
(non) nisi ut obiectum non subiectum. Et secundum De generatione animalium glosam, iu-
telligit de intellectu agente, sed ista glosa non salvat suam sententiam; quaerit enim
ibi Aristoteles utrum omnis anima sit ante animatum, vel nuUa, vel aliqua sic et
aliqua non; et solvit. quod illa quao utitur corpore sicut organo in sui operatione,
non advenit ante aniraatum. Sed illa que non utitiir organo corporeo, extrinsecus advenit;
et hoc est contra Alexandrum, quia per eum ideo est separata, quia non indiget orgauo
corporeo; ergo si non utitur organo, erit abstractus (intellectus) per Aristotelem ibi, et ve-
niet de foris; quare non erit mortalis. Ecce quomodo Aristoteles ibi non intelligit tantum
de intelligentia agente, ut tu dicis, et istud nihil concludit. Potest hoc Alexander sol-
vere, et in se ista opinio est impoesibilis. Quaudo euim Aristoteles vocat intellectum esse
mortalem, respoudet(Alexander) quod in ista operatione sola sine corporeo organo erit in
opus; et anima intellectiva intelligit immaterialia, et se ipsam et etiam indivisibilia. Sed
contra, quomodo hoc est possibile quod se ipsam et immaterialia cognoscat, ipsa tamen
sit mortalis; etsi sola hoc faciat, et non sit abstracta, si uon habet operationem pro-
priam sine corpore? Operari autem praesuppouit esse; ergo ipsaest a corpore abstracta.
Et ista est ratio Avicennae optima. Sed dicis, quod in hoc est aequivocatio, quia
animam egere corpore est duobus modis, ut iufluente (iufereute) et ut organo; ita quod
iutelligibiles species in corpore etiani recipereutur. Tuuc dico quod si anima posset ope-
rari sine corpore ut subiecto et inferente species, beue esset separabilis a corpore:
sed quia eget eo ut subiecto et inferente species, ideo non separatur ab illo; pendet
enim ab eo essentialiter. Sicut uon valet: oculus non potest videre sine corde, ergo
visio est in corde; quod ideo uon valet, quouiam oculus eget corde, tamen ut ab eo
species ad oculum trasmittantur; ita anima eget quoque corpore ut subiecto, et ut eo
a quo trasraittuntur species, non autem eget eo ut orgauo. Sed ista respousio est appa-
rens et non bona. quum dicerc quod auima uon est separata, quia eget corpore sicut
subiecto, aut infereute, nihil est dicere, et omues hoc coucedunf; sed secus est de tuo
Ch. l39verso exemplo, et de hoo quia oculus non est iu corde ut in subiecto sicut anima in corpore
est sicut iu subiecto; cum autem omne quod est causa causae sit causa causae in
eodem geuere causae, quomodo est possibile quod cum anima a corpore causetur, et
— 159 —
intellectio rccipiatiir in anima, quod etiam uou recipiatur iu corpore? — Item est mirum
quod anima sit mortalis iutelligatque semper (secuudum?) eas potentias quas (ille) ponit in
ea;quia ego credo Alexaudrum ponere eam exteusam, sed solum in quo est.Tunc quaero
an intelligere fundetur in anima, au in parte animae; si in tota anima, cum sit extensa
non recipiet universaliter, sed siguate mevito quantitatis. Si dicas secundum, cum non
constet in iudivisibili, erit iu aliqua parte , ergo erit orgauica ; cuius oppositum tu
dixisti. Sed dicis coutra; istud procedit contra Christianos, quia per eos anima est
in corpore. Dico quod non procedit hoc contra eos, quia ponuut animam esse abstra-
ctam, non eductam de poteutia materiae, et non est in corpore nisi per accidens. Ale-
xauder autem vult quod essentialiter sit in corpore et ita ipsi bene possunt dicere
quomodo possit se sola iutelligere; et species recipere, sine corpore , non enim per
corpus est constituta in esse, ut Alexander voluit quod ait edncta de poteutia mate-
riae, et quod constituatur iu esse per subiectum; uec potest salvare quod cum omnis
homo appetat se esse aeternum secundum iudividuum, et iste sit naturalis appetitus,
quod iu totiun frustretur. Licet enim bruta appetant aeterno tempore esse, hoc nou
est secundum individuum sed secundum speciem; nec beue respondet rationibus theo-
logorum quando dicit quod auima est felix, etsi sciat se quaudoque non esse, quod est,
quia cognoscit se habere id quod est ei possibiie habere; et cum est aeque felicitas
sicut iu Deo, Respousio satisfacit quum tenet Alexauder quod iutellectus uoster Deo
uniatur, et in instauti omnia cognoscamus. Sed quomodo est possibile hoc, quod res Ch. Ho lecto
mateiialis Deo uniatur, quia ut dicit Averroes in hoc tertio, commento 36° generabile
efficeretur aeternum et iiigenerabile? Quae sententia quomodo valeat infra dicemus.
Item quod dicit de diviua iustitia non valet, quia tuuc aliqui mali non puniren-
tur, et qui bene facerent non raererentur; postea videatis quod habeant isti dicere:
scilicet, quod si boui dicerent animas esse immortales, ut homines ducereut in vir-
tutem, tunc omnes leges essent delusiones.
Item redeamus ad aliam opinionem quae teuet animam immortalem, quae bipartita
est. Aliqui volunt quod sit uua, et ista opinio videtur magis fatua opinione Alexan-
dri. Alii vero tenent quod sit plurificata secundum substautiam quae informat; et ra-
tiones primae opiniouis suut: prima quae est Themistii , hic commento ^^''^■quod
si esset plurificata, ergo materialis; multitudo enim individuorum est per materiam
quautam, 12." Metaphysicorum, textu commenti 43°; secunda ratio, quia ponendo
muudum aeternum, ut Plato et Aristoteles volunt. si animae esseut multiplicatae.
vel essent (ita) quia omnis homo qui est vel erit vel fuit, habuit unam aniraam, vel
progredirentur de corpore in corpus animae: si primum, lioc est impossibile, quia da-
retur iufinitum actu, quod non capit intellectus; si secuudum, erit fabula Pythagorae,
quod una anima modo intret corpus unum, modo aliud; et istae sunt (rationes) fortio-
res huius opiniouis, et ista aperte fuit sententia Theraistii, licet Thoraas in libro contra
Averroistas non dicit istam esse sententiam Themistii, quaravis ego non credam illum
esse librum Thomae; et hanc opinionem ex hoc couiectuvo quod in commento 32° probat
intellectum esse unum, quia si essent plures, esset matevialis, eadem autem est ratio
de ageute et de possibili cum ambo sint abstracta. Item ex alio, quia in commento 31°
vult quod intellectus agens non sit Deus, sed sit pars animae uostrae ; modo si isti
duo intellectus faciuut uuam aniraara numero. quomodo uno multiplioi existeuti Cli. I40verso
— 160 —
alterum est uiiicum? Item ex alio. cum dicit quod si intellectus uon esset unus, quo
moJo discipulus addisceret a magistro? Non euim addiscimus aliquid uisi sit aliquod
commune nobis et magistro. Quod ista sit mens Averrois est clarum, licet ego audi-
verim esse quemdam venerabilem doctorem senensem qui tenet de mente Averrois
animam esse plurificatam; quod evenit quia in dies novae opiniones insurgunt. Istud
tamen voluit Averroes, ut manifeste apparet. Quod autem senserit Aristoteles dicemus
in opinione Christiauorum. Sed tunc restat diflicultas, et est comurds arababus opi-
niouibus praedictis, quia si anima est aeterna, non per corpus sed per (se) stans, tunc
habebit se ad liominem sicut gubernator ad navim, et motor ad motum, nou sicut
forma ad subiectum; quare non erit forma per quam homo est homo. Item esto quod
sit immaterialis, quomodo est possibile quod unum nunc districtum a quocumque alio
sit in toto mundo? Ideo posteriores Averroistae videntes hoc, dixerunt quod anima (est),
iu quo est forma, non vera sed assistens tantum, sicut rex in regno; et dicunt non
incouvenire hoc in formis abstractis, sicut dicunt philosophi quod Deus est ubique.
Unde poeta dixit: Jovis omnia plena. Et istud de mente Averrois teuuit Albertus,
Thoraas, Aegidius, Scotus, Gregorius Ariminiensis, Johannes de Gaudavo.
Sed ista opinio non est intelligibilis nec ad raentem Averrois, ut aliqui propter
rei diflicultatera tenuerunt, et propter verba in coraraeuto 11° huius secundi, cura dicit:
nondum est manifestum utrum (anima) sit in homine, sicut nauta in navi. In multis
etiam locis dicit quod est forraa separata.
Priraura quod dixi probatur; si enim anima intellectiva non est forma intrinseca ho-
Ch. 141 recto ^nini per quam liorao est homo, tunc nullus homo formaliter intelligeret. ex eo quod uon
est forma nostra, Itera ego experior rae intelligere et scire propositiones universales, qua-
les uon facit cogitativa. Item est argumentum Thomae quod tunc homo non intelligeret;
quod si fingas fabulara Joannis quod homo, pro aggregato (sic) ex corpore et intellectu,
intelligit, sed non pro composito tantura, tunc, in siraili, aggregatum ex oculo et muro
videret, quoniara ita se tenet murus ad oculum sicut corpus ad animara; nec ista est mens
Thomae, commento 27" et 28", dicentis intellectum agentera esse formam et essentiam
nostram. Primo seeundum Averroem homo est intellectus agens, ipse auteni intellectus
agens est pars animae nostrae. Item non est luens Averrois ista. Videte vos quanta com-
prehendimus in quaestione ista;ipse enira in commento prirao huius tertii,aperto dixit quod
per aniraam intellectivara distinguitur homo ab omnibus aliis speciebus, eadem enim sunt
principia differendi et essendi.Item in commentoSG" tertii huius, dicitAverroes quod non
est moveus tantum, sed et forraa. Item in commento 36° dicit quod ita se habet anima
ad horainem sicut Intelligentia ad orbem; sed Intelligentia dat esse orbi; ergo et anima
homini. Quod autem lutelligentia det esse orbi probatur, quoniam Averrois, capitulo
primo De substantia orbis,dicit quod prius Intelligentia uuitur coelo quam dispo.sitiones
et accidentia coeli, ut quantitas, figura, et alia accidentia quae sunt in eo; quod si
Intelligentia uuiretur coelo, tautum ut motorem eam praesupponeret. Coelum esset quan-
tum et figuratum, quia nihil movetur nisi corpus: si ergo Intelligeutia tantum moveret
coelura, opus esset orbem prius esse quantum, quara motum ab lutclligentia. Item
prirao Coeli, textu commenti 95°, dicit quod dubiura est au orbis per aliquid alterum
sit sensibilis et intelligibilis, et dicit quod sic: imo de se est tantum in pura potentia,
imo aliqui voluut quod orbis de se sit in pura potentia ex illo loeo : imo 2° Coeli
— IGl —
textu commenti 3' Iutelligeiitia veriiis unitiu- (ei) quam materiae forma; quomodo au- Cb.Hlvcrso
tem lioc esset nisi Intelligentia daret esse orbi? Istam seutentiam dicit Tlromas; Al-
bertus, et isti alii imponuQt hoc Averroi, et istud ei ascripserunt, quia viderunt quod
altera poteutia, scilicet quod (quam?) intellectus, det esse, videtur magis impossibile. Cum
vero dicis Averroem dicere quod intellectus est abstractus, iuteliigit quod non est edu-
ctus de potentia materiae. Sed tunc augetur ditficultas: si anima per se stat et etiam
corpus, quomodo ex duobus entibus in actu tit per se unum ? de coelo et Intelligentia
hoc salvare non est diOicile insequeudo Averrois verba, quia lutelligentia est quae dat esse
actu orbi; quoniam ibi textu commenti 95' dicit quod orbis, seclusa lutelligentia, non
est nisi in potentia, nec intelligibilis, sed tantum sensibilis; et ideo tit imum, quia unum
est actu alter (alterum?) in potentia (?). Sedin homine est diificilius, quia in homine est
cogitativa quae est constituens bominem in specie. Alias ego dixi quod anima intelle-
ctiva realiter est idem quod sensitiva. et quod sensatio corrumpitur quoad potentiam
tantum, sicut est sententia Thomae. Marsilius vult hauc sententiam Platonis; et tunc
multa possumus ex hoc solvere, Sed est duruui ponere in intellectu abstracto has po-
tentias esse, et non assevero hoc, quoniam uullus dixit aute me , et quomodo hae po-
tentiae possiut fundavi in anima. Aliud notabile est quia lutelligeutia est vera
forma in orbe: quod autem aliqui dicunt quod materia coeli est in pura potentia, hoc
non puto verura esse, irao Averroos in De substautia orbis, cap. ultimo, dicit quod ma-
teria coeli est media inter materiam, hoc est puram poteutiam, et actum inirura; et octavo
Metaphysicorum textu commenti 12': non habent aeterna materiam talem qualem ge-
uerabilia habent. Sed quoniam auctoritates possunt glosari, induco rationes, (ex quibus
hanc) quae olim coneurrenti raeo fuit difEciIis:quia si materia coeli esset ens in pura poten-
tia, ergo coelura cura Intelligentia non esset per se motum, quia esse quod per se rao
vetur dividitur iu partem per se moventem et per se motam; pars per se movens est Ch. 1-12 acto
Intelligentia, pars per se mota est orbis, quae per se, si est in pnra potentia, non po-
terit resistere Intelligentiae, unde non erit motus.
Ad hanc rationem isti respondeut negando primam compositionem, quoniam in coelo
pars per se movens est Intelligentia, pars per se mota est materia coeli una cum eius
forma. Sed si ista responsio esset vera, maxime in via Averrois, tunc iu elemento esset
pars per se movens et per se raota, quoniam forma elementi esset per se movens et
compositum esset per se motum, quod tamen est coutra Averroem 4." Coeli, textu
commenti 22.' et in aUis locis. Sed tunc tu dices: si materia coeli esset aliquid ens
in actu, non posset fieri iratim per se cum Intelligentia, sicut dicit Averroes primo
Physicoriim commento 63"; et ideo dico quod ex anima intellectiva et corpore infor-
mato per cogitativam iit per se unum, quia cogitativa non est hominis essentia per se
complens, sed adhuc corpus tale est in potentia ad intellectum; et si dicitur ex primo
capite De substantia orbis: impossibile est idem habere duo esse, dico quod est verum
de duobus esse ultimatis, et aeque perfectis. Vel dicitur aliter quod hoc non intervenit
si unum sit eductum de potentia materiae, alterum non; sed tunc est angustia, quia
omniura horaiuum esset idem esse, nee Socrates a Platone distingueretur, eadem enira
sunt principia essendi, et distinguendi. Sed ista (positio) Averrois potest persuaderi ex eo cb. 142 verso
quod Christiani etiam teneut quod in homiue sit una tauttim anima iudicialis, tota in
toto et tota in qualibet parte, ut quod tota sit iu mauu, tota in pede. Sic ergo dico quod
21
— 162 —
omiiiiim liominum est idem esse intellectiiale, sed quoad sensitivam et cogitatiram dif-
ferunt, ciiius signum sunt proportiones omnibus commimes. Sed Alexander diceret utram-
que opinionem esse impossibilem; ego tamen dico quod opinio Cliristianorum est ve-
rior: potest etiam persuaderi ex eo quod una Intelligentia dat esse orbi ita magno,
et tamen una pars differet ab altera per accidens, ut stellata a non stellata, omnium
tamen earum partium est idem esse intellectuale. Sed dicet quis: orbis non habet esse
ab Intelligentia, siciit est seuteutia Alexaudri hic,in Paraphrasi de anima, commento 8°;
et Thomas et Christiani dicuut quod, quamvis anima informet omnes partes corporis,
non tamen per se primo sed per accidens, et per accidens differuot istae partes; sed
iuteUectus dat per se omnibus hominibus, et inter se difFerunt homines actu etiam.
Sed ad hoc aliquis dicet quod partes sunt actu ab anima informante et non in po-
tentia, et quod inter se actu differant. Sed est dubium si anima sit talis quod sit
una numero in omuibus hominibus. Quomodo intelliget, an recipiendo an non reci-
pjendo? Et est quaerere utrum dentur species intelligibiles de novo in intellectu rece-
ptae. De hoe est una opinio Burlaei 7." Physicorum, commento secundo, quae vult quod
anima non recipiat de novo speciem; quam inserunt aliqui moderni, quorum scripta
uon vidi sed audivi ab eis; erant euim mei concurrentes, et rationes istorum snnt:
primo est auctoritas Averrois 12.° Methaphysicorum, commento 25", ubi dicit quod quae-
dam sunt substantiae quae non recipiunt accidentia, et substantiae abstractae; intel-
lectus autem est abstractus et substantia abstracta. Item si habet species de novo, hoc
Cb. 143 lecto esset quia phantasmata imprimerent in intellectum illas species et cum phantasma sit
materiale, tunc immateriale a materiali pateretur. Item si de novo reciperet species,
cum istae species sint singulares, non repraesentabunt universaliter; quare intellectus
non intelliget universale. Item si anima reciperet species, tuuc plura accidentia, solo
numero differentia, essentin eodem contra Aristotelem, 5° Metaphysicorum, textu com-
menli 15'. Item si, respectu unius obiecti, plures essent species in intellectu, tunc essent
materiales, quia plurificatio individuorum est per materiam, ut dictum est supra. Sed
tuuc quomodo fiat intellectio , discordant inter se. Unus dicit quod fit hoc modo
quia anima intellectiva est forma mei, et omnia intelligit per essentiam suam ; non
tamen ista mihi dicitur intellectio, nisi dum ego cogitem, et quod ego non intelligo
asinum, uisi prius cogitem de asino; quia iste est ordo naturalis, quod, si debeo anima
iutelligere, debeo de omnibus cogitare. Alii dicunt quod bene intellectus est in po-
tentia, sed non ad species recipiendas; sed per virtutem intellectus agentis forma asini
eadeni realiter quae est iu re ad extra in intellectum nostrum recipitur, accidentalis tamen
facta; et istud est magis impossibile primo; etenim hoc intelligere non possum sicut
primum. Istae tamen opiuioues sunt impossibiles, nec ad mentem Averrois et Themi-
stii: dixit enim Themistiu? in commento 15." quod intellectus est aptus et (se) tenet ad
rccipiendum omues formas, sicut cera ad figuras, et dixit Aristoteles quod ita se habet
intellectus ad intolligibiiia. sicut sensus ad sensibiiia. Sed aliqui dicunt, et magis con-
sentanee loquuntur, quod visio non fit per species, ut dixerunt in suo tractatu quem
fecerunt, et dicunt illud esse contra intentionem Aristotelis et Averrois, commento 4",
qui oppositum huius aperte dicit, quaud-o dicit quod recipit omnes species materiales;
et prima ratio est, quia si nihil de novo recipit intellectus nisi aequivoce ut tu dicis,
Ch.HSverso quaero tunc, quando Averroes probat intellectum possibilem immaterialem esse, ex eo
— 163 —
quod recipiens est denudatum a uatma recepti, et si recipiens haberet aliquid de na-
tura recepti , tunc idem se reciperet , et idem iu se ageret; do qua actione loquitur
Averroes? Si de vera liabeo intentum, quia tunc aliquid verum aget et recipiet iutel-
lectus de uovo; si de actione aequivoca, tunc non est inserviens; idem ageret in se ipsum
actione aequivoca ut dicitur ab AveiToe; 8° Physicorum, commento 4.'
Secunda ratio: si anima per sui essentiam (inteliigeret), non esset necessaiium ponere
intellectum agentem, cuius oppositum dixit Averroes, commento 5°, cum dixit quod
Aristoteles intelligit iutellectum ageutem et (intelligit quod) habet speciem, et intel-
lectus discurrit et componit praedicatum cum subiecto; quod non esset si per essentiam
intelligeret, et tunc intellectus non esset in potentia sed esset actus purus.
Item si per essentiam omnia iutelligit, omnia eminenter continebit et omnia crea-
bit; cum autem nou dependeat asiuus ab iutellectu, non intelliget asinum. Sed aliquis
dicet ad hoc quod hoc uon valet, quia becuudura Averroem in felicitate, quam ponit
Averroes, intellectus possibilis iutelliget omnia per essentiam intellectus agentis et ta-
men ipse non est causa omnium.
Ad hoc dico quod iutellectus agens est causa omnium, et si non in esse reali,
est saltem in esse spirituali; omnia enim quae sunt potentia intellecta facit actu intelle-
cta. Item quomodo verificaretur dictum Aristotelis quod se per accidens intelligeret?
Item intellectio est (esset?) operatio immauens absoluta, non relativa, quae uon potest
esse absque aliqua alteratione intellectus per quam homo de intelligente in poteutia
fit actu iutelligeus. Sed dices quod denominatur intelligens nou quod fiat intelligens;
contra tunc homo non de novo intelligeret sed tantum de uovo cogitaret, sicut (est) de
beatis in patria, quibus licet Deus non sit sua iutellectio, tamen fit eis nova spe-
cies. Ad rationes et ad Averroem, dico quod loquitur ibi de Intelligeutiis perfectissi-
mis; intellectus autem possibilis est infima intelligentiarum indigens corpore in iu- Ch. 144recto
telligendo. Cuius siguum quia dicit ibi quod non intelligunt ista inferiora ipsae In-
telligentiae. Loquitur ergo de non dependentibus a corpore.
Ad 2", cum dicitur quod phantasma imprimeretur in intellectum, dico quod intel-
lectus agens ea universalizat propter quod possunt agere in intellectum, et ista est
causa ponendi intellectum agentem. Ad 3'", cum dicitur quod siugularitas intelligentis
aut speciei, per quam intellectus intelligit, nou excludit uuiversalium intelligentiam,
alioquin cum Deus et Intelligentiae ipsae sint quaedam substantiae singulares, non
possuiit universalia intelligere, (hoc uon inconvenit) sed materialitas cognoscentis et
speciei, per quam cognoscuut ipsae res, universalem coguitionem impediunt.
Ad alterum quod plura accidentia, numero diftereutia, essent iu eodem, dico quod est
necessarium, quia in (mundo?) sunt plures species numero distinctae, vel saltem si est uua,
habet plures modos diversos cssendi,uttenent aliqui Thomistarum. Ad Aristutelem dico ut
ibi dicit scoliastes (?) et ante (?) eum Aegidius loquitur ibi de accideutibus quae bene con-
trarium habent acquisibilibus per alterationem. Item si per essentiam intelligeret qua-
tuor qualitates, intelligeret (false, cum) altae (tamen) Intelligentiae non intelligunt falsa.
Altera est angustia quae (est): cum contrariorum contrariae sint operationes 4.°Metaphy-
sicorum et primo Posteriorum, si auima situua, in uno essent contraria: ut quod Socrates
sit papa vel non papa sicut nunc est, et hoc est argumentum Avicennae. Sed dicet quis
quod hoc argnmeutum esset contra Christianos, qui tenent quod eadem anima quae est in
— 164 —
pede sit iu mauu; tuuc sic est eadeui anima vel sunt contrariae. Sed Christiani dicuut
quod secus est, quia etsi motus gaudii et Iristitiae eidem animae attribuatur, hoc estper
accidens; intelligere autem est per se in anima, non enim est anima quae gaudet et dolet
Cli. 144 verso nisi per accidens, sed per se est pes aut manus, et bene argumentum proceJit contra po-
nentes in anima fieri immediate seusationem, sicut est Gregorius Ariminiensis. Sed nos
tenemus sensationem fieri iu organo. Averroes po.sset et ipse dicere quod auima con-
sideratur duplieiter: in se ut est una iutelligentia, et quoad nos, prout est forma nostri;
et hoc secundum eius duplicem operationem; quoad primum intellectum ipsa (intelligit)
per essentiam intellectus agentis, ut ego puto; quoad alterum qui dependet a corpore
intelligit per species, et quoad hunc non debemus dicere solam animam intelligere sed
totum compositum, et quod illa sit per quam homo iutelligit; unde, cum compositum
intelligat, non potest dici unum homiuem simul habere opinioues contrarias, sicut di-
cunt Christiani, quod pes et manus laetantur se nou auima, contra: est eadem anima
et habet opiniones contrarias; dicd quod aliqua in uno esse habent contrarietatem non
in altero, puta iu reali non in spirituali, sicut albedo et nigredo in materiali esse
sunt opposita non in spirituali; possunt enim eorum species esse in eodem puucto et
simul iu ocuio possent recipi, et ista quae eontrariantur in esse materiali, in Deo et
Intelligentiis uniuntur. Uude quae iu natura inferiori opponuntur, non opponuntur in
natura superiori, quare illa quae sunt in iutelligentia non habent contrarietetem sicut ea
que sunt in cogitativa. quod provenit propter materialitatem et imperfectionem cogitati-
vae,et aliqua uuiimtur insensu communi et simul cOgnoscuntur;quare dico quod opiniones
contrariorura in iutellectu non habent contrarietatem; sunt enim contrariae ut quod, sci-
licet respectu determinati iudividui, quia dicitur unum individuum potest habere diversas
opiuionesirespectu de eodem modo tamen sunt contrariae ut in quo, seilicet respectu sub-
stantiae in quo suut; sunt scilicet per respectum ad animam quae est una. Alterum argu-
mentum adducebatur: quomodo, si est uua, potest tot species babere et tot falsitates intel-
Ch.HSrecto ligere? Dico lioc non intervenire (incouveuire) sicut nou intervenit (incouvenit) uuam
intelligentiam habere duo opera, movere in quo pendet a corpore et intelligere; ita anima
iu se non intelligit falsa, aut habet tot falsitatum species, sed respectu individuonim a
quibus in hac operatione depeudet, potesl falsa intelligere, et tot species habere; est
etiam in hac operatione dubium an sensitiva et intellectiva sint idem. Alihi videtur Aver-
roem non esse huius sententiae inferius in commento 2 ' et primo capitulo De substantia
orbis, quia necesse est, secundum eum, quod in mixto omni sit una forma extensa se-
cundum subiectum, et hoc tenere est durum. Sed, si hoc sentiamus, videtur esse contra
eiperientiam, quia ego scio quod sum illemet quod sentio, et intelligo: quomodo autem
hoc esset si non tautum una anima esset? quod si dicas esse unum aggregatum, est
multum dilBcile sustinere, quia 2° huius, teitu commenti 31 dicitur ut est trigonura
iu tetragouo in poteutia, ista anima imperfectior (est) in perfectiori.
Sed vos dicetis quod uua (anima), non ratione in altera, sed analogia (se habet?) sed
tunc ego non video quomodo haec (propositio): homo est animal, sit in primo modo di-
cendi per se, quia non est plus dicere quam dicere quod habens sensum habet intellectum,
et ista:habens colorem habet superficiem,nisi diceres quod animal, pro ut a (ut pro) sen-
sitivo tantum capitur, non est de intellectu formali homiuis; sed si sumatur auimal pro eo
Ch. 145 veiso quod sentit et iuteUigit, sic est de intellectu formali hominis, eo modo capiendo animal, quo
— 165 —
dicis qiiod coelum est auimal, et ita auimal lioc modo aualogiae sumptum praedicabitur
per se de lioraine in primo modo dicendi per se.
Altera est difficultas quomodo una forma aeterna informat corpus generabile; et Aii-
stoteles, octavo Pliysicorum. dicit quod aeteruum coaptatur aeterno. Diximus supra quod
cum participet partim de aeterno, partim de mortali, cura sit infinia intelligeutiarum,
et generabile, liabet uniri cum aeterno per aliquid medium, poterit intellectus infor-
raare aliquod mortale.
Quod vero dicis de 8." Plij-sicorum, dico quod secus est de anima intellectiva et
de Intelligeutia, quia si Intelligentia iuformaret corpus generabile, tale corpus esset fa-
ctura, ergo ab altero; et sic, nisi esset aliquod cori.us aeternum motum ab Intelligentia,
produceretur in infinitum, et ideo quoniam corpus motum ab lutelligentia est primum
corporura, non potest esse nisi aeternum, ut beue deducit Averroes 8." Physicorum;
sed quia non liabent omnia ista inferiora facere, non oportet ut iustrumeutum, per quod
anima producit suas operationes, sit corpus aetermim, cum non sit primura coqwrum.
His opinionibus expeditis, quas puto impossibiles, altera restat quae tenet ammam
aeternam esse et plurificatam, iu qua plures sunt difficultates: prima, quia tunc erit
unum per se stans in actu, et etiam corpus est in actu ens; ergo ex duobus entibus
in actu fit per se ununi. Thomas qui inter Christiauos primus est, dicit qiiodinho-
mine non est uisi una anima, et quod unitur ipsa materiae primae sine medio, et
cum sit forma, potest informare materiam primam, et communicare ei suum esse, et sic
non erunt secuudo in actu. Si vero volumus tenere quod ex duobus in actu potest unum
fieri, sieut ex orbe et lutelligentia, quam opinionem Thomas in libro Contra gentiles
attribuit Aristoteli, iu textu commeuti 27', possimuis dicere quod cx duobus eutibus in Cli. 146 recto
actu non ultimato, quorum unum ordinatur ad alterum, fit per se unum.
Secunda difficultas: si animae multiplicantur, quando separantur a corpore, quo-
modo differunt, cura differentia individuorum eiusdera speciei sit per materiara quan-
tam? Ynde 12° Metaphysicorum: si duo essent dii, essent materiales; ita anima. si esset
pliu'ificata, esset materialis, quod repugnat eius simplicitati. De hoc Aristoteles, sexto
Naturalium, dixit se credere esse plurificaatam, sed se igiiorare modum dixit. Dicemus
tamen nos, quautura vires nostrae potejunt, te.endo viam Aristotelis. Argumentum
est difficile, sed eam non tenondo non est difficile. Nam in via Platonis et Scoti.
■qui dixerunt animas differre per suas ecceitates, argumeutum nihil valet; concedendum
est euim . ex una specie intelligentiarum, esse plures intelligentias solo numero dif-
ferentes. Sed tota difficultas stat in via Aristotelis. Inter omnes alios Thomas est
minus ab Aristotele remotus, et Aegidius in secundo Quodlibeti tenet, quod distinctio
iudividuorum corapletorum fit per materiam quantam, sed prineipia difterunt per lia-
bitudinem ad materiam quantam. Cum autem auiraae non sint ipsa individua, sed
eorum priucipia, non diff"eruut per materiani c^uantam, sed per habitudinem ad eam.
Sed tum est difficultas de una anima quae informaret duo corpora, an una an plures
essent. Item una est prior istis respectibus; nullimi autem diflfert ab aliquo per id
quod est posterius eo, et istam opinionem sequuntur multi Thomistarum. Ego tamen
puto aliter esse dicendum, (scilicet) quod. quaiido dicitur quod differunt animae per ha-
bitudinera ad materias diversas. quod sit dicere hoc: quod si istae animae essent talis
naturas, quod (ut) n)n possent informare nisi eamdem materiam, non diiferrent numero,
— 166 —
sicut uuu lutelligentia,quae, quia potest infoimare totam suam materiam, non babet plura
iudividua sub se; sed animae, ex eo quod possunt informare plura corpora numero diffe-
rentia, ut esse per se generabiles et corruptibiles,possunt esse diversae,numero differen-
Ch. l-fC vei-so tes, et ita istahabitudo erit: posse informare plures materias, quae habitudo uon differt
ab anima, cum sit relatio quae non ditfert a fundamento iu via praesertim Tbomae.
Et ita auimae per se ipsas realiter distinguuutur, et circumlocutive tamquam a signo
per istas habitudines. Sed dices propter quod est, quod non possunt informare mate-
rias specie diversas? Respondeo quod hoc est merito imperfectionis earum; ex hoc
enim quod simt aptae iuformare corpus generabHe propter sui potentlalitTltem, et idem
corpus non posset idem numero permauere sed tautum specie. Quod enim nou potuit
perpetuari in individuo, saltem in specie perpetuatur, secundo huius, commento 34.°
Ideo et animae quae babent informare ista corpora generabilia, erunt eiusdem speciei, solo
numero differentes; Intelligentiae auteui quae, ex sui perfectione, possimt informare
totam materiam eiusdem speciei, ideo ipsae uon diiferunt specie, et eorum materia
eadem numero semper durare potest; quare ulterius dico quod si Deus crearet duas
animas simul, quod puto possibile et verum, licet aliqui Thomistarum fueriut in op-
positum, qui Parisiis fueruut condemnati, dico quod non differrent, ex eo quod possunt
duo corpora informare ex sua natura, et esse pars generabilis et corruptibilis, non
per diversas habitudines ad materiam. Sed dices: istud non videtur satisfacere Ari-
stoteli 12° Metaphysicorum. Dico quod bene sequitur quod si essent plures Dii, non
esseut puri actus, quia non essent perfecti, ex hoc quod non possuut informare unam
materiam, nec etiam anima est purus actus, sed aliquod habet potentialitatis, nec
etiam Aristoteles voluit ibi quod Deus esset materialis, sed quod mundus esset ge-
nerabilis et corruptibilis. Et opiuio Scoti (?) mihi iu hoc non placet.
Altera difficultas est quod, cum mundus sit aeternus, vel animae erunt infinitae
vel de corpore iu corpus trausibunt. In hoc variae suut rationes. Quidam dixerunt
muudum esse aeteruum, et quod animae actu sunt iufiuitae, et huius sententiae fuit
Ch. 147 rccto (fueruut) Aviceuua, Algazeles et Scotus dicentes uon repuguare apud Deum dari infini-
tum, licet Aristoteles hoc negaret.
Aliqui aliter dicunt quod in essentialiter ordinatis non datur infinitum, sed uon
inconvenit in accidcntaliter ordiuatis, animae nou suut accidentaliter ordinatae. Et
quod istud iufiuitum uon sit simpliciter infiuitum, sed secuudum quid, sicut totum
tempus (est) simpliciter, sed futurum est infinitum secundum qiiid a parte post, et prae-
teritum est infinitum a parte ante, ita auimae a parte ante sunt infinitae , a parte
post etiam sunt infinitae, sed secundum quid. Ista ratio mihi uon placet, quia da-
retur etiam iufiuitum in essentialiter ordinalis, quia uumeri suut esseutialiter ordi-
nati. Istae autem animae su-it numeratae; est enim una, duae, tres et sic de singulis;
ergo si animae esseut infiuitae daretur in numeris processus iu infinitum. Ad hoc
quidam dicunt quod bene esset multitudo infinita,sed numerus iufiuitus non; quia
numerus creatur ex divisione continui; non datur autem continuum infiuitum, ex
primo Coeli, et 3° Physicorum, ergo nec datur numerus infinitus. Ponunt ergo isti
differentiam iuter multitndinem et numerum, et multi tenent hanc responsionem, sed
nugae sunt, nec in isto est disputandimi, quia ego non credo omnem numerum creari
cx divisiono coutinui, imo numerus prior est continuo et illo abstractior. Unde iu
— 167 —
primo Posteriorum dicitur quod uuitas est puncto abstractior, et aritlimetica geome-
tria, et hoc est contra Aristotelem 3° Physicorum, ubi cum probavit non dari infi-
nitum in entibus materialibus, probat etiam non dari in spiritualibus, quia implicat
contradictionem, nec intellectus mensurae (?) capit quod apud Deum detur iufinitum, nec
Deus posset facere unum corpus infinitum; totum enim locum occuparet, nisi fides
sit in oppositum; sed puto eam ab hoc non dissentire. Ideo quod dicit Scotus de in-
finito secundum quid, est contra Aristotelem iu tertio Physicorum; ubi vult quod si Ch. 147 verso
aliquod est infinitum secundum quid, est etiam iufinitum simpliciter. Alii dixerunt,
et fuit Origenes, quod Deus a principio mundi creavit multa pro una generatione, qua
completa, non amplius creabit aliquas animas. Sed hoc est voluntarie dictum, nec habet
aliquam auctoritatem ad hoc cogentem. Alii dicunt: in aliquo certo terapore renovabi-
tur, et quod fit resurrectio et regressum animarum ad corpus, ut disit Plato quod mun-
dus renovabitur iu auno magno, quod est in tribus millibus annis, quum orbis tuuc
erit in ea dispositioue, in qua nuuc est. Causae autem sioiilis effectus similis est. Haec
opinio de resurrectioue est contra Aristotelem in 2° De generatione in fine, ubi habet quod
idem numero non potest redire. Postea videtur iuiustum quod qui uunc sunt beati,
possint ad corpora iterum redire: possent euim peccare et a corpore paterentur.
Cuius opiniouis fuit P^^thagoras et Plato. Alii di.xerunt quod mundus est aeternus, sed
per infinitum teiupus homo non fuit, et istud non videtur esse rationabile dictum,
quia mundus eo tempore non fuisset perfectus. Tanta enim perfectione, quanta est
homo, caruisset. Aegidius dicit in 2° quolibetico quod Aristoteles putavit animas esse
multiplicatas et aeternas, sed non vidit hoc argumeutum, sicut forte non vidit multa
alia. Cuius signum est quod Averroes numquam videtur formasse hoc argumentum
contra se, quod si vidisset aliquod foriuasset. Thomas tandem defaticatus dicit quod
ipse Aristoteles vidit hoc argumentum. Certum est euim quod non est contra Chri-
stiauos poneutes muudum finitum a parte ante et a parte post. Ego non credo quod
sic (?) Averroes putet animas esse aeternas et plurificatas, et forte ponit auimas iterum
ingredi in corpora dimissa sicut Plato tenuit. Cuius signum est quod numquara de
hoc loquitur contra antiquos. Sed de hoc Aristoteles forte fuit ambiguus, vel tracta-
vit de hoc iu libris qui ad nos non pervenerunt. Et si dicas tunc daretur resur- Ch. 148 recto
rectio: dico quod forte Aristoteles non negaret in homiuibus, licet forte in brutis.
Kesolvendo ergo, sto in ratione Thomae, quod Aristoteles non intellexit se sicut forte
nec iu aliis.
Altera est difficultas, quod, cum anima sit aeterna, utrum aliquando inceperit
esse. In hoc Aristoteles videtur utrique parti favere; quod enim inceperit esse duae
sunt auctoritates; prima est duodecimo Metaphysicorum, textu commenti 16' et 17', ubi
Aristoteles dicit quod causae moventes sunt animae effectuum, sed causa formalis incipit
esse cum re (?) etin quibusdam formis, ut de intellectu, nihil Philosophus habet (censet)
post mortem remanere. Ecce ergo quod secus (sic) Aristoteles, ut iiti notat Thomas:
anima intellectiva incipit esse cum corpore, et remauet post subiectum compositum.
Altera est in secundo De geueratione animalium, cap. 3°, ubi dicit, quod anima sen-
sualis et intellectualis prius suut in actu; si ergo aliquando sunt in actu et aliquando in
potentia, non sunt omnino aeternae. Pro altera parte sunt auctoritates eiusdem in capitulo
eodem, ubi quaerit utrum omnes auimae sint aute corpus vel non; et dicit quod solus
— 168 —
intellectus est aute corpus. Si est auto, ergo nou iuciiiit csso cuin corporesimul. it,.ra
auctoritas est primo Coeli, ubi vult quod orane aeteruum a parto ante est aetemuin |,art,:
post. Item sequereUir quod auima crearetur; vel ergo iiuinediate a Doo, vol luediaut ..■
Si primum, ergo novitas esset in Deo, quoniam actio nova ab agento antiquo imn ,,
procederet, et novitas quae est in effectu debot in causa reduci. Si uiediauto coel eri'o
materialis, quare generabilis et corruptibilis csset. Sed ad istas Averroes posset -i....:
ad illam de 12" Met,hapiiysicorum, dicit quod non fecit cxpressfr mentionem dniic-
ptione; est euim clarum quod omne aeternum a parto post est aetornum a part ontp,
in via saltem Aristotelis. Sod tunc est dubium quaro dixit quod reiuanet post m-tm,
Ch. )4Svcrso cum eadem ratione esset clarum, aetenium enim a parte anto ost aeternum a arte
post. lu lioc difficiie est respondore, tamen pro uuuc dico quod Aristoteles it.r.iiit
quia libitum est ei.
Ad alteram dico dupliciter: primo modo, quod hoc intelligitur quoad op(.\tio-
nem; prius est enim in poteutia futelligons quam sit actu intelligens. V«l alit' di-
catur quod si Aristoteles Joquilur ibi de aniiua et iion operationo, dico quod aim.i
in se uon est iu potentia priusquam iii actu informet, sod semper cst actu. Si re-
spectu Socratis, est in potcntia ad informandum prius Socratom, quam actu infuiiet.
Teneudo tamen aliam opiniouem possumus dicoro ad auctoritatem in opposituin: a- iri-
mum, quod auima intellectuin praecedit ita non secundum leinpus; quaravis enim iim.1
in eodem iustanti boetur (creotur) a Deo et in corpus infuiidatur ut dicit Augiisiu.s,
prius tamen uatuva a Deo creatur, qiiam in corpus infundatur. Aliao autem non s se
habent, quia educuntur de potoutia mato-iae et non veniunt de foris.
Ad ultimum: quod omue aeternum a parto ante est aeternum a parte ist.
Aliqui negant aporte Aristotelcm in hoc. Thoraas aliter dicit quod illud inteiligiti <k
his quae acquiruntur per generationem et corruptionera, sed de his quae sunt in 8ola>ci
voluntate uon habet verisimiJe illud dictura. Ista (propositio) tamen modo valoat quauim
potest. Aristoteles enim ibi universaliter ost loquutus. Ad aliiid, cum diciturquod i-a-
ret(?) concedo hoc; solus eiiim Deus potest creare, est enim primus agens, nihil praesp-
ponens. Et cum dicitur meUate vel immediate, dico quod in creatione animae est dno oi-
siderare. Primum est creatio aiiimao; secundum estcorpoiis organizatio. Quoad primii,
solus Deus concursit: creatio enim nulli creaturao tradita est, sed solus enim Deus cat
uuUo alio mediante. Quoad secuudum concurrit Coelum et causae secundao, et hoc dico -
cundum ordinem naturae. Cum autem corpus ost debite organizatum, anima in eo intn-
ditur, et cmu dicitur ab antiquo non provecit novum quia Deus mutaretur: dico q>d
Cb.l49recto uon sequitur hoc, quia ista mutatio innovatio non est ex part« Dei, sed ex parte corpis
vel auimae, et hoc habent dicere etiam illi, qui ponunt Deum esse iutellectum agentu,
quia ipse immediate causat species intelligibiles a phantasmatibus abstrahendo eas. t
si dicereut quod pariter Deus posset mundum de novo creare, ex eo quod ista novitas ni
in Deum sed in mimdmn reduceretur, dioo quod ratio Aristotelis, in 8" Physicorum, ir
quam ponit mundum esse aetemum uon coneludit, et iu via sua patitur angustii.
Sed quautum sit in proposito, dico quod secus est de anima et do muiido, quia bce
Deus potest de novo creare animam, sod nou mundum: quia si crearetur muDdi
mutatio non esset nisi in Deo et non in mundo, quia novitas quae est in efr
ctu, debet reduci in causam suam, ergo nihil aUud a Deo esset. Ista novitas n;
— 169 —
«duceretur in aliud corpus, quia non esset, sed in solum Deum qui est causa: sed
1 anima novitas non est in Deo, sed in corpore organizato.
Alia difficultas est: si anima simul cum corpore non corrumpatur, sed remaneat,
uaero an ingi-ediatur aliud corpus an nou; primum non est dicendum quare est
ibulosum; sed si secundum, vel vadit iu paradisum, vel in infernum, vel in purga-
irium: quaero per quid fit iste motus; vel per alterationem, vel per motum localem,
. quaero de via per quam vadit. De hoc nibil dicit Aristoteles, forte quia nescivit.
ed argiimentum niliil valet et est contra Averioem, etiam quia, quando Socrates ge-
eratur, quaero quomodo intellectus incipit eum infomare, et quando moritur, quomodo
.'sinit informare. Sed ego dico quod iste motus non est contiuuus , nec rationis
iusdem cum istis motibus inferioribus, sed per generationem, intelligendo et volendo,
t voluit Thomas, vel est motus definitivus ut voluit Scotus. Ch.l40ver?o
Altera difficultas est quod operetur anima a corpore separata. Si nihil, anima erit
luslra; nihil autem videtur operari, quia hoc maxime esset intelligere, quia anima
cv phantasmata intelligit, quae sunt in corpore. Si autem non habet infelligere, nec
abet velle. Dico quod anima, cum est separata, non iutelligit per pbantasmata, sed per
pecies infusas a Deo; anima enim habet duas operationes; prima est intelligere cum
iiautasmate, secunda intelligere sine piiantasmate quando est separata, sed me lemitto
lcclesiae, et notetis quod de inferno et paradiso, non tantum memiuit Ecclesia sed
liam Plato et philosoplii, praeter sceleratum Aristotelem.
Stat et altera dubitalio: si anima esset aeteraa, homo non esset vere generabilis et
onuptibilis. Thomas dicit ad hoc, quod vere generatur quia portat ipse tertiam
utitatem distinctam a partibus. Sed ego puto non dari illam tertiam entitatem. Ideo
lico quod iiomo non vere geueratur uec corrumpitur, sed potius generatio homiuis est
luacdam unio et corruptio (vel) segregatio; et hoc habet etiam dicere Averroes; et Aristo-
eles sensit hoc idem dicens, « separatur autem hoc ab hoc sicut sunt ». Stat argumentum
iro Averroe: quod fci inteliectus non esset uuicus, scientia esset quautitas activa. Ke-
-pondet Thomas quod magister et discipulus iu aliquo conveniuut nou ut subiecto,
ed ut obiecto, et in primis principiis quoad speculabilia, et de quolibet dicitur esse
. el non esse, et in operabilihus, ut in isto: quod tibi non vis fieii alteri ne feceris.
UUima ratio erat: quia singularitas impedit iutelligere. Dico quod uon, sed ma
erialitas est quae impedit, et ad rationem suaui, dico quod non oportet quod ex duo-
ijus numero distinctis causetur tertius conceptus sicut secundum Nominales. Isti ter-
luinus terlius signant se ipsum lerminum per se ipsum et non per aliquem clistin-
ctum (sic). Haec est quae volui dixisse in hac quaeslione. Volo tamen unum dicere
quod, philosophice loquendo, potest probaii (quod) anima est aeterna contra Scotum. Cb. loOrecto
De unitate niultum dubito. Averroes Tiiemistius, Theophrastus fuerunt huius opi-
uionis, sed tenendum est quod est multiplicata et aeterna secundum fidem, quia ali-
ter periret iustitia divina in qua Angelicus multum insudavit.
Utrum intellectus intelligat se per se an per aliud.
Pomponacius in textu decimosexto, omissis nugis Joannis, breviter dubitat an
intellectus intelligat se; de re iu se nou est dubitatio, qnia in nobismet experimur hoc,
sed est dubitatio (per) quod intellectus iutelligat se. Certum est quod non per sui
22
— 170 —
essenti;ini, noii liabendo concpptum disliiictum a se, ut liabet Commeutator primo Poste-
riorum: quia si sic, semper intelligeret se, quod est falsum, nisi prius alia intellexerit:
probatur autem quod Iiae esseut causae sufticientes intelligibilis, quia esset intellectus
iutelligeus et ipsa iutellectio, et etiam scieutia et scibiie essent idem.
A priori etiam probatur hoc: intellectus possibilis est in pura potentia, modo
omne quod intelligitur, intelligitur quantiLm est iu actu, nono Metaphysiconim. Cum
ergo ita sit, videndum est quid sit illud per quod intellectus se intelligit. Pbiloso-
phus, in textu commenti octavi, dixit quod intelligeudo alia se intelligit, quia intelli-
geudo asinum quodammodo fit asinus; videndum est ergo an requiratur iina species
determinata magis quam alia, sic quod solum per unam speciem vel per quamcum-
que possit se intelligere; et quoad mihi videtur, diceudum quod per quamcumqTie speciem
indifterentem possit se ipsum cognoscere, et hoc docet experientia, et Aristoteles dicit
hoc superius, quod non determinat se ad aliquam speciem in loco illo; sed stat tamen
duhitatio: si per quamcumqne speciem potest se iutelligere, qnomodo est possibile
quod una species, ut asini, ducat iutellectuni in cognitionem asini et ip.sius intellectus,
vel requirat aliud, et in hoc stat punctus. Kequiruutur duo modi dicendi, unus minus
probabilis, et est quod per speciem solam intellectus possit devenire in stii cognitio-
nem, quia species habet diio repraesentare: primura, illud a quo deciditur, et hoc per
se (patet?); secuudario, subiectiim illius, cum non debeat esse ingnota suo subiecto. Sic
Ch. loOverso ergo per quaracumque speciem duo intelliguntur, subiectum et obiectum; sed primo
ducit in cognitionem obiecti, secundario subiecti, et hoc est quodintellectus concurrit
effective ad hanc actionem, et hoc videtur dicere Averroes, commento octavo, ubi dicit
quod intelligendo asinum iit asinus aliqno modo. Sed haec sententia videtnr ambigua;
quia si per speciem se intelligat. vel hoc est voluntarium, vel naturale; non volun-
tarium quia non semper hoc possumus; et etiam cum voluntas praesupponat cogni-
tionem intellectus, hoc prius esset cognitum de intellectu: si naturale, cum naturalia
eodem modo se habeant semper in omnibus, ideo rustici intelligentes asinum, per
speciem asini etiam suum intellectum intelligerent, et nos quando aliquando iutelli-
geremus, semper nostrum intellectum intelligeremus. Secundo, hoc videtur inopinabile,
quia, vel per imam cognitionem intellectus coguosceret se et asinum, vel per duas ;
si per unam, semper quando una intelligeret, aliud etiam intelligeret; si per duas, sic
etiam cum sint distincta obiecta, quaero quomodo illi actus sint distincti .... si (ea)
sint distincta, vel sunt absoluta, velpraesupponunt aliquid absolutum; ergo istae duae
intellectiones habebunt duo absoluta distincta quae erunt speeies vel aliquid alterum,
licet forte sint ab eodem agente; sic exempligratia ego et tu calefimus ab eodem agente,
igne, tamen hoc est per diversas caliditates; alia est enim caliditas inme etin te. Alius
modus dicendi est quod non tautum intellectus, intelligendo se, esset specie aliena,
sed ultra illam requiritur aliud, scilicet conceptus unus distiuctus a specie; ad quem
causandum concurrit species ut efficiens instrumentale: et sic cessat secunda dubitatio,
quia dicam quod duobus conceptibus distinctis intelligitur asinus et intellectus; et
species asini est ut primo modo, et fit ista intellectio hoc raodo: ex eo quod intellectus
cst informatus specie, agit in seipsum causaudo intellectionera sui aliam a prima et
hunc raodum videtur tangere Averroes iu commento octavo in tine, ex mente Alpha-
rabii; nec credo intellectum , statim quod est informatus specie , ducere se in
— 171 —
cognitionem sui, sed requiritur discursus et multa alia. Considerat enim istam speciem CU. 151 recto
a quo causata sit, et iu quo modo suscipiatur, et ita veniet in notitiam sui, et nota
quod est differentia inter conceptum et speciem, quia de abstractis liabemus conce-
ptum et uon speciem; de materialibus speciem et non conceptum, quia habemus de
eis pliantasmata, et intellectus intelligitur conceptu diverso aspecie asiui, specie diversa.
Numquid inlellectus suam operationem intelligat.
Quaeritur quomoJo intellectus suam operationem intelligat. De'se non est dubi-
tatio, sed de modo. Joannes bic dicit fatuitates. Duo sunt dicendi modi, unus, quo, per
eamdem intellectiouem per quam intelligo obiectura, intelligam etiam intellectiones; nec
hoc inconveniret immaterialibus quod idem duo reputet, ut in divina essentia repu-
tantur omnia entia et ipse Deus; et hoc dicit Joannes, sed credo iioc esse falsum;
quia vel ista actio est uua, vel plures; si piimum, cum aliquid intelligam, semper
intelligam me iutelligere quod est falsum; si vero ita quod sint diversae, quomodo
differunt istae actiones inter se ?
Altera est opinio Thomae in prima parte, quaestione octuagesimaseptima, articulo
tertio, quod non sit eadem intellectio; et quod potest operatio esse tunc cum ipsa quae
intelligitur non sit illud mediante quo nos intelligimus, sed est id quod nos intelli-
gimus cum et ipsa sit intellectus, et si diceremus tuuc procederemus in infinitum
in actibus animae.
Dicit ad hoc Thomas in prima parte, quaestione octnagesimasexta,articuIo secundo,
quod in actibus anirnae non est inconveniens procedere in infinitum, ut bene dicit
Thomas, et in hac secunda operatione intellectus concuirit effective. Sed tunc est diffi-
cultas utrum sensus habeat talem actionem. Themistius, in secundo huius, videtur diccre
quod sic; tamen ut est sententia Aristotelis in De somno et vigilia: nullus sentit suam
operationem. Ego puto quod non, sed quae est altera ratio quare inteiligat (se intellectus)
non autem seusus? Dico quod quia intellectus est super se retlesus, potest se intel-
ligere; nulla autem virtus materialis potest coguoscere se, quia nihil potest agere iu
se in his materialibus, licet in abstractis hoc possit esse verum; aliquid enim est in Ch. isiverso
superiori quod nou est iu iuferiori, etideo abstracta possunt se intelligere, et hoc ex
perfectione eorum.
Altera dubitatio est utrum Aristoteles in hoc capite tractet de obiecto intellectus.
Dicitur quod sic, ut etiam omnes Latini dicunt in textu commenti noni. Ex altera parte
videtur quod nou, quia tunc Aristoteles non observaret id quod dixit in hoc secundo,
scilicet quod prius est tractandum de obiecto quam de potentia. Scilicet in primo
capite huius tertii, et in secundo tractaret de obiecto, scilicet in hoc capite secundo
et in lextu commenti vigesimiprimi inciperet tractare de ratione intellectus. Forte dices
quod Latini male exponant; Theophrastus autem et Averroes melius; cum ipsi aliter
iutroducant. Istud uihil est, quia prius debuerunt determinare obiectiim et operationera
quam potentiam; de hoc nullus dicit, ego tamen dicerem quod prius quoquomodo
determiuavit de obiectoquam de operatione, et hoc quum dicitin textucommenti quarti:
si ergo omnia intelligit, ens est suum obiectum; et
si diceremus: uou desciipsit suum obiectura, dico quod ens non habet descviptionom,
cum uihil sit uotius ente; ideo non descripsit, et cum dixit qiiod intelligit, tractavit Je
— 172 —
operatione: in Iinc vero capite magis determinavit de obiecto et in textn commeuti 21
magis determinato locutus est de operatione intellectus, imo idom facit in 2" liuius
iu cap. De seiisu, quia prius tractat de sensu in communi et deinde tractat de obiecto
scilicet sensibili communi et proprio.
Vlrum singulare cognoscatur ab intelleclu cl quomodo.
Quaeritur etiam quomodo singulare dgnoscatur ab intellectu uostro et utrum
coguoscatur distincte, quamvis aliqui dicant quod non; sed ista opinio videtur falsa.
Primo Aristoteles in textu commenti noni dicit quod singulare cognoscitur vel a diver-
Ch. 15-2recto sis virtutibns vel ab uua aliter se habente. Ecce ergo quod concedit (?) al) una
virtute cognosci; ista autem virtus non potest esse sensus, quia sensus tantum circa
singularia versatur, ergo est intellectus, quia ambo (') cognoscit. Item intellectus separat
universale a particubari; eadem autem est virtus quae coguoscit aliqua et ponit difTe-
rentiam inter illa, secundo huius textu commenti centesimiqiiadragesiraisexti. Item
inductio est a particularibus ad universalia. Eadem autem est virtus quae ex par-
ticularibus colligit universale; nec est dicendura inductionem fieri a diversis virtutibus,
quia lioc est falsum; imo audivi uuum doctorem hoc inconveniens (esse) concedere. Iteni
nonne sunt syllogismi particulares quos non potest facere aliqua virtus sensitiva? Pro-
cedunt enim ex una universali, vel ex alia particnlari, quia regulantur pro dici de
omni et de nullo, sensus autem nou cognoscit universalia. Sed videndum est de modo
])er quem intelligitur singulare. Hic simt duae opiniones: prima est Nominalium, quae
etiam videtur Alexandri, quae stat in tribus considerationibus. Prima oonsideratio est
quod singulare coguoscitur per propriam speciem, quia intellectus ponit distinctam
differontiam inter universale et particulare; hoc autem non potest esse nisi habeat
distinctam cognitionem de illis, et hoc nou potest tieri uisi per eius conceptum. Item
vel cognoscitur per propriara speciem, vel per speciem universalis. Si primum, habeo iu-
tentum; si secundum, cura ista species ducat nos in cognitiouem omnium singularium iu
communi vel in confuso, non potero habere uotitiam unius determinati individui ut Soc '"
aut Plat."'' Secunda consideratio patet. Quod intelligitur ab intelleetu est siugulare;
quae consideratio probaturquia illud prirao inteliigitur quod primo pliautasiatur; siugula-
re autem primo phantasiatur, ergo primo intelligitur. Priraa propositio est mauifesta exeo
quod intelligere nostrum depeudet a phantasmatibus; brevior patet quia phantasia est sin-
gularis. Item sic se habet singulare incomplexum, sed singulare complexum prius cogno-
scitur quam uuiversale complexum. Ergo et ita est de incompleso. Auterior patet ex
Ch. 152 verso convenienti similitudine; brevior probatur, quia sic cognosco quod reubarbarum(sic)pur-
gat coIeram(sic)sicut dicitur in secundoPosteriorum in fine,et est primoPoste.riorum, in
capite de ignorantia, quod deficiente sensu deficit scienlia illius sensilnlis quod habetur
jier sensum illum. Item est tertia ratio quod uti non coguoscitur nisi abstrahendo a par-
ticularibus, sed abstractio non fit uisi a noto, ergo siugulare prius fait coguitura ab
intellectu. Tertia consideratio (est) quod uti non cognoscitur nisi ex comprehensione mul-
torura singulaiium, et ex similitudiue reperta in singulari causatur universale, sicut
accipiendo Socratem et Platonem, ita maxiraa eorum similitudine, causant conceptura
specificum; et videndo hominem et asiuum ambos habere virtutem sensitivam, causatur
(I) Scilicet singulare eC universale.
— 173 —
aliiis conceptus, iit puta genevicns, quia noii habet tautara similitiuliiiera quanta est iu
Socrate et Platono. Non ergo universale primo et simpliciter fit, seJ ex collatioue raul-
tonuu individuorum, et pro hoc est auctoritas Alexandri hic, et iu Paraphrasi et in
capite vigesiraoseeundo, ubi videtur hoc aperte dicere: dico enim quod cum sensus
coguoverit hoc vel hoc album, statim intellectus es his sensuum intentionibus album
cognoscit. Quid clarius? idem videtur dicere Themistius in primo huius, capite quarto,
commentoquarto;etAverroes,in duodecimoMctaphysicorum commento quarto, dicit quod
universalia apud Aiistotelem sunt coUecta ex particularibus in intellectu, qui accipit
inter ea similitudincm et facit ea unum in actu. Haec ipse. Quid ergo clarius quam
dicere particularia sunt in intellectu? Dicunt ergo quod particulariter ab intellectu
cognoscltur, et ratio est quod nulla alia res videtur posse causare universale, et ista fuit
opinio Buridani in primo Physicorum, Gregorii Ariminiensis in primo Sententiarum,
distinctioue tertia, quaest. priuia, art. primo, quod scilicet cognoscatur singulare ab
intellectu per propriam speciem; istam tamen specie.m habet a sensu, non enim potest
intelligere singulare nisi prius id senserit sensus, et quod conceptus communis sit
posterior conceptu parlicularium.
Altera opinio est quae huic ex toto opponitur qnam imitantur Albertus, Thomas, Ch. loSrecto
Scotus, quae et ipsa stat in tribus cousiderationibus; prima, quod singulare non cogno-
scitar ab iutellectu per propriam speciem; prima ratio, quia receptum non recipitur
secundum naturam recepti, sed secundum uaturam re ipientis; cum ergo intelloctus
habeat recipere ipsum, non recipit secundum uaturam singularis, scilicet singulariter,
sed secuudum naturam intellectns, id est universaliter. Item nos diximus superius quod
intellectus in hrc differt a sensu, quia intellectus universaliter, sensus singulariter
recipit.Ergo illud quod in intellectu recipitur uou siugulariter recipitur, sed sub conceptu
uuiversali recipitur. Item non esset necessitas ponendi intellectum ngentem; quod
probatur, qnia intellectus agens uon ponitur nisi ratione ui.iversalis quoJ ab intellectu
debeatrecipi. Et isla est opinio Averrois, in commento decirao octavo, in fine. Si autem
singulare recipiatur in intellectu, ad quid esset ponendus intellectus agens ? Item
arguuut moderni argumento quod reputant Achiilem. Si intellectus haberet conceptus
singulares ipsorum singularium, sciret-ponere differentiam inter duo individua eiusdera
speciei, et cognoscere differentiam quae est inter talia individua : hoc autera est falsura
'deduobus repraesentatis, quorum unum sit repraesentatura iu una hora, aliud in alia.
Verbigratia pono hic unum ovum. Vel habeo proprium conceptum buius vel non. Si
nou, habeo intentum; si sic, nolo quod aliud ponatur: tu credis illud esse idem ovum.
ergo non scias ponere differentiam.Secuuda consideratio (est) quod intellectus non intelli-
git primo siuguIare,quod declaratur quia inteHigit reflexe, ergo non directe. Consequentia
probatiu- quia linea recta non est retlexa;assumptum patet hicin textu commenti decimi.
Item quod per accidens intelligitur non prirao intelligitur; singulare per accideus in-
telligitur, ergo; assumptxrm patet qnia per se nou sunt idem numero, (brevior?) pro-
batur per famosam propositiouem, quae dicit universale per se, singulare per accidens
iutelligitur ab intellectu. Item quod est priraum obiectum prius intelligitur, nniversale
est primum obiectum iutellectus, ergo prius cognoscitur ab intellectu. Anterior est
clara; brevior probatur quia, ut communis est sententia, intellectns est universalium, Ch. loSverso
seusus vero particulariiuu.
— 174 —
Tertia consideratio est qnani isti in sna tertia consideratione sibi coudicunt, quia
singulare prins iutelligitur, et uuiversale non intelligitur nisi per compreheusioueiu
s multorum singularium, et coliectio siugularium non est uisi universaie. Ergo univer-
sale cognoscitur aute universale quod est inconveniens; restat ergo dicere quod uni-
^- versale per speciem universalis primo cognoscitur, et siugulare secundario coguoscitur;
uec oportet liabere couceptns piaedictos primo, quoad hoc quod universale intelligatur;
sed tunc ego quaeram si particulariter non cognoscitur ab iutellectu per speciem pro-
priam, quomodo fiat intellectio siugularium ? Dicitur quod species decisa ab obiecto,
secnndario repraeseutat, vel per se prinio; et quia est imago decisa a phantasmate,
repraesentat etiam siugnlare, licet non primo, sed reflexe; de qua reflexiouo di-
ctum est iu commento decimo. Utraque hornra partium potest teueri, et Dens de
hoc scit veritatem, ego antem nescio; dico tameu quod prima opinio mihi ma-
magis placet. Quia tameu sua argumeuta non concludunt ad illa respondebimus. Ad
primnm, quod intellectus ponat distinctionem inter nniversale et particulare, lioc argu-
mentum non est facile; dico tamen quod ponit difterentiam inter ea, non per speciem
particularem distiuctam a specie universalis, quia non potest haberi speciem siugu-
laris. Sed dices unde est quod ponit ditferentiam (ad) intelligere ea? Dico qnod in prima
operatione qnando directe intelligit universale, tantnm universale coguoscit. Sic iu
secunda quando revertitur ad phantasmata, pouit differentiam inter universale et par-
ticulare, sed haec responsio non multum valet; quia si non est diversitas speciernm,
ergo nec iutellectiounm, cum duae intellectiones non proveniant ab eadem specie; qnare
si non habebit speciem singularis non poterlt inter ea difiereutiam pouere; cum tamen
unum cognoscat, scilicet universale, qnia eins solius habet speciem. Ad secuudum,
qnod species universalis causat confusam cognitiouem particularium, dicitnr quod species
nuiversalis, quantum est de uatura sua, non causat distiucte eognitionem paticularium:
Cli. 154 locto per accidens autem, in quantum cansatur ab hoc vel ab hoc particulari determinato,
ducit in cognitiouem alicuius particularis et non alterius, et ita per accidens causat
distinctam cognitionem particularium.
Ad argumeuta facta pro secuuda cousideratioue, ad probandum: quod primo phan-
tasiatur primo intelligitur, negatur assumptum, et ratio quia uos phantasiamnr parti-
cularia tantum et particulariter, intellectus antem tantum universale et universaliter
intelligit. Ad secuudum sicut se habet complexnm ad complexnm etc, dicitur primo
concedeudo assumptum; ad anteriorem, dico quod nou semper necesse est ad lioc
quod intelligam uuiversale complexum, ut prius intellexerim particulare complexum;
quia possem habere conceptum uuiversalem complexum non habeudo singularem.
Quod autem dicitur de Aristotele, dico quod illud est verum in principiis quae
habent ortum a sensu, non de principiis sicut accidit in geometria, ubi aliquando
habemus couceptum universalem alicuius considerationis, absqne hoc quod habeamus
conceptum siugularem suorum singularium. Et in libro De historia animalium Aristo-
teles docet nos de moribus aliquornm aniraalium, tuuc de his auimalibus habemus
conceptnm communem, nuniqnara tamen haberaus conceptus particulares istornm ani-
malium. Aliter potest dici negando assumptum et similitudiuem illam, et ratio est
quia quando comprehenditur universale incomplexum repraesentatur natura communis,
sed comprehendeudo universale complexum repraeseutatnr suppositnm ratioue de
— 175 —
limitatione «omnis» ; quod si adiungitiir, licet stet primo pro natura in communi, ut dicen-
do omue reubarbarum purgat coleram, ratione de liraitatione «omnis>, repraesentatur
suppositum; licet euim stet pro natura in communi, inter tamen naturalia Iiabet exerceri
in suis suppositis, et ita non valet similitudo. Ad aliud: universale abstrahitur, et ista'
absti-actio non fit ab ignoto: dico quod est aequivocatio de abstractione ; non enim
abstraliitur eo modo quo argumentum concludit, ut quando notum a noto abstra-
liitur. Sed est abstractio ad hunc sensum, quia singulare quod est in potentia intel-
lectus fit actu intellectus. Ad illud quod dicitur in tertia consideratione, scilicet istam
esse sententiara Alexandri, Themistii et Averrois, dico quod suae (tuae?) auctoritates non Ch. l.^Jver.^o
sunt verae pro universali quod est priraa intentio, sed pro universali quod est secunda
intentio. Homo enim et animal possuut haberi sine collatione multorum singularium,
si pro prima intentione capiantur; si autem sumantur pro secunda, ut sunt genus et
species, hoc non potest esse sine illa particularium collatione ab intellectu facta; quum
genus et species habent de raultis praedicari, quod non potest esse sine illa colla-
tione; sed ista responsio non est ad intentionera Alexandri, quia Alexander ibi dicit
de albo et albo, et ita non valet; nec videtur esse illa mens Averrois quia arguit
contra Platonem; non est autem necessarium quod Plato voluerit alias iutenMones esse
a materia separatas qualiter ponebat ideas. Si uon voluraus tenere quod intellectus
intelligat singulare sicut mihi videtur esse tenendum. possumus ad argumenta contra
hoc facta dicere. Ad primum. quod recipiens recipit secundum naturam suam, possumus
dicere: quod intelle:tus,seoundum scilicet quod sit abstractus, et quod sit forma materiae
et ultima intelligentiarum: quoad primum habemus quod tantum universalia intelligat; quo
vero ad secundum quia est fonna materiae, et quia est naturae ancipitis inter abstracta
et non abstracta^cum medium participet naturam extremorum, habemus quod singularia
possit intelligere, quia a raateria, saltem quoad operari, dependet. Ad secundum quod est
ista difterentia inter sensum et intellectum, dico quod est differentia inter sensum et
intellectum quia sensus non recipit nisi singulare, intellectus vero universale et
singulare, sed intelligit uuiversale pro quanto est abstractus a materia , singulare
vero in quantura a materia dependet in operari. Ad tertium quod tolleretur neces-
sitas intellectus ageutis: dicit Bur. (Buridanus?) in prirao Physicorum quod ideo
ponitur intellectus ageus, quia materiale non potest agere in immateriale. Sed ista
responsio non est ad mentem Averrois in commento decimo octavo, ubi ponit intelle-
ctum agentem solura per utilitatera faciendam. Ideo dico aliter, negando consequen-
tiam, quod si solum siugulare iutelligeret non esset necesse ponere ipsum; sed quia Ch. 155 retto
ultra hoc et universale cognoscit, et hoc est magis proprium ei quam singulare in-
telligere, ideo ponitur intellectus agens; quod si diceres a quo habet cognitionem
singularis, dico quod habet a sensu. Fit enim transitus de ordine in ordinem, a sensu
ad intellectum. Ad quartum de duobus ovis, dJco quod si hoc argumentuni conclu-
deret, etiam de sensu concluderet, quia non cognosceret sensus singulare. quia virtus
cognitiva nescit ponere differentiam inter ea, et tamen speeies potnerunt in memoria
conservari, et ideo ad praesens aliter non dico. Ad arguraenta facta contra secundam
consideratiouem: ad primum, dico quod singulare intelligitur reflese. Buridanus, pri-
mo Physicorum, dicit de reflexione quam dicit Averroes in commento decimo; sed quia
illa expositio non est ad mentem Aristotelis, ideo aliter dicimus quod illa reflexio non
— 17(3 —
est sicuti imaginati sunt nostri Latiui; sed cognoscit singulare reflexe, quia sicut linea
reflexa est gemina, ita est cognitio singularis quia est per sensum et iutellectum. AJ
secundum, quod per accidens intelligitur: dico qnod aliquaudo accidit universali quod
nou est accideus in particulari, ut visibile accidit in auimali et non homiui ; ita in
proposito quod intellectus intelligat siugulare, hoc accidit iutellectui ut humauus est,
iion tamen aecidit ei ut intellectus est, quia ut humanus potest intelligere singularia, nou
ut intellectus est;namduodecimoMetaph3'sicovum iQtellectus, ut intellectus est et abstra-
ctus, non inteliigit (singulare). Ad tertium dico quod universale est obiectum
iutellectus per exclusionem, ut dicit Gregorius, quia intellectus pro universali difl^ert a
sensu; potest euim intellectus apprehendere uuiversale quod non potest seusus, quia circa
particularia versatur, sicut est in sensu communi, qui colores, sonos et omnia seusualia
cognoscit, quae a sensibus particularibus cognoscuutur; et ultra hoc (sensus communis)
cognoscit operationem sensuum exteriorum, et tamen non distinguitur sensus communis
a particulari per hoc quod talia sensibilia cognoscat, sed quia operationes sensuxmi
Ch. 155verso exteriorum cognoscit, ideo distiuguitur. Ad quartum: quod ante universale cognosceret
universale, dico quod ista particularia quamvis habeant causare conceptum communem
uou sunt universale nisi in materiali, sicut sensus cognoscit duo alba quae possunt
causare conceptum communem, et tamen non sequitur quod sensus cognoscat imiver-
sale: ita ista singularia, quamvis possint causare couceptum communem et universalem,
non tameu sequitur quod sit universale in actu, et ita non cognoscitur universale ante
universale.
Utrum intellectio et species intelUgibilis sint idem realiler.
Quaeritur ulterius utrum iutellectus et species intelligibiles sint idem realiter;
posset enim aliquis ex praedictis liabere quod non sint idem realiter, quum intellectus
agens (ut dictum est) est etiam causa speciei intelligibilis, non autem intellectionis. De
boc nulli est dubium quod diflerant ratione, quum species repraesentet tantum ipsum
obiectum non autem iutellectio. In hac materia est una opinio quae tenet quod non
Cb. 172 verso distinguantur realiter, quia vel intellectio adderet aliquid absolutum vel respectivum
ipsi speciei; sed uullum liorum addit intellectio ipsi speciei, ergo non difl^erunt rea-
liter. Anterior patet: brevior probatur pro pvima parte, quia si intellectio adderet ali-
quid absolutum, per speciem non acquireretur nova intellectio nisi aliquid absolutum
de novo acquireretur. Modo non est fiugere tale absolutum quod intellectio superaddat
ipsi speciei. Item uon videtur quod iutellectio sit aliquid absolutum, quia illud non est
absolutum cuius esse est ad aliud se habere. Intellectio est talis, ergo; anterior patet ex
praedicamento relationis: illud enim dicitur esse ad alterum cuius esse est ad alte-
rum se habere; brevior patet quia intellectio. ut intellectio, est alicuius intellectio. Item
pulchrum esset videre (quod) si intellectio est quid absolutum, uon erit aliud nisi species
iutelligibilis perfectior; modo quaeritur an sint eiusdem rationis istae species an uon.
Si sic, tunc plura accidenlia, solo numero difl"erentia, erunt in eodem, quod est contra
Aristotelem quinto Metaphysicorum, ubi dicit quod quaecumque sunt iu eodem subie-
cto numero, differunt specie. Item tantum una harum specierum esset uecessaria, alia
superflua. Nam (aut?) uihil facit superflua. Quod si dicas istas speciesesse diversarum
— 177 —
ratiomim, primo non est videre penes quod distinguantur, cum sint eiusdem suhstan-
tiae et obiecti, sicut intellectio asini et species asini. Item in vanum esset unum isto-
rum, vel species vel intellectio, quum species est illa per quam res cognoscitur, et
intellectio est etiam perquamres infelligitur. Probatum est ergo quod intelleotio non
addat aliquid absolutum super ipsam speciem.
Quod etiam non addat aliquid relativum probatur, quia si adderet aliquid relativum
tunc intellectio esset de praedicamento relationis quod est falsum, quia intellectio est de
praedicamento nctionis vel passionis;cum autem praedicameuta sintimpermixta,iutellectio
non poterit esse de praedicamento ad aliquid. Item arguitur secundo, et est argumentura
Scoti in decimatertia quaestione, nono libro, quod illud iu quo consistit fecilitas et perfe-
ctissima operatio hominis non est relativum, sed in intellectione consistit fecilitas, ergo.
Anterior probatur quia intellectio dicit aliquid quod perficit liominein;relativum autem,
ut tale est, nuUam perfectionem includit; brevior patet ex primo et tertio. Et liic ubi
vult Aristoteles quod felicitas consistat in uctu intellectlonis, idem etiam vult Aver-
roes in prologo Physicorum, et ita cum intellectio non addat aliqiiid absolutum aut
relativum ad ipsam speciem. nou erit ab ipsa specie diiferens. In oppositum, et pro Ch. l73recto
altera parte, argiiitur quod illa non snnt eadem realiter quorum, uno uon existente,
alterum remanet. Sed species et intellectio tali modo se habent inter se quod uiium
remaiiet altero non existente , ergo. Anterior patet quia illa quae suut eadem
geueratione generantur et corrumpuntur. Brevior patet quia dormiens non habet iu-
tellectiones et tauien habet speciem; aliter enim si species non reraaneret in intellectu
liominis (docti?) non esset rammemoratio, quod est contra Aristotelem primo Poste-
riorum. Item illa non suut eadem quorum unum ab altero efJicitur, sed species et
intellectio hoc modo se habeut, ergo. Anterior patet quia nihil potest se speciem ef-
iicere, brevior patet quod, ut dictum est, ex specie .creatur intellectum, et est
dictum Angelici quod ex specie et potentia fit cognitio rei. Item quia ita se
habet intellectus ad intelligibile sicut seusus ad seusibile , quia utraque cognitio
termiuatur ad obiectum proprium, modo possum intelligere existentia et non exi-
steutia, nec possibilia existere. Tunc quaero ad qnod terminatur ista intellectio
non-entis ; non ad obiectum quia obiectum non est uec potest esse ; non ad phan-
tasmata cum sint singularia, ergo ad speciem intelligibilem: quare necessario dabitur
species intelligibilis, ad quam cum torminetur intellectio, erit ab ea distincta sicut
species sensibilis est distiucta a sensutione. In hac quaestione sicut et in aliis suut
diversi modi dicendi. Avicenna tenuit quod species iutelligibilis et intellectio sint
penitus idem, et quod cessante intellectione cesset speeies intelligibilis, quum ipse non
potuit videre qualiter sit in virtute coniprehensi\a et non sit cognitio rei
Hanc opinionem quasi omnes Latini impugnant.
Ideo cmnes fere Latini posuerunt species et iutel-
lectiones non distingui realiter; sed dubium est, si differunt, quid superaddat intellectio
speciei. De hoc sunt niuitae opiniones: prima est quae est usitata quam tenuit Scotus
in 13" quaestione Quolibcti, et Gregorius Ariminiensis, secundo Sententiarum, disiin-
ctioue septima, quaestione secunda, articulo primo. Tenent isti quod intellectio formata
2.3
Ch. 173 verso
— 178 —
uon dicat relatiouem. Connotat tamen relatiouem et relativum ad obiectum; et lioc
propter secundum argumentuni, et hoc tenet Tiiomas. Utrum vero connotet duos re-
spectus, vel unum tautum non est praesentis loci, similiter et utrum sint relativa
secundum dici et uon secundum esse, ut aliqui voluerunt. Tenet tamen Scotus quod
species et inteliectio uon sit una et eadem res formaliter, sed tenet quod species sit
imperfectior intellectione, ita quod intellectio sit altera species multo clarior et lu-
cidior ipsa specie prima. Et dicitur an sint eiusdem rationis, an diversae. Dicunt quod
non sint eiusdem rationis formalis, quia intellectio est essentialiter perfectior specie;
et lioc dicuut esse quia natm-a procedit de minus perfecto ad magis perfectum, et
ita procedit de specie ad intellectionem; et si dicatur quod est necessitas ponendi spe-
cies intelligibiles, dicunt cum (quod?) intellectio terminatur ad speciem sicut supra dixi-
raus. Ulterius cum dicitur unde causatur illa diversitas speciei ab intellectiono, dicunt
provenire hoc ex agente et passo melius disposito, et etiam quia in puro iutellectu
recipitur species, iutellectio vero recipitur in intellectu specie informato. Tunc ad ra-
tiones iu oppositum dicitur: ad primam cum vel addit aliquid absolutum vel rela-
Cb. l74reeto tivum, dicitur quod intellectio in se est absolutum; dico tamen, et coustat, relativum.
Ad aliam: cum dicitur quoad istud absolutum superadditum speciei, dico quod est ipsa
intellectio. Ad aliam: cum dicitur an sit eiusdem rationis, dico quod non, imo intel-
tectio est esseutialiter perfectior specie. Ad alterum cum dicitur uude causatur ista
diversitas, lioc quod causatiir ab agente et melius disposito. Ad aliam: cum dicitur
iu vanum poneretur una istorum, dicitur quod non. quia species sola nou potest fa-
cere istud quod facit intellectio quum species sit (imperfectior) iutellectione et ista
opinio communiter tenetur.
Altera est opinio quae tenet quod species et iutellectio sunt idem realiter, et
quod diffenmt ut magis perfectum et minus perfectum. Species euim est quaedam in-
tellectio imperfecta, et ita videtur esse quaedam additio non iu alteram speciem sed
iu unum ab alio esse, et ita videtur dicere semper Thomas, non assevero hanc esse
sententiam Thomae, et dicitur species pro quanto repraesentat obiectum ad extra, di-
citur vero intellectio pro quanto per eam obiectum ad intra intelligitur. Differt autem
haec opinio a prima, quum prima non ponit speciem esse eadem qualitate cum iutel-
lectioue. Ista vero ponit esse eadem qualitate cum specie et tunc faciliter potest (re-
sponderi) ad argumenta in oppositum facta.
Utrum in rebus sit veritas et falsitas vel in solo intellectu.
Circa textum 37 sunt aliquae difHcultates, et primo utrum in rebus sit veritas
et falsitas, an in solo intellectu. Et arguitur quod iu rebus, quia communiter dicitur
aurum est verum vel falsum, et in duodeoimo Metaphysicorum, textu commenti quarti,
dicitur quod unumquodque, sicut se habet iu veritate, ita se habet in eutitate, unde
primum ens est maxime verum. Quod etiam apparet ex theologia nostra. Dixit enim
Christus: Ego sum via, veritas et vita. Et pvobatur etiam hoc ratione, quia eus et
verum convertuntur. Ens autera attribuitur rei,ergo et veritas rei attribuitur. Item
verum est obiectum intellectus, sed quod est obieclum intellectus non est in intellectu,
Ch. 174verso ergo verum non erit in intellectu. Auterior patet quia dicitur communiter quod intel-
lectus fertur iu verumsicut appetitus in bonum.Breviorpatet quia obiectum praesuppouit
— 179 —
potentiam. Item propler quod uiuimqiiodque tale, et illud magis (est?); sed oratio est
vera propter esse ad extra, ergo res est magis vera. Prima nota (est); brevior patet ex
primo Physieorum, ubi dicitur quod ex eo quod res est vel non est, oratio dicitur vera
vel falsa. In oppositum est Aristoteles hic in textu oommenti 27' et 22' et in primo
Ph}'sicorum, iibi dicit quod in compositione et divisione tantum consistit veritas et
falsitas, et in 6." Metaphysicorum, textu nltimo, dicit quod bonum et malum sunt
tantum in rebus, verum et falsum intellectu.
Omissis quae dicit Joanues quia nescit quod dicat, explicabo quod dicit Tho-
mas in prima partequaest. decimaeseptimae, et in fine libri Metaphysicorum, et in primo
Perihermenias. Pro soluiione accipio primo quid nominis istius termini: veritas. Dico quod
ita se habet de veritate sicut de sanitate: ut enim sanitas consistit in adaequatione humo-
rum iu ordine ad ipsum animal,ita veritas est quaedaui adaequatio vel commensuratio rei
ad intellectum, vel intellectus ad res; ex quo patet veritatem intelligi non posse sine iu-
tellectu, etideo in sexto Metaphysicorum, textu coramenti ultimi, dicit Aristoteles verita-
tes tantum esse in intellectu, bonum et malum iu re. Quia autem veritas sit analogum
quoddam definita (sic) est definitioue. Vos dicetis in quo consistit veritas illa quae con-
sistit in adaequatione rei ad iutellectum et intellectns ad rem? Dico quod si res com-
paralur ad intellectum practicum, talis est vera pro quanto comparatur ad talem in-
tellectum, et sic omnia sunt vera pro quanto comparantur ad intellectum divinum :
ex quanto enim omnis res est effectus Dei, vel in geuere causae efBcentis, vel finalis,
omnia habebunt ideam suam in meute divina, et res, secxmdum quod habent simili-
tudinem ideae suae, sunt verae, et quanto magis assimilabuntur suae ideae, tanto magis
erunt verae. Unde dicimus aurum esse verum pro quanto fert veram similitudiuem
suae ideae, scilicet auri qui est iu mente divina. Res ergo dicitur vera pro quanto
comparatur ad intellectum a quo dependet, et hoc non est tantum platozinare, sed est Ch. 175 recto
acceptum ex duodecimo Metapliysicorum, textu commenti decimioctavi, iibi Averroes
aperte ponit omnia esse iu Deo sicut in Artifice supeiiori.
Nou enim est peripateticum dicere Deum nou habere scieutiamistoruminferiorum.
Si autem quaeratur: Tu dicis quod res est vera pro quaulo comparatur (cum) intellectu
practico et factivo habente formas rerum omuium; ego quaero utrum iste intellectus sit
verus an non. — Ego credo quod sic, propter intellectum speculativum; intellectus enim
practicus praesupponit speciilativum, nam prins concipitur domus quam fiat. Unde infra
dicit Aristotelcs, intellectus speculativus extensione fit practicus. Idem quoque dicitur
sextoEthicae, et ideo si artifex faoit domum secundum imaginationem apprehensam, di-
citur vera domus; si nou, falsa. Intellectus vero practicns erit verus in ordine ad
speculativum. Dictum est igitur qualiter sit veritas in adaequatione rei ad intellectum;
dicendum est modo qualiter in aliquo veritas consistat in adaequatione intellectus ad
rem. Dico quod illud veiitieatur maxime quoad nos. Nostrae enim intellectiones sunt
verae quando conformantur rei ad extra. Itaque ita sit ex parte rei. sicut per intel-
lectum sequitur, et hoc modo intellectus speculativus se habet ad practicum, et talis
relatio est mensurati ad mensuram; nam in prima veritate res est mensurata, intel-
lectus mensura, in secunda vero res est mensura, intellectus autem mensuratum. No-
tamus tamen hic quod scilicet res non absolute dicantur verae aut falsae in ordine
ad nostrum intellectum: aliter enim una et eadem res esset vera et falsa, quum unus
— 180 —
horao opinalur uiio modo et alius alio modo , quae opinio iraprobatur qiiarto Meta-
physiconim textu commenti decirainoui; tamen quoquomodo dicuutur verae in ordine ad
iios, non quia intellectus realiter habet mensurare talem rem, sed quia talis res est
apta facere talem scientiam de se in nostro intellectu; sed res absolute dicuutur verae
iu ordine ad intellectum divinum qui maxime verus est, et sic patet detinitio veri-
tatis, qualifcer est adaequatio rei ad iutellectum et intellectus ad ipsam rem. Si autem
quaeratur utrum Deus sit verus, dico quod in Deo omnibns modis est veritas, sicut dicit
Ch. nsverso ],jg Themistius de agenfe quod est verus, non quoad alia. sed quoad se tantum qui
verus est intellectus. Quauto magis ergo Deus hoc modo unus erit et raaxime verus,
quum ex se ipso verus est, et non ex alio extriuseco sicut nostra veritas ! Est etiam
verus omuibus modis, quum iu Deo est adaequatio rei ad intellectum et intellectus ad
rem; tanta enim est sua esseutia quanta est sua intellectio, et tanta est sua intellectio
quanta est sua essentia, nec aliquo modo de se ipso potest facere aliquam deceptio-
nera. Ad quaestionera ergo possumus dicere quod veritas semper habet ordiuem ad
intellectura. Poniuius taraen aliquam veritatem iu intellectu, quoad scilicet ad intelle-
ctum speculativura cuius veritas niensuratur a re. Ponimus etiam aliquam veritatem
in re, seilicet quoad iutellectum practicum qui niensurat veritatem in re essentialiter.
In Deo autem est mensura et mcusuratum, uou quidem realiter distiucta, sed secuu-
duni uostrum raodura intelligendi. Si quis ergo dicat veritatem esse inter iutellectura
et verum, djcit qmmi (quod?) iu intellectu non intelligitur veritas; sicut auteni in
subiecto, veritas potest esse in re. Ad rationes responsio patet.
Ad priraam, dico quod aurum est verum et eius veritas cousistit iu adaequatione
rei ad iutellectum, nou quidera uostruni sed divinum. Est enim verum quia iraitatur
veram ideam auri qui est in mente divina, et nou ponimus veritatem cousistere in
ordine ad intellectum nostrum, aliter euim sequentur inconvenientia quae adducit Ari-
stoteles, quarto Motapliysicorum coutra anliquos putautes orania, quae videbautur nobis,
esse vera. Ad alias quoque patet solutio; veritas enim, ut dictum est, aliquo modo est
iu re, et de deo iam dictum est quod iu eo est veritas.
Utrum substantia materialis intelligatur per propriam speciem.
Quaeritur hic, propter dicta Averrois, utrum substanlia mateiialis intelligatur per
propriam speciem. Joauues movet hanc quaestionem supra, sed iste locus videtur mihi
convenieutior de substantiis immaterialibus. Clarum est quod non intelligatur per spe-
ciem propriam, sed ex discursu, et arguitur quod sic, primo ex dictis hic, ubi dicitur
quod lapis non est in anima sed species lapidis; item in textu commenti decimiquarti
ubi dicit quod est in potentia ad omnes formas. Confirmatur, quum Averroes volens
probare intellectum possibilem esse immaterialem_',fundatur super hoc quod, quia est
receptivus omnium forraarum, et omne recipiens debet esse denudatura a natura recepti,
quare nou habebit aliquam materialem. Supponit ergo Averroes quod intellectus reci-
piat omnes formas, quod uon est intelligeudum secuudum esse materialem.
In oppositum arguitur: illud nou intelligo per propriam speciem quod non habet
propriura phantasraa. sed substantia uon habet proprium phautnsraa ergo etc. Anterior
Cli. 187 vcrso videtur esse uota, et brevior probatur quia, cum phautasma sit motus factus a sensu
— 181 —
secundum actum, cum seusus exteriores iiou possint c .gnoscere suljstautiam, quia seusut
non se profundat usque ad subiectum rei, nec etiam pbantasia poterit sribstantiara
coguoscere.
In hac quaestione sunt noanullae opiuiones Joannis cum quo sunt omnes fere Aver-
roistae; putaut substantiara intelligi per propriam speciem, et confirmatur lioc ex dicto
Averrois, secundo buius, textu commeuti 163', ubi dicit quod cogitativa recipit intentiones
omnium decem praedicamentoium; quod si cogitativa potest boc facere quanto magis in-
tellectus! Quomodo autem pbanlasia cognoscat substantiam et non sensus exteriores, de
boc sunt divers3,e opiuiones. Aliqui dicuut quod sensibile producit speciem suam et
cum sua specie est immixta species substantiae, et primo producit eam in sensu exte-
rioii, deinde iu coramuni, demum in phantasia, et dicunt quod species substantiae, licet
sit in sensu particulari aut communi, ipse tamen uou cognoscit eam, sed sola plian-
tasia iuter omnes virtutes eam coguoscit.
Sed dices: unde est quod species substantiae cognoscitur a phautasia, et non a
sensibus intermediis inter eara et sensibile? Dico quod agens non agit nisi in passo
bene disposito, et quia alii sensus suut multum materiales et imperfecti, ideo species
substantiae nonest apta nata producerc sui notitiam iu sensibus aliis a pbantasia; quia
vero ista est multum spiritualis et perfecta, ideo potest speciem substantiae cognoscere.
Alii vero sunt dieentes speciem substantiae nou esse in seusu proprio aut communi
tamen esse iii phautasia. Et si dicatur; unde est quod non est in intermediis sicut in
phantasia, dicuut quod simile est de hoc sicut de existimativa in ove quae iufert spe-
ciem insensatam ex sensata. Ovis euim videndo torvitatem et audiendo voceni in lupo,
ex istis speciebus sensatis elicitis, infert speciem inimicitiae quae est insensata ; Ch. 188 lecto
quia istud videtur dicere Averroes iu De sensu et seusalo, ubi dicit quod seusus exterio-
res cognoscunt (per) corticem, interiorem medullam; pariforuiiter isti dicunt quod ex sen-
sibus exterioribus creatur species substantiae in phantasia. Isti ergo teneut substantiam
cognosci jier propriara speciem a phantasia, sive modo sit secuudum primam opiuionem,
sive secundum secundam, et tenent uniuscuiusque substantiae raateiialis esse proprium
phantasma. De cogitativa non loquor uuuc, quia de ea inferius erit sermo. Iste uiodus
deinde improbatur a quibusdam posterioribus, pluribus rationibus. Sed ego adduco
tantum argumentum Scoti quod est tale: data hac positione, tunc quilibet infidelis
esset christianus: probo, et suppono'quod illud, quod per propriam speciem cognoscitur,
in sui praesentia creat notitiam, et eius absentia non creat cognitionem; sed quia lex (?)
per propriam speciem cognoscitur, ideo in sui praesentia creat eius cognitiouem, et ex sui
absentia non movet virtutem. Sit modo ita quod sit uuus sacerdos qui consecret unara
Eucharestiam, tunc infidelis, antequara sacerdos consecraverit eam, cum per se pauis
cognoscai^ur per propriam speciem, species panis potuit movere seusum infidelis quia
potuit videre et cognoscere illum esse panem. Deinde vero, quiun consecrata est, am-
plius non est substautia panis, et si prius videbat ibi esse panem et nunc non videat,
cum non sit talis substantia, pro certo cognoscet quod, ubi prius fuit panis, uunc non;
quare efiiceretur christianus hoc cognoscendo, et sicut ipse tenet (?) quod nulla substantia
cognoscatur per propriam specieni, sicut et Deus cognoscitur a nobis ut ex discursu,
scilicet ex eo quod (est) ut aliquid quod est primum movens, et quia uon est procedere in
infinitum in causis efScieutibus essentialiter ordinatis. Sed istud argumentum non Ch.l88versQ
— 182 —
videtuv valere, quia dato hoc modo loquendi tunc nec liorao aut Ijinitum deciperentur aut
raro. Cuius experientia est in oppositum; coutrarium probatur, et ponemus exemplum
de quodam pictore, qui ita pingebat uvara ut aves credentes eam esse veram ad
illam accipiendam volabaut(sic); tunc ista avis quae movebatur ad uvam decipiebatur,et
tamen ibi uou erat vera uva, ergo aliquid quod sentitur per propriam speciem, quam-
vis sit absens, potest creare sui cognitionem cuius oppositum dixit Scotus. Sed contra
quis diceret nou esse similem. quum uva non cognoscitur ab ave per propriam speciem,
sed tautiim avis cognoscebat accidentia, panis autem cognoscebatur per propriam spe-
ciem; contra sequitur quod aliquid cognoscatur per propriam speciera, et tamen in
eius cognitioue sit deceptio; quia si sit aliquid album quod videatur esse lac ex colore
modo substantiae, et similibus, non tamen sit lac, tuuc movebor ad tale obiectum ra-
tione dulcedinis: ergo per propriam .speciera coguoscitur, et taraeu decipior, quia si tale
obiectum gustetur non est dulce; ergo non sequitur ut uon decipiamur circa illud
quod per propriara speciem cognoscitur. Sed dices ad hoc quod illa deceptio non pro-
venit merito sensus exterioris qui habet indicare talem dulcedinem, sed provenit error
merito phantasmatis qui uon habet indicare de istis sensibilibus propriis; quia enim
aliqua pliantasia videt albediuem coniunctam dulcedini, cum tali raodo substantiae, ideo
nnnc quoque putat qnod in tali subiecto sit dulcedo, sed hoc est mutare argumentum.
Ideo et ego do aliam responsiouem, et dico quod proprium est phantasiae recipere spe-
ciem substantiae, dumraodo ipsa sit bene disposita, et recipiat accideutia propria istius
suhstautiae. V. gr. si volo cognoscere eudiviam [sic), uou oportet tantum cognoscere eam
Ch. 189 recto per sensum, sed oportet multa sensibiJia congregare ad invicem, ut quod sit tdis odoris,
saporis, coloris, numevi, substantiae, operationis et sirailia; et ista videtur esse expressa
mensPhilosophi primo huius, textu commenti undecimi, quando dicit quod quando cogno-
veriraus raulta accidentia propria, tunc de substantia babebiraus aliquid ultiraae dif-
ferentiae; et ita tuum argumentum non valet, quia infidelis, quando Eucharistia nou
erat consecrata, non cognoscebat substantiam panis, quum non habebat accidentia
propria ipsius panis Si enim ea cognovisset, etiam panera cognovisset, cum accidentia
propria sint inseparabilia a suo subiecto; sed hoc videtur mirabile quia videtur quod
infidelis cognoscat tam propria quam coramunia accidentia panis. Sed dices talia acci-
dentia esse commuuia et non propvia, quum ista accidentia possuut separari a paue,
propria vero non possunt; quae si cognoscerentur ab eo , etiam panis cognosceretur.
Sed breviter isti tandem necessario confitentur quod substantia cognoscitur per
discursum ex collatione plurium accidentium ad invicera , propriorum scilicet et
communium.
Altera responsio ad argumeutum Scoti posset esse: pro quo scieudum quod ali-
quae propositiones reputantu,- verae et necessariae, interius tamen speculatae apparent
falsae, quaravis ab aliquibns accipiantur quara niaxirae, inter quos Scotus, et ita illa
propositio quara assurait taraquam concessara nou est semper vera: quauuo enim diiMt: si
est aliquid quod habet propriara speciem, in eius praescntia movet virtutem, non autem
in sui absentia, ista propositio est vera et habet veritatem in sensu exteriori, et ratio
est quia immediate movetur a re et ad extra. Sed in intellectu aut in sensu interiori
non est vera qualiter propositio debet accipi iu proposito, uam seusus interior cogno-
Ch.l89verso scit substautiam et non exterior
Ch. 100 recto
— 183 —
Sustinendo tamen opinionem Sfoti quia contra eum non est cleraonslratio, ad ea
quae sunt in oppositum potest dici: cum dicitur lapis non est in anima et intellectus
est ia potentia ad omnes formas, dico quod, etsi talis non habeat propriam speciem,
liabet tamen proprium conceptum qui quoquo modo reputat talem rem, quo conce-
ptu iutellectus deveuit in aotitiam ejus. Sicut Deus non potest cognosci a nobis (')
et ita dicatur quod lapis est in anima per proprium conceptum, similiter et intelle-
ctus possibilis est omnia fieri per liunc modum; dico tamen unum quod Averroes vi-
detur esse iu oppositum liuius, quia dicit (?) in secundo liuius, quod accidit seusui,ut
liumanus est, cognoscere substantiam, licet dictum illud possit extorqueri , sed eius
sententiam veram esse ita concedit etiam Scotus, quod sensus aliquo modo et iuvo-
lute cura ipsis sensibilibus cognoscit substantiam. Cognoscendo enim aliquid aggre-
gatum ex multis accidentibus, et ipsam substantiam cognoscit, sicut suut rustici qui
cognoscunt lactucam et alias berbas es aggregatioue multorum accidentium simul.Fortc
quod isti possent simul conciliari, sed de Imc vide quae dicta sunt, secundo Jiuius, cou-
tra espositionem textus commenti sexagesimitertii.
Utmm suhstantia producat speciem substantiae in phantasia, an aliud.
Altera est dubitafio, si species substantiae sit in phantasia, quid est illud quod
producit eam ibi? non substantia quia substantia iinmediate non agit, iguis enim nou
agit in quautum ignis, sed iu quautum calidus ex libro De sensu et sensato; si accideus,
quomodo accidens potest producere speciem substantiae, cum nihil agat ultra termiuum
proprium? Propter hoc aliqui Thomistarum putant quod species accidentis proprii produ-
cat iu iutellectn speciem ulriusque,sed producit speciem substautiae iu virtute substantiae.
Aliqui putant quod praeparato intellectu per speciem ac:ideutis proprii, introducatur
species substantiae ab ipsa substantia, et hoc tenet Joannes: et concedit ipse substan-
tiam immediiite agere; vel potest glosari illa propositio quod substantia non agit ira-
mediate, quod sit vera tantura iu actione reali; ista autera actio uou est nisi spiritualis.
Utrum intellectus in omni sua actione egeat phantasmate.
Altera quaestio est utrum intellectus in omni sua actione egeat phantasmate, et
hoc, loquendo de intellectione coniuncta, quae est respectu nostri, per quam non de
novo denominaraur intelligeutes, iuxta illud iu prirao huius, quod intelligere vel est
phantasia vel aou siue phantasia. lu hac raateria duo sunt quae faciunt difficultateni. Vi- q\^ igg ^£,.5^,
detiu' enira primo quod in omni nostra intellectione non egeamus pliantasmate, ex textu
Philosopohi, ubi dicit quod si omnia sunt in imagine, non possumus intelligere siae
phantasmate; quare cum sit aliquid abstractum a miteria ut Deus, et lutelligeutiae, illud
poterimus intelligere sine phantasmate; et pro hoc maxime facit expositio Themistii
super textum trigesimum uonura. Item est ratio, quia si aliqua non sunt iu materia
ut substantiae abotraetae et iutentiones, ad quod opus est uti phantasmate ad iutelli-
gendum illa? Tuuc euim phautasraa communicaret falsam cognitionem de talibus rebus
quum phanta^Smata suut quanta et materialia, talia vero sunt abstracta ab istis.
(') In se per la sna so.stanza.
— 184 —
Socundum, quod facit difficultatem, est quia, si post actualem intellectionem, re-
manent species in intellectu, postquam intellectus fuerit habituatus per istas specles, vi-
detur quod nullo modo egeamus phantasmate.
In oppositum est Philosophus primo huius, textu commenti duodecimi, et hic te-
xtu commenti 35', ubi dicit quod nequaquam est intelligere sine phantasraate, et expe-
rientia est in oppositum aeque, quia si non egeremus phantasmate ad intelligendum, tunc
laesa cogitativa, bene possemus intelligere ac si non esset laesa. Similiter etiam di-
catur de qualibet alia virtute interiori. Ad nihil enim istae virtutes prodessent intel-
lectioni. Hoc autem est falsum, quia isti phrenesi laborantes, etsi sint viri docti, ex
altera tamen parte non possunt intelligere, licet in intellectu eorum sint multi ha-
bitus et species. Mihi videtur quod, peripatetice loquendo, nihil possemus intelligere
sine phantasmate, loquendo de intellectione coniuncta. Cum vero dicatur: ad quid de-
Ch. lOlrecto serviret iutelligendo ea quae nou sunt coniuncta materiae: de hoc Plato voluit quod
intelligendo abstracta non utamur phantasmate et hoc est verum secundum eius opi-
nionem, quia ipse voluit quod ab aeterno anima nostra esset plena speciebus a Deo
datis et uon de novo acquisitis, eo modo quo posuit Aristoteles. Sed socundum sen-
tentiam Aristotelis alitor est dieeudum, supponendo: primo, quod si abstracta intelli-
gimus, solum in ordiue ad ista materialia intelligimus, negando, et dividendo ab illis
conditiones materiae, sicut dicit hic Themistius quod immaterialia materialiter co-
gnoseimus; quod si haberemus perfectiim notitiam de abstractis, qualitor habent Intelli-
gentiae, aliter esset diceudum ad argumontum. Ergo dicitur quod phantasmata desorviuut
nobis ad intelligendum abstracta, quia aliter non possemus ea intelligere, et non con-
cluderet si abstracta perfecte intelligeremus. Ad auctoritatem Aristotelis dicitur quod
suum argumentum peccat per fallaciam consequentis, quae est a destructioae antece-
dentis, qualiter nou valet; vel aliter, quod alludit ad cognitionera illam per quam
sumus felices, in qua non egemus phantasmate; ideo dicit Themistius quod illa propo-
sitio est vera de intellectione quoad nos.
Ad alterara difficultatem, quando dicitur: si habitus sunt in intellectu ad quid
egemus phautasmatibus? Hoc argumentum non habet vim contra Averroem, quum in
textu commenti trigesimi, aperte dicit universalia intellecta colligata esse cura iraagi-
uibus, et ideo si sunt cum eis colligata, semper egemus phantasraate, sed eontra Chri-
stianos et maxirae contra Thomara argumentum habet vim, quum tenemus quod in
anima separata remanoant hae spocies aequisitae in hoc mundo, et taraen tunc non
egemus phantasmate; ergo eadem ratione videtur quod nec nunc egeamus.Thomas sic dicit
quod iste est ordo naturalis ut quaradiu anima sit coniuncta corpori, semper egeat
Cli. 191 verso phantasmate ad intelligendum, non autem cum separata est a corporo
Utrum cogitatlva vel alia virtus intcrior serviat intellectuali operationi.
Altera quaestio est: cum sint tres virtutes inteiiores, imaginativa, cogitativa, et
memorativa, quaeritur quaenam sit illa quae imraediate serviat intellectiiali operationi.
Notum est enim operationem intellectus dependere ab istis virtutibus; nOn est autem
possibilo quod depcndeat aeque primo a1) omnibus tribus, quare erit una quae imme-
diate sorviat ipsi. Ista difficultas consistit in hoc, quia ex quo intellecta universalia
— 185 —
siint colligata cum iutentiombus universalibus, ut dixit AveiToes iu commento 39°, et
dependent ab eis in esse et conservari, et cura ponimus habitus remanere in intellectu
cessata actuali intellectione; licet Avicenua sit iu oppositum, tamen in secta Peripa-
leticorum videtur sibi contradicere. Si ergo habitus remanent in intellectu et dependent
a phantasmatibus, videtur quod cogitativa non sit illa quae immediate serviat iutelle-
ctuali operationi, quia cogitativa non servat pbantasmata, sed est in medio imaginativae,
quae servat species sensatas, et memorativae quae conservat species insensatas. Cum
ergo species iu cogitativa nou conserventur, sed statim deleantur, videtur quod si ipsa
esset ministra ipsius iutellectus, quod etiam species nou remanerent in intellectu, ex
quo species sunt colligatae cum inteutionibus imaginatis; quare videtur dicendum quod
virtus serviens intellectui sit meniorativa respectu specierum insensatarum, aut ima-
ginativa respectu specierum sensatarum; ex altera parte videtur quod talis non sit
imaginativa aut memorativa quum virtus immediate serviens intellectui debet esse
uobilissima omnium formarum materialinm, et propria hominis ut homo est, sed talis
virtus non est memorativa aut imagiuativa, ergo. Anterior patet ex dictis supra et Ch. 192rec(o
raaxime in coramento vigesimo et trigesimo tertio; brevior probatur quia memorativa
aut imagitativa non est forraa nobilissima inter alias formas uobiles, sed talis est
cogitativa quae est propria hom'.nis in quautura homo; per eam enim virtutem homo
diflfert ab aliis animalibus, cum ipsa careant cogitativa, licet memorativam et iraagi-
nativara habeaut, et loco cogitatik'ae habent aliam virtuteni ut existimativam.
In hac quaestione ut in ceteris multi sunt modi dicendi. Joannes in quaestioue 15*
et satis ingeniose, videtur dieere quod ad creandam inteliectionem non solura requiritur
species intelligibilis, sed etiam actus virtutis cogitativae, quia actus est sicut dispositio
necessaiio requisita ad creandam intellectionem; sed ad hanc speciem intelligibilem non
requiritur iste actus, scilicet immediate quautum ad speciem pendentem (?) a virtute
raeraorativa, quae, cum sit virtus conservativa, potest conservare species existeutes in
intellectu; et ita tenet Joannes quod ad causandam speciem intelligibilem, in intel-
lectu, non requiritur iste actus virtutis cogitativae, imo niliil facit ad hoc: sed illud
quod immediate ministrat intellectui, quoad causandas species intelligibiles, est virtus
iraaginativa aut meraorativa: memoratjva qnoad species insensatas, imaginativa quoad
species seusatas, et quia hoc non vidt-tur suflficere pro intellectione causanda, ideo pro
hoc ponit alium actum specialiorem actu imaginativae aut memorativae , qui actus
est sicut dispositio necessario acquisita ad intellectiones, et quoad istum actum im-
mediate dependet a cogitativa, et cessante ista actione cogitativae cessat actualis
intellectio. et ita vult quod, quoad ea quae remaneut in intellectu, dependeat a memo-
rativa et quoad intellectiones a cogitativa, et habet pro se dictum Commeutatoris com-
mento 33° ubl, iu fiue commenti, dicit quod sine hac virtute imaginativa nihil anima
intelligit. Si quis teueret hanc opinionera, haberet niodum respondeudi ad hanc quae- Ch. 192verso
stionem satis probabilera, et tunc secuudum hoc patet responsio ad arguraentum. Quia
enim dicebatur nou reraauent in cogitativa species, sed bene in aliis virtutibus: di-
citur quod, quoad istum actum qui est conservare species, non dependet a cogita-
tiva, sed bene in hoc actn dependet a raeniorativa. Et patet etiam respousio ad al.
terum quum dependet etiara a cogitativa quoad illum actam. Secuudura sententiam
Thomae esse"F3TfficiIius respondere. Licet non viderira hanc materiam iufinite tractam
24
— 186 —
ab eo, ijosset tamen secundum eum dici qund immodiate operatio intellectus dependet a
cogitativa; et cum dicitur: cogitativa nou retinet species, ergo nec intellectus poterit eas
retinere cessante actuali intellectione, seciuidum Tliomum esset negandum quod species
intelligibiles sint coUigatae cum intentionibus imaginatis, quia dicit ipse quod anima
separata a corpore retinet habitus et species quas acquisivit in lioc mundo. Mihi tamen
videtur quod dictum Averrois sit magis sensatum, scilicet quod species intelligibiles sint
coUigatae cum intentionibus imaginatis, quum si non essent coUigatae, cum species re-
maneant in intellectu, non deberemus unquiim oblivisci, quod non sequitur secundimi
Averroom, et licet istud argumentnm non demonstret quia posset dari aliqua responsio
apparens, est tamen multum probabile; et si dicatur quae ergo est virtus immediate
ministvans intellectui,vel dicatur ut dicit Joannes,vel aliter quod cogitativa sit immediate
serviens iutellectui; et cum dicitur species non remanetin cogitativa, dico, quoad con-
servari, species pendent ab imaginativa seu memorativa; quo vero ad produci pendent a
cogitativa, numquam enim intellectus posset intelligere aliquid qnod sit in memorativa
Ch. lOSreeto aut imaginativa, nisi cogitativa prius illud cogitaret, et iste modus posset teneri; sed
liabet contra se instantiam, quia si species quae sunt in intellectu pendent a cogitativa
quoad produci, et non conservari, tunc non erit idem producens et conservans, quod vi-
detur inconveniens in istis operationibus intellectus; sed aliqui non Iiabent hoc pro incon-
venienti sicut dant exemplum de souo producto in aure: qui sonus, etsi obiectum pro-
duceus talem sonum, non sit praesens, tamen por aliquod tempus durat in aure; si-
militer oeulus qui diu versatus est in colore viridi, licet auferatur obiectum producens
talem speciem, tamen pcr aliquod tempus remanet species coloris viridis in oculo. Ecce
ergo qualiter non est inconvenieus agens producens non esse conservans, quura talis
species conservatur in ociilo, licet non sit agens eam producens. Si quis ergo (non) habet
hoc pro iuconvenienti potest istum niodum acceptare, posseut et alii modi imaginari
de quibus non loquor ad praesens et sic finis tractatus de intellectu.
) •
Utrum in absentia sensibilis possit creari sensatio.
Quum dictum est quod hoc modo fit seusatio, scilicet quod sensibile imprimit
suum simulacrum in ipsum sensum, et quod sensatio niliil aliud est quam illud
simulacruui existeus in potentia sensitiva debite et sufficienter dispositum per san-
guinem et per spiritus. cadit modo dubitatio an iii absentia sensibilis possit creari
sensatio; et videtur quod non, quum Aristoteles, iu textu commenti sexagesimi libri
secundi, dixit quod sensatio est alteratio et passio sensus a sensiliili; ergo si non
adsit sensibile non alterabitur nec movebitur ab eo sensus, ergo non fiat sensatio
secundum Aristotelem, quare. Item secundura nos hoc videtur impossibile, quia sen-
satio non est aliud quam simulacrum; modo si non existet sensibile, non existet
eius simulacrum, ex quo tale a sensibili effective prcducitur; ergo implicatur quod
sensibili non existente sit sensatio. Oppositum tenet Commentator in libello De somno
et vigilia et in libro de Golliget; unde, ut ipse ostendit, duobus modis accidit quod
Cli.221 ver.so seusatio fiat sine sensibili. Unum modum pouit in libro De somno et vigilia et alium
modum in Coll. In libro De somno ponit quod in somno accidit quod sentiamus
sine sensibili, sicut quandoque iufirnii sentiuut dulcedinem vini, licet non biberint
— 187 —
viuum, vel si biberiut, illiid tameu uou est dulce et est alteiius saporis. Ecce quod
aeger gustat et sentit dulcediuem viui, licet dulce illi uon sit pvaeseus. Quomodo
autem sit possibile, dicat Commentator, et dicit quod hoc modo fit: uatura primo sen-
sibile agit iu seusura exteriorem impiimendo in illum suum simulacrum, demum
sensus exteiior imprimit simulacrum qiiod iu se liabet iu seusum communem, sensus
vero communis eodem modo agit in imaginativa, et in imaginativa reservatur ipsa
species et hoc fit in ordine recto. !n ordine vero retrogrado fit modo contrario. Ima-
ginativa enim quae sibi reservavit speciera seusibilem, eam imprimit in seusum
exteriorem, et sic sensus exterior movetur iterum a specie sensibili, licet ipsum seu-
sibile actu uon existat, et non sit praeseus. x\lium modum dat Gommentator in
libro CoU. quomodo idem contiugat, et diiit quod hoc etiam contingit in vigi-
lia. Natura sunt quaudoque aliqui ita abstracti cogitando circa aliquod quod prius
senseruut, ut eodem modo sensus exterior priucipiet simulacriim ipsius rei de qua co-
gitat, licet talis res non actu e.xistat; et isti (ita?) sunt angeli visi, dicit Commentator,
uou quod angeli videautur, sed quia aliquis ila iutense cogitat de angelis visls (ut)
species angelorum producatur ab iraagiuativa iu sensu communi, et a sensu communi
iu sensu exteriori, et sic iudieabit sensus exterior se videre angelos, quod nou erit
ita. Qnod si ita esset, ut dicit Commentator, quid edt de lege nostra quae pouit quod
angelus Ranhael visus est a Tobia ? et quid de augelo Gabriele qui visus est a cii. 222recto
Beata Virgine ? Possemus enim dicere quod isti angeli uumquam visi sunt ab aliquo
homiue, sed homines cogiLant.'S de angelis crediderunt se vidisse angclos. Similiter
possemus dicere do Ciiristo quod ipse non iutravit ad apostolos ianuis clausis, quia
ita imaginabatur de Christo, et sic periret tota lex nostra; quod si ita esset quid
facereut isti raiseri patres et maxime isti zoculautes, qui tantam abstiuentiam fa-
ciunt ? sed peius est quod Thomas, qui fuit vir ita divinus et sapiens, fuit huius
opinionis. Videatis ipsum in Quaestionibus disputatis, ubi expresse affirmat quod dia-
bolus multoties mittit speciem alicuius seusibilis delectabilis ad sensus hominis, ut
in eis inducat malas cogitationes et faciat eos peccare, et citat Rabbi Moyseu qui
dicit quod homines aliqui suut qui dicuut se loqui cum Deo, et falsum est, quia
uon est verum quod cum eo loquantiir, sed cogitando de illo, videtur eis quod secum
loquatur. Si ergo ita sentit Thomas, quid erit de lege uostra ? Hanc opinionem iu-
■ uititur impugnare Gregorius Ariminieiisis; et primo, quia data ista opinioue, auferretur
tota lex nostra et omuis certitudo de lege, clarum est ex dictis, quum secuudum illam
opiuiouem possent multa uegari quae les affirmat. Quod autem omnis certitudo au-
feratur, data illa opinione, osteudo quum, secundum illam opiuionem, nou essem certus
an essem uunc iu schola ista, aut in aliquo alio looo; sirailiter non certus an vos
essetis Iiic au non; quia facile mihi videtur quod uos omnes simus iu ista schola quia
cogito nos esse in ista schola, et sic erit de quacumque alia re, et ita nulla erit
certitudo in nobis. Multa alia sophisraata adducit Gregorius ad destruendam istam
opinionem quae transeo ne sim taedio.
Credo quod in parte verura sit quod dicitur a Commentatore; ueque ex hoc aufertur cii.222 verso
certitudo, quia, ut huic vel simili argumeuto respoudet Ccmmentator, quod uuus sensus
decipiatur est possibile sicut oculus iu visione baculi existeutis iu aqua, quia iudicat
ipsum esse fractum et quod iu rei veritate non est fractus; sed quod omnes uut plurcs
— 188 —
seusus decipiautur circa idem obiectum uou couliugit, quia (uuus) ceitificat alterum sicut
tactus certificat nos de baculo quod non sit fractus, quum per visum iudicatus est esse
fractus. Si ergo ibi dicit Commentator quod cerlitudo sensibilis non sumitur ab uno
seusu, solum quia uuus sensus potest decipi circa uuum obiectum, sed sumitur cer-
titudo ipsius seusus ab omuibus aut pluribus sensibus exterioribus, quia non accidit
quod plures sensus decipiantur circa idem obiectum, ita dico ego in proposito quod
ex opinione Thomae non tollitur omnis certitudo, quia licet in visione ipsius Abraam
coutigisset quod uuus homo fuisset deceptus, non possemus tamen dicere quod totus
populus qui vidit Abraam sit deceptus. Consimiliter quaudo Christus apparuit disci-
pulis et iutravit ianuis clausis, non possemus dicere quod hoc fuerit quia ita visiim
est omnibus apostolis quia cogitabaut de illo; quia licet boc possemus dicere de
uuo, quia hoc est satis probabile, non tamen de omnibus apostolis possemus hoc
dicere, quia nou est credeudum quod omues, qui erant sexagiuta, imagiuareut de eadem
re, sed uuus cogitabat de uua et alter de altera re; ideo nou posseraus dicere quod
omuibus illis per eamlem visionem visum sit videre Christum iutrare ianuis clausis.
Unde recitatur iu uua epistola Sancti Petri quod cum apostolis suporvenisset Spiritus
Sauctus, et loquebatur unusquisque magnalia diversis sermonibus. Credebant apostoli,
se esse hebraeos, sed quum unusquisque videret omnes alios eodem modo loqui diversis
Ch. 223 recto linguis, certificati suut omnes se uou esse hebraeos, sed hoc esse quia repleti spiritu
sancto, et ita cum uostra opinioue salvatur veritas legis, salvatur etiam omnis certi-
tudo, quia sensus certificant me quod sim in hac cathedra; et tunc ad argumentum
dico quod seusatio fit cum sensibile agit in sensum. Dicitur quod Aristoteles loquitur
de sensatione quae est actio recta, non de actioue reflexa qualis est sensatio quae
fit siue ipso seusibili, et ad argumeutum supra quod maxime fuudatur Gregorius,
scilicet: si est sensatio oportet quod sensus moveatur a sensibili, ergo si sonsus
debet moveri a sensibili, oportet quod sensibile existat in actu, quia omne quod
movetur secuudum quid, movetur etiam in aetu, ergo repugnat quod sit sensatio et
seusibile uon sit praeseus; item Aristoteles infra, in capite de olfactu, dicit nihil
aliud est olfactus, nisi quod olfactibile sit praeseus ipsi olfactui et moveat sensum,
quare; dico quod primuni argumentum uihil est, quia infirmus patitur a viuo
dulci quod sibi videtur amarum; si ergo fiat istud argumentum: iste aeger sentit et
gustat hoc vinum esse amarum, ergo hoc viuum est amarum, clarum est (quod)
argumentum nou valet. Ita uon valet argumentum Gregorii: sensns patitur, ergo
sensibile est praesens, et in re ad extra; sed suflicit quod, si habet fieri seusatio,
quod sensatio existat secundum esse spirituale; si autem habet sentiri seusibile
secuudum esse reale, oportet. dicit Themistius, quod solvantur tres conditiones,
scilicet debita dispositio es parte organi, et similiter ex parte medii et debita
distantia sensibilis a sensu. Sciendum tameu quod, licet sentiamus id quod non
est modo dicto, non dicimus tameu tunc quod seutimus, sed dicimus quod videmur
sentire; sicut ego cum eram iuvenis delectabar mirum in modum audire sonum ti-
biarum, et imraorabar per duas vel tres horas ubi sonarent tibiae, dein exibam et
ibam domum, et cum eram domi videbar audire souum tibiarum quia adhuc reser-
Ch. 223verso vabatur spncies soui tibiarum, et dicebam videor audire quia sciebam quod uon
sonabant tibiae ibi, sicut mihi videbatur ; ratio autem quare, verbigratia, dicimus
— 189 —
audii-e tibias sonantes est quia tuuc decipimur, et non vere audinnis, quia iu re
nou est sonus tibiarum. Similiter dicimus quod remus videtur nobis fractus et uon
dicimus quod est fractus, quia rei veritate uou est fractus, et sic verum est quod nihil
vere sentitur nisi ilhid sit existens praesens, et hoc forte volebat Gregoriusin secundo
argnmento. Ad aliud dicatis qiiod de olfactu loquitur, (de ea) quae est actio recta,
non autem de ea quae est actio reiiexa, sicut ad praesens nos loquimur de sensatione.
Utrum cogUatlva denudet speciem substantiae a sensihiUbus propriis et communibus.
Dicebat Commentator quod cogitativa denudat speciem substantiae a sensibilibus
propriis et communibus. Circa hoc dubitatur quia non videtur verum; quia si cogi-
tativa deuudaret speciem substantiae a seusibili commuui et proprio, tunc cognosceret
speciem substautiae sine quautitate et loco, et similiter tempore, et tunc cogitativa
cognusseret universaliter, quia omnis virtus cognoscens aliquid abstractum a quan-
titate et loco cognoscit universaliter, et sic esset intellectus.
Item implicat quod recipiatur species sulistautiae sine quantitate, quum secun-
dum Commeutatorem, primo Physicorum, quantitas est principium individuationis. Ee-
pugnat ergo quod una species sit in cogitativa sine quantitate. Secundum quod facit
ditficultatem est quia omne receptum recipitur secundum naturam recipientis; sed
cogitativa est cum quantitate, cum sit virtus materialis et estensa; ergo species
substantiae recipietur in ea secundum quantitatem. Ad hauc dubitationem dari pos-
suut duo responsiones; prima est, quod argumenta differunt; sed Commentator noluit
quod cogitativa denudet speciem substantiae ab omnibus scilicet sensibilibus commu-
nibus, quia de facto cognoscitur talis species cum quautitate, sed voluit Comnientator
quod ab aliquibus sensibilibus commuuibus deuudet speciem , scilicet a motu et a
numero. Sed haec responsio videtur extranea, primo quod faciat Commentator intel-
lectum perfectum ; secundo, quia cum video album, video ipsum cum quantitate et
similiter cum figura, motu aut quiete, et cum uumero.quia aut est unum aut plura; Cli. 224recto
quare videtur quod illa expositio non sit conveuiens. Ideo do aliam responsionem
concedendo quod cogitativa denudet speciem substantiae ab omuibus sensibilibus
commuoibus. Et tunc, ad primum dicatis quod licet cogitativa apprehendat speciem
substantiae sine quintitate et situ, non tameu sequitur quod cogiiativa cognoscat
universaliter, quia illa intentio esl; una et siugularis licet sit sine quantitate; quod
si quaeritur per quod talis species sit una, dico quod est una per se ipsam et
non per ipsam quantitatem; formae enim per se ipsas sunt ununi et nou per quan-
titatem, nec quantitas est causa distinctionis unius ab altera, sed formae ex se
ipsis distiugurmtur et priores sunt quautitale; et sic ad primum prima responsio. Ad
■ secundum vero dicemus quod, licet species substantiae sit recepta in cogitativa per
modum quantitatis et extensionis, uon tamon oportet quod extense, et per modum
quantitatis reputemus. Aliter possemus dicere, sicut Ttiomas et alii, quod omnes animae
animalium perfectorum sint indivisibiles, et dicunt ad illud argumentum quod fit
contra eos; omae receptum recipitur secundum naturam recipientis, sed materia est
quanta et estensa, ergo anima quae in ea recipitur est extensa et divisibilis: dicunt
isti negando anteriorem illam, secundum quod sic absolute profertur, quia secundum
eos non oportet si aliquid recipiatur in materia extensa, ut illud receptum sit
— 190 —
exteusiuu et divisibile. Sed dicunt quod iOa auterior curreus per ora pbilosophorum
debet intelligi secundum capacitatem; sic dico ergo ego in proposito, quod non oportet
ut species substantiae recipiatur cum quantitate, licet recipiatur in virtute mate-
riali et extensa, et ad illam piopositionem omne receptum etc secundum
capacitatem. Quare.
Utrum tactus sit nobilior visu.
Circa textum et commentum 34" cadunt aliquae difficultales. Prima est quia videtnr
contradictio iu dictis Pliilosopbi bic, et in principio Metapbysicorum. Similiter et in
De sensu et sensato, quum hic dicit quod habemus perfectissimum tactum, in prooe-
Ch. 224 verso mio Metaphysicorum dicit quod perfectior est in nobis sensns visus quia plus (sic) nobis
differentias ostendit, ideo ipsum valde diligimus quia et subcoelestia et ipsa cor-
pora coelestia nobis ostendit, quod non sic est de aliquo alio sensu. Ideo talis sensus
est valde perfectus.
Ifem in De sensii et sensato dicit Aristoteles quod sensus auditus est valde
perfectus quia est sensus disciplinae: pe;' auditum enim percipimus verba praeceptoris,
quorum signis (?) explieitis a doctore fimus scientes, et ita in uno loco videtur dicere
Aristoteles visum esse in nobis perfectiorem tactu, in alio vero loco ipsum auditum:
liic autem dicit tactum esse perfectissimiim in nobis, quare expressa apparet contra-
dictio. Dicatur quod verum est quod visus est perfectior quantum ad id quod facit
cognoscere, quia multa plura et perfectiora cognoscimus per visum quam per taetum:
per accidens tamen tactus perfectior est ipso visu, scilicet ratione suae complexionis,
tum quia est fundamentum omnium aliorum sensuum, tam interiorum quam exte-
riorum; pari ratione dicatur de auditu, quod scilicet auditus est perfectior quantuiu
ad id quod facit nos cognoscere, tactus vero ratioue complexionis.
Utrum gustus sit perfectior olfaclu vel e contra.
Tertia dubitatio est quam hic movet Themistius: quia quod dicitur ab Aristotele
videtur falsum, scilicet quod nomina odorum transferautur ab ipsis (aliis?) sensibilibus,
quia gustus est in nobis (magis) raauifestus, seu maior olfactu; modo hoc, ut dicit The-
raistius, videtur falsum, scilicet quod gustus iu uobis sit perfectior, quia gustus videtur
esse aeque perfectus sicut olfactus, quod probat Themistius assumendo rationem Phi-
losophi. qua ipse ostendit quod olfactus sit in nobis imperfectissimus. Kalio Philosophi
fuit, quia non olfacimus r.isi cum laetitia aut tristitia, ergo iste sensus est in nobis
valde impsrfectus. Modo dicit Theraislius eodem modo arguo de gustu, quia quae
Ch. 220 verso equidem gustamus, gustamus cum laetitia aut tiistitia, quia sapores sunt dulces aut
amari, aut ex illis commixti; si dulces, appreheuderaus a gustu cum laetitia, si ama-
ros cum tristitia: sic etiam est de mediis secundum quod magis appropinquantur
dulci aut amaro; ergo si ratio quare in nobis sit impcrfectus olfactus, est quia non
olfacimus nisi cum laetitia aut tristitia, eadem ratione coucludam gustura esse in nobis
ita imperfectum sicut olfactum. Ad hanc dubitatiouera, non praeferens me Theraistio,
credo quod posset sic redici. Notaraus, dixi «credo» dubiose loquendo et non assertive,
quia responsionem quam dabo, uon dabo per modum determinautis, quia si Themistius
— 191 —
non est ausus solvere lianc dubitationem . qui fuit tantus philosophus , tanto nia-
gis debemus iios modeste loqui; sed quod dicam, dicam coniecturando , pro quo
sciendum quod aliqui sunt qui non laetantur aut tristantur nisi in re magna, licet
Stoici dixerint quod nec iu magiiis nec in parvis debemus laetari aut tristari. Verum
Plato et Aristoteles oppositum tenuerunt: iii rebus magnis licet nos tristari aut laetari,
quia hoc est naturale. Neque est opinio Stoicorum quod non liceat in re magna. Unde,
ut scribitur, cum quidam stoicus haberet iter versus Athenas, dum esset in intinere
cecidit ex aere tempestas maxima; ex cuius adventu maxirae turbatus est ille stoicus;
quod cum vidissent qui cum eo erant, dixerunt: tu qui stoicus es turbaris ita ista
tempestate? At ille dixit, conturbor quidem quia in re magna licet contristari. Aliqui
ergo sunt, qui in re magna solum tristantur, et laetantur modo in re parva; aliqui
vero sunt qui licet piiidentes sint, ex aliqua modica re tristantur et laetantur, quod est
ex aflfectione et amore. Sicut cum essem Paduae accidit ut ibi fieret praeludium. Erat au- ch. 226 recto
lemquidam senex, qui habebat filiumin praeludio, qui si modicumbene se habebat, di-
latabatur os eius usque ad aui^es pro laetitia quam habebat erga filium; si non modice,
male se habebat et angustiabatur senex pro tristitia. Multi ergo in parvis laetantur.
aut tristantur. Ubi autera non sit affectio aliqua aut passio, in parvis non licet lae-
tari: hoc enim faciunt stulti, sed in rebus magnis licet tristari aut laetari. Hoc stante
possumus arguere quod olfactus sit in nobis iraperfectus, quia cum non sit multa
unigenitas naturae hominis circa affectionem ad sensum olfactus, ideo si non olfa-
cimus nisi cum laetitia aut tristitia, hoc arguit quod olfactus solum percipit magnas
differentias odorum, et ita olfactus arguitur imperfectior. Modo cum sit unigenitas
maxima naturae hominis ad gustum nt tactum, quia suot sensus salvantesindividuura in
vita, ideo sive parvae, sive magnae sint saporum differentiae.in perfectione earum laetatur
aut tristatur gustas, et ideo licet non gustemus nisi cum laetitia, aut tristitia, non tamen
sequitur quod sit gustus aeque perfectus sicut olfactus: quia ex quo non est laetitia
aut tristitia in parvis, sed solum iu rcagnis, ubi non est affectio et homo non habeat
affectionem ad olfactum, ergo si non olfaciat nisi cum laetitia aut tristitia non perci-
piemus nisi magna olfactibilia: et ita sequitur olfactus imperfeetio; modo cum homo
habeat affectionem ad gustum, licet non pereipiamus gustabilia nisi eum laetitia aut
tristitia. -non tamen ex hoc sequitur gustus imperfectio: quia licet non gustemus (nisi) Ch. 226verso
cum laetitia, aut tristitia, tamen ex affectione quam habemus ad gustum, non solum
circa magna sed et cirea parva gustabilia laetamur aut tristamur in perfectione eorura.
Ideo non sequitur etc. Quare.
Quomodo gustus sit quidam tactus.
Circa textum et comraentum 101' oritur dubitatio quam movetThomas, et praecipue
circa iliam partem in qua Aristoteles probat quod gustus sit quidam tactus. Dubi-
tatio ergo est quia si gustabile est quidam tangibile, et. gustus est quidam tactus,
ut dicit Aristoteles, non essent nisi quatuor sensus exteriores, non autem quinque;
quia giistus non ponitur in numerum cum tactu, quia species non ponitur in nu-
merum cum suo genere. Gustus autem est species tactus, est enim quidam taclus, ut Ch.228verso
dicit Aristoteles, quare etc. Kespondet Thomas quod, cum dicitur quod gustus sit quidam
— 192 —
tactus, hoc potest iutelligi duobus modis: uno modo. qiiod sit species tactus sic quod et
gustus percipiat qualitates tangibiles, et lioc modo est falsum quod gustus sit quidam
tactus, imo gustus et tactus sunt diversae poteutiae diversa obiecta respieientes. Alio
modo potest iutelligi quod gustus sit quidam tactus similitudinarie, et isto modo in-
telligit Aristoteles cum dicit gustum esse quemdam tactum: similitudo autem est quia
sicut tactus non indiget medio extrinseco, ita gustus eo nou indiget; ideo gustus, se-
cundum hoc, videtur esse quidam tactus: nihil aliud dicit Thomas.
Ista responsio, licet sit conveniens, non tamen videtur ex toto satisfacere, quia
si ideo gustus dicitur quidam tactus quia, sicut tactus, non iiidiget medio extrinseco,
sed solo iutrinseco, ita ut gustus ; pari ratione olfactus dici posset quidam visus,
quia, sicut visus eget medio extrinseco, ita olfactus: sed olfaetus non diceudum qui-
dam visus ; nullibi enim hoc dixit Aristoteles, quare nec illa ratione assignata a
Thoma gustus deberet dici quidam tactus.
Dices forte quod aeque bene olfactus potest dici quidam visus sicut gustus dicitur
quidam tactus, licet Aristoteles dixerit de gustu et non de olfactu; sed licet ita posset
dici, illa tamen responsio Thomae non quadrat responeioui quam dixit Aristoteles quod
ideo gustus est quidam tactus, quia gustus est quidam humor, et humor est quoddam
tangibile; et ita videtur velle Aristoteles quod ideo gustus est quidam tactus , quia
percipit humorem qui est quoddam tangibile, seu perceptibile a sensu tactus. Dude,
ut dixit Commentator, impossibile (est) quod gustus percipiat saporem nisi prius percipiat
humorem, et ita non vult Aristoteles quod gustus dicatur quidam tactus rationc quam
adduxit Thomas, sed ratione quam adduximus nos.
Cb. 229recto Sed tunc stat altera difBcultas quia humor nou est sensibile proprium sensus
tactus, quia seusibile proprium est quod per se sentitur ab imo seusu tautum; sed humor
non solum a tactu percipitur sed etiam a gustu; quomodo ergo erit humor sensibile
proprium, quare. Nec nostra responsio videtur sufficiens.
Ad hoc possent dari multae respousiones. Primo dicerem quod gustus non per-
cipit illum bumorem, sed cum gustus et taetus iu liugua fundetur, iu eodem nervo,
ille nervus est qui percipit ilium hiimorem, non autem gustus. Unde gustus non posset
percipere saporem, nisi ille humifieret, nec ob hoc sequitur quod gustus percipiat talem
humiditatem. Non enim sequitur: hic sensus non potest percipere sapores nisi me-
diante humiditate, sicut non sequitur: visus non percipit colores nisi habeat humidi-
tatem, nam si distillaretur illa humiditas ab oeulo, nou posset oculus percipere colores,
ergo visus percipit illam humiditatem, quare.
Sed ista responsio non videtur consona verbisCommentatoris, quia Commentator non
dicit quod gustus non percipit sapores nisi humetiat, sed dicit nisi percipiat humorem,
et ita vult Commentator quod sicut gustus percipit sapores, ita percipiat humorem. Ideo
posset aliter dici quod Commentator erravit, et fuit illius opinionis, vel et aliter susti-
nendo Commentatorem, gustus, in materia gustus, percipit illumhumorem et non potest
gustus percipere sapores nisi illius materia scilicet uervus percipiat illum humorem. Ut
etiam aliler dicatis quod gustus in rei novitate (veritate?) percipit illum humorem, et sic
etiam percipit saporem, et non perciperet saporem nisi prius perciperet humorem. Et
cum dicitur quod tunc humor ille non esset sensibile proprium sensus tactus, conse-
queuter etc; cum autcm dicitur quod seusibile proprium est quod ab uno solo sensu
— l'J3 —
sentitur; didtiir quocl seusibile iiroprium al) vuio solo seusu sentitur per se et solitarif, Ch. 229vevso
sed bene potest tale sensibile ab alio senau sentiri non solitarie, sed ut est coniun-
ctum cum alio sensibili; et sic in proposito, licet humor percipiatur a gustu, non tamen
ex lioc tollitur, quando sit sensibile proprium sensus tactus, quia a solo tactu solitarie
[lercipitur, et non ut est coniunctus cum aiio seus'bili. Si autem percipiatur a gustu,
uon percipitur ab eo solitarie, seJ ut cum eo est sapor, qui est obiectum proprium
yustus. Et sic satis. Teneatis respousionem quam volueritis.
Ulrum grave et leve sint substantiae.
Modo iu hoc quod dixit Commentator est dubitatio an grave et leve sint substan-
liae. Pro parte affirmativa est Commentator, qui expresse lioc f.itetur; pro parte vero
negativa suut plurimae auctoritates Philosophi st rationes. Prima est auctoritas Phi-
iosophi quiuto Metaphysicorum textu commLMiti, 15' ubi expresse dicit quod sicut cali-
ditas et frigiditas sunt in terLia specie qualitatis, sic gravitas et levitas sunt in tertia
specie qualitatis, uon erjo suut gravitas et levitas formae substantiales. ^''- -^'^ '"'^^*'^
Secunda auctoritas Philosoplii est iu secundo De geueratione, textu commeuU, ubi
vult idem , quare. Aliquae auctoritates adducerem, sed quia in istis duobus locis,
expressa iutentioue et per se determinat de gravi et levi, si vero alibi de hoc dicit
aliquid, ut in septimo Metaphysicorum ex iucidenti, et cum(?) non ex propria intentione,
hoc modo, scilicet ideo, volo (vos) esse conteutos his duobus rationibus. Ratioues vero
pro ista parte adsunt plures, prima vero est haec. Nulla coutraria sunt subitautiae,
grave et leve sunt coutraria, ergo non sunt substantiae. Alteram ponimus per Aristote-
lem iu cap. de substantia, ubi dicit quod in substantia uou est contrarietas, ergo quao
sunt contraria uou sunt substantiae. Illud idem dixit Aristoteles in quinto Phyficorum.
Quod autem grave et leve sint contraria pouimus per Aristotelem quavto Coeli et in
secundo De generatioue, quare. Secunda ratio est: nullum immediate productivum
operationum est substantia. Proposilio liaec accipitur a Philosopho in De sensu et sen-
sato, ubi dieit quod ignis, quatenus igiiis, uon est activus, (sed) quatenus calidus, et sic
non vult Pliilosophus quoi iguis concurrat ut agens immediatura et per se ad aliquam
operationem effective, sed grave et leve immediate producunt motus ascensus et de-
scensus, ut ponimus ex primo Coeli, ergo.
Tertia ratio. NuIUim per se sinijibile a sensu exteriori est subiectum. Ista est
communis conceptio, et quasi una maxima, quia, ut commuuiter dicitur, sensus non se
profundat usque ad substantiam rei. Verum est quod Commentator voluit quod sensus
nou iu quautum seusus, sed ia quantum sensus humanus, cognoscit substantiam. Sed
Commentator iu hac sua fatuitate deviat a veritate et sibi ipsi contradicit. Sed grave
et leve per se sentiuntur secundum sententiam Aristotelis. Non eiiim est obiectum,
sicut dicunt quidam paedagogi, quod grave et leve sentiuntur per accidens, quia Ari-
stoteles vult quod eontrarietas levis et gravis cum coutrarietate calidi et frigidi faciat
tactum esse plures seusus; quod nou esset si grave et leve esseut sensibilia per
accidens; sensibilia enim per accidens non plurifioaut seusum, qnare. Item vide-
tur irratiouabile quod substantia cognoscatur a seusu , quia vix intellectus potest Cb.230ver.so
25
— 194 —
coguoscere ipsam siibstantiam; imo, iit dixit Scotus, substantia non cognoscitur nisi
per maginim discursum, licet in lioc opinio Scoti contradicat Aristotelem. Cum ergo
laboret iatellectus ad cognoscendam substantiam, irrationabile est concedere quod sub-
stantia a sensu cognoscatur, sive quatenus est sensus, sive quatenus est humanus; imo
concedendo quod gravitas et levitas sint substantiae, non solum habemus concedere
quod sensus, qualis talis sensus, sed qualis sensns, cognosceret substantias, quia non
solum homo, sed etiam bestiae sentiunt gravitatem et levitatem. Item secundum fidem
et secundum tenentes quod substantia non suscipiat magis et minus, non possumus
tcnere quod gravitas et levitas sint substantiae. Secundum fidem hoc sustineri non potest
quia Eucharistia est gravis, quia videmus quod descendit, et tamen illa gravitas non est
substantia, quia in Eucharistia non est aliquid de substantia, quod erat in illa ante-
quam consecraretur, neque substantia corporis Christi est gravis; ergo gravitas a qua
provenit ille motus descensus est accidens, et quaedam qualitas. Secundum etiam te-
nentes substantiam non intendi aut remitti, non possumus hoc sustinere quia gravitas
et levitas suscipiunt magis et minus, et nulla substantia recipit magis et minus ;
ergo gravitas et levitas non sunt substantia, sed accidens. Sed quod ad Commentatorem
qui expresse dicit quod sunt substantiae? Primo, possumus dicere quod Coraentator
erravit, nec est adhibenda fides ipsi Commentatori, quia in hac difficultate roperitur solus
Commentator et in contradictione; in pluribus enim locis dixit oppositum , ubi voluit
quod sint qualitates et non substantiae. Ideo possemus dicere, sicut dicunt legistae,
quid quando inveniunt aliquem suorum doctorum in uno loco dicentem unum, et in
alio oppositum, dicunt quod est una bestia, quia sibi contradicit; nec talis debetur
sustineri, quia nescimus quam partem tenuerit pro firmo, cum in uno loco dicat unum
Ch.2.31 recto et in alio contrarium, sicut uos possumus dicere; volentes tamen honorare Commen-
tatorem, dicemus quod una et propria opinio Commentatoris est quod gravitas et le-
vitas sint qualitates de tertia specie et non substantiae. Quod autem dixitCommen-
tator in hac digressione, scilicet quod sunt substantiae, non dixit secundum propriam
opinionem. Unde non possumus non mirari de quibusdam fatuis. quia adscribunt hanc
opinioneraCommentatori tamquam sit illius sententiae,quia solum in isto Commento hoc
reperietis: in iufinitis vero locis reperietis ipsum dicere quod sunt qualitates et accidentia
non autem substantiae. Teneatur ergo pro firmo quod opinio propria Commentatoris est
quod grave et leve non sint substantiae, sed qualitates de tertia specie. Sed dices si
haec opinio est Commentatoris quomodo vocabitur sua ratio, quae probat quod tangibile
uon est unum obiectum, quia scilicet calidum et frigidum sunt in praedicamento quali-
tatis, grave vero et leve in praedicamento substautiae? Dicatur quod uon probat illud
per hoc, sed quia grave et leve habent diversum (modum) immutandi sensum tactus a ca-
lido et frigido, quumgrave et leve immutant per motum localem, illa vero alia sine motu.
Ideo ex diversitate modi immutaudi sensum tactus sequitur pluralitas in ipso tactu.
Utrum gravc et leve cognoscantur absque motiv.
Circa idem commentum 107" cadent difficultates,numquid grave etleve non cogno-
scantur nisi per motumut vero (?) diceret Commentator. Videtur enim quod non possint
cognosci sine raotu locali, sicut experientia testatur, quia non sentimus an aliquid
sit grave vel leve uisi illud poiideremus , ponderatio vero non fit nisi cum motu
— 195 —
locali. Haec etiam videtur sententia Commentatoris in digressione quae dicit quod uon
cognoscuntur grave et leve uisi mediante motu. lu oppositum arguitur quod.cum motus
sit sensibile commuue, ti non percipiatur grave aut leve nisi mediaute motu, non sen-
tiuuturni&i mediante seusibili communi;cum autem sensibile commuue non percipiatur Ch. 231verso
sine sensibili contrario prius percepto, per quod ergo proprium sensibile perciperetur
motus ille mediaute quo cognoscimus grave et leve? Quod si dicatis quod sensibile
proprium per quod motus coguoscitur sit calidum aut frigidum, hoc non videtur,
quia possumus seutire gravitatem aut levitatem uulla liarum qualitatum percepta, quod
ergo eiit propiium et per se sensibile per quod iste motus comprehenditur, nou vi-
detur esse nisi calidum, quare.
Ad hanc dubitationem cousuevi alias aliter dicere , sed inveni unam aliam re-
spousionem quae melior est quam illa alia. Diceudum ergo quod prius percipio hoc
esse grave quam percipiam ipsum moveri, et sic de levi dicatur, et mediante gravi-
tate percipio motumgravis qui cst sensibile commune. Sed dices: quod dices ad Commen-
tatorem quod dixit quod nou seutitur gravitas aut levita? nisi mediante motu? Dico
quod hoc uon dicit Commentator si bene inspiciautur verba eius, sed dicit Commeutator:
uon sentitur gravitas aut levitas uisi grave aut leve moveatur, et diceret: ergo nou
percipitur gravitas et levitas nisi mediante motu. Primum enim verum est, secundum
vero falsum. Unde, licet motus sit prior natura quam perceptio iUarum qualitatum,
prius tamen iliae a sensu cognoscuntur quam talis motus, quare.
Ch. 233 recto
Numquid sensus tactus sint phires.
Circa illam quaestionem. numquid seusus tactus sint plures secundum sit uua
potentia, factum est argumentum quod est tale: si tactus essent plures sensus, non
tantnm essent plures sensus exteriores, sed plures quam quinque; sed tantum sunt
quinque sensus exteriores, ergo tactus non est plures seusus sed unus. Katio est boua
quia cst coniradictio talis facta ex destructione consequentis ad destructionem aute-
cedentis. Argumentum declaratur, quum si sensus tactus uon esset unus sed plures, ad
minus essent duo sensus, quia minor.numerus qui potest repeiiri est numerus biuarius;
sed alii sensns exteiiores a tactu sunt qnatuor: visus, auditus, olfactus et gustus:
modo duo et quatuor faciuut sex, ergo ad minus essent sex, et sic esseut plures quam Ch.233verso
quinque et uon tantum quinque Aristoteles ubicumque loquitur de sensibus
erterioiibus et etiam Ecclesiastes dicifc: peccasti in quinque sensibus; quare sequitur
quod seusus tactus non sit plures sensus.
In oppositum est Aristoteles in capite hoc. Ad hoc argumentum difEcile est respon-
dere. Kespondet enim Thomas quod sensus esteriores sunt tantum quinque, et sensus
exteriores sunt plures quam quinque, nec ista contradicunt, quod declarat; nam sensus ex-
teriores, secundum species, sunt plures quam quinque, quum tactus sunt plures secundum
speciem,cumplures sint potentiae tactivaesecundum speciem;et itaeuumerandopotentias
tactivas cum aliis quatuor potentiis aliorum quatuor sensuum exteriorum, secundum spe-
ciem plures sunt quam quinque sensus exteriores, seu potentiae sensuum exteriorum. Se-
crmdum vero genus proximum, tantum sunt quinque sensus exteriores, quum potentiae ta-
ctivae conveniunt omnes in uno geuere proximo, ratioue.cuius sunt ut ui.a poteutia: et sic
— 196 —
sensus, secundum genus proximiim, fit unus sensus; et sic numerando tactura f um aliis
sensibus sunt tantura qninque. Genus autem proximum secundum quod potentiae tacti-
vae conveniunt seu in quo conveniunt et fiunt quodammodo una poteutia, sunt (sie) quia
omnes potentiae tactivae percipiuut proprias contrarietates, per se, per medium iutrin-
secum, et per accidens, per medium extrinsecum; et ideo quia omnes potentiae tactivae
in hoc genere proximo, scilicet in uno modo percipiendi sua tangibilia, ideo ratione
huius generis proximi, omnes firmt ut una potentia et tactus fit uuus sensus; seciin-
dum ergo speciem sensus exteriores sunt plures quam quinque, secundum vero genus
propinquum sunt praecise quinque; et hoe modo loquitur Aristoteles de sensibus exte-
rioribus cum dicit iilos esse quinque, et non prirao modo secundum speciem. Sed ista
responsio licet videatur prima facie satisfacere, interius tamen perscrutanti videtur non
Ch. 23-1 recto posse stare, quia si concedis quod potentiae taotivae sint plures quam quiuque, et una se-
cundum genus proximum, quod sumitur ex modo sentiendi per se, per medium in-
triusecum, et per aecidens, per medium extrin.^ecum ; si ista sit causa praecisa quare
potentiae tnctivae siut una potentia, quia scilicet omnes sentiunt per se, per mediuni
intriusecum, sequitnr quod tantum essent quatuor sensus exteriores, quura, cum gu-
stus et tactus eodem modo sentiunt, scilicet per medium intrinsecum, gustus et tactus
cssent unus sensus, quia conveniunt in uno geuere proximo quod est sumptum ab uno
modo sentiendi. Item non tantum quatuor, sed duo essent sensus exteriores. Probatur
quia tres sensus,' visus, auditus et olfactus sunt uuus sensus, cum conveniunt in uno
genere proximo sumpto ex eodem modo immutandi seu sentiendi, quia omnes illi tres sen-
liunt per se, per medium extrinsecum; gustus vero et tactus essent uuus alius sensus,
ut visum est, quare tantum duo essent sensus exteiiores. Ideo Thomas in prima parte
et in Quaestionibus disputatis dedit aliam responsionem et eura secutus est Aegidius
liie in expositione. Dicunt enim quod sunt quinque sensus exteriores, quia simt quinque
modi immutandi ipsos sensus: sumuntur autem isti modi sic: quia in mutatione sen-
suum exteriorum, aut obieetum tantum specialiter immutatur, et ex isto modo immu-
tandi sumitur una potentia quae est potentia visiva; aut obiectum realiter immutatur
per motum localem, organum vero specialiter, et ex isto modo sumitur iraa alia po-
teutia quae est potentia auditiva; aut obiectum conveuienter immutatur per motum
• alteratiouis et orgauum specialiter, et ex hoc modo sumitur tertia potentia quae est
potentia olfactiva, fit enim olfactio per fumalem evaporationem quae non est sine motu
alterationis; :n tactu vero et gustu est etiam immutitio realis ex parte obiecti, et ex parte
Cli.234 verso organi et sensus, sed aliter et aliter. Omnia aliter immutantur tactus et aliter gustus. quia
tactus immutatur realiter a qualitate propria et tangibili cuius est perceptivus: gustus
\ vero realiter immutatur non secundum qualitatem propriam, sed secundum qualitatem
alienam,quia immutatur realiter ab humore et specialiter recipit sapores. Non enim opor-
tet quod si gustus habeat pereipere dulcedinem, ut gnstus fiat realiter (duk-is), sed bene
oportet quod fiat actu bua.idus. Oportet autem quod, si debeat percipere caliditatem
et alias qualitates tangibiles, ut tactus fiat actu calidus, frigidus et sic de aliis. Et
ideo ex ista diversitate, qnae est inter irarautationem realem tactus et immutationem
realem gustus, sumitur diversitas potentiae tactivae a potentia gustativa, et sic sumun-
tur isti duo sensus. Priraura ergo ex istis quinque raodis immutandi, quibus sensus
cxteriores contingit immutari, sumitur numerus sensuum exteriorum. Kedeun^lo modo
— lO? —
ud propositum argnraei;ti, dicniit qiiod liotentiae tactivae in specie snnt plures; in ge-
nere tamen proximo omnes sunt ut uua potentia, quia omnes potentiae tactivae con-
veniunt in lioc, qund eodem modo inimutantnr ut dictum est. Quare.
Licet in quarta re-ponsioue esset difficultas quam. tetigi snpra, dum legerem com-
mentum dc Inimido, quum dicunl gustum percipere, ad hoc nt species saporis compre-
liendat; quia, ut supra diximu^, non videtur possibile quod gustus percipiat hnmorem,
quia sensibile proprium est qnod nou conlingit altero sensu sentiri: cum ergo humor
sit seujibiie proprium sensus tactus, quomodo pnssibile erit talis humor a gustir per-
cipi? Sed de hoc satis dictum iam....
Verum circa lianc responsionem Thomae et Aegidii, insurgit multo maior difficultas;
quia, licet venim sit quod, si tactus debeat percipere calidum, frigidum, liumidum et sic-
cum, (debeat eadem fieri) licet hoc de sicco non appareat; non enim mihi videtur, nec ita
est quod si manus mea sentiat aliquid siccnm ut manus mea fiat sicca; non tamen vertnn
est in qnalitatibus sequentibus quatuor qualitates primas. Nec si tango aliquid leve, ma- Ch. 235 i-ecto
nns mea fit levis, nec si dunim dura, nec si nuUe mollis, uec si asperum aspera. Dice-
rera enim: hoc est extrema fatuitas; mihi videtur, quod ratione continui (?), quia asperum
leve et aliae qualitates taugibilcs sequentes primas qualitates non sunt qualitates activae,
sed bene eas sequuntur; ideo uon oportet quod si tango aliquid grave quod illud tale indu-
cat gravitatcm in ra;inu mea, et sic de aliis et ita nou videtur quod omnes potentiae tactivae
habeauteumdem modum immutandi utdicit Thoraas,quia ut diximus.licet duae potentiae
tactivae habeant eumdem modum immutandi, scilicet potentia perceptiva calidi et frigidi,
et potentia perceptiva Iniraidi et sicci, licet de sicco nun videatur verum; aliae tamen poten-
tiae liabent uiodum immutandi. Ideo pctentiae tactivae non possunt esse una poteutia in
genere proximo si deberet sumi genus proximum ab illo modo immutandi quem po-
suit Thomas in ipso tactu; quia, ut diximus, illud non potest esse unum genus pro-
xiunnu, cuni uon sit idem modus immutandi omnes potentias tactivas; ideo do aliam
respousioneff . Su;<tinendo itaque opinionem xVristotelis et ceterorum peripateticorum
dicemus quod suraitur unitas in tactu penes unum geuus proximura in quo omnes
qualitares tangibilium conveniuntin hoc ad quodsunt difiereutiae corporum generabiiium
et corruptibilium generabilia suntut dixit Aristoteles. Dicebat enim Philosophus quod
obiecta seusus tactus sunt ditferentiae corporum generabiliura et corruptibilium; hae au-
tem sunt caliditas, frigiditas, humiditas, et siccitas, asper, lene, grave, et leve. Nou sic
autem est (de) quatuor obiectis aliornm sensuum. Nam no!i omne corpus geuerabile aut
corruptibile est album vel nigrum, similiter nec dulce vel amarum, sed beue omne tale
corpus aut calidum aut frigidum, aut huraidum aut siccum. Et ideo secnndum omne Ch.235verso
genus proximum. quod est differentia corporum generabiliura et corruptibilium, obiecta
sensus tactiis sunt ut uuura obiectum, et omnes potentiae tactivae sunt una potentia
in genere proxirao, et sic sensus tactus est unus seusus, licet, secundum speciem, poteii-
tiae tactivae sint plures et sic tactus fit sensus plures.
Sed est adhuc difficultas, quum ratio Aristotelis, quae probat quod tactus sit
sensus pluralis, non videim- valere nec eoncludere quod intenditur. Arguebat enim sic
Aristoteles. Illa potentia sensitiva non est una quae percipit plures contraiietates, ergo
tactus non est una potentia sed plures. Modo obiiciendo quod ista ratio nulla sit,
quia eodem modo, arguo de seusu communi quia sensus communis percipit plures
— 108 —
contrarietates, ut contrarietatem albi et nigri, duk-is et amari et alias contrarietates sen-
suum exteriorura, ergo sensus commuuis est pluralis sensus; consequens tamen est fal-
sum, et contra Aristotelem, ut viclebimus infra in capitulo proprio, ubi apparebit sensum
communem esse unam potentiam: si ergo ratio mea non valet, nec etiam ratio Ari-
stotelis valebit, quare non videtur sequi necessarie: sensu tactus percipi plures cou-
trarietates , ergo suut plures sensus.
Ad lioc dicitur commuuiter quod illa propositio: unius potentiae debet esse sola
contrarietas, debet intelligi per se primo: non eniin percipit sensus communis aliquara
contrarietatum primarum per se primo, ut contrarietatem calidi et frigidi, dulcis et
amari, sed per se primo percipit unam contrarietatem communem innominatam quae
ex. gr. dicatur a et l>. Non sic autem est de tactu, quum tactus per se primo
pereipit omnes contrarietates tangibiles. Ideo ratio valet de tactu quum per se primo
percipit plures contrarietates, non valet autem de sensu communi, quura sensus communis
non est per se primo perceptivus plurium contrarietatum, sed per se primo percipit unam
Ch. 236iecto contrarietatem innominatara. Sed ista responsio non videtur sufficiens quum ista dicam
de tactu, quod scilicet tactus non per se prinio comprehendit illas contrarietates, sed
per se primo tactus est perceptivus unius contrarietatis innominatae, quae similiter
vocetur a et Ib; et ita sicut sensus communis' est unus, ita sensus tactus erit unus.
Dixit Thomas, in prima parte, in Quaestionibus disputatis, quod probabiliter potest teneri
quod sensus tactus sit unus sensus, nec aliqua ratio demonstrativa est in apprehensioue;
sed quod dicemus sustinendo Aristotelem? Sustinendo opinionem Aristotelis dicemus,
quod non est eadem ratio de sensu communi et de tactu, quia non est eadem ratio
deservo-et de domiuo, quia enim sensus coramunis est sensus interior, et communis
virtus pro eius unitate non requirit uuitatem contrarietatum ; imo stat cum unitate
eius pluralitas contrarietatum; modo in sensu par.iculari et exteriori est bene neces-
sarium qtiod, si seusus est unus, debeat esse unius contrarietatis tantum per se primo
perceptivus. Cum ergo tactus sit seusus particularis et exterior, si nou erit unius
contrarietatis tantum per se primo perceptivus, nou erit unus sensus: modo, ut ap-
paret,sensus tactus est per se primo perceptivus plurium contraiietatum, ut contrarietates
calidi et frigidi et similiter contrarietates humidi et sicci, quorum nulla ad alteram
• reducitur, quare. Ideo necessario tactus debet poni plures sensus nou autem unus; non
autem est sic de seusu coramuni.
Sed adhuc contra nostram determinationem insurgit difficultas, quam (fugiemus)
fugiendo ad sensum particularem, quod si talis sensus percipit plures contrarietates
est plures sensus, et si percipit tantum uuam contrarietatem est sensus unus. Modo
obiicieudo dicet quis quod non possumus ad hoc fugere, quum visus est uua
potentia particularis, et tamen percipit sua obiecta quae magis distant quam obie-
cta sensus tactus, visus enim perceptivus est coloris et lucis; modo magis distant
lux et color, quam calidum et frigidum, humidum et siccum et quam aliae diffe-
Cli.2.36verso rentiae , seu contrarietates qualitatum tangibiiium, quum lux est qualitas aeterna,
color vero est qualitas non aeterna; omnes autem qualitates tangibiles sunt genera-
biles et corruptibiles; modo plus differunt aeternum et corruptibile, quam corruptibile
et corruptibile; ergo color et lux magis differuut quam qualitates tangibiles, seu
contrarietates earum ad iuvicem differant; non ergo est coiicludendus seusus tactus
— 199 —
esse plures sensus ex eo quod est sensus particularis perceptivus contrarietatum plu-
rlum omnino distinctarum, quia videmus quod visus est una potentia ut communiter
conceditur, et tameu visus est una potentia particularis percipieus sua obiecta magis
differentia quam obiecta et contrarietates sensus tactiis, quare. Ad hoc dari possunt
duae responsioues secundum quod duae sxmt opiniones de luce. Prima respousio est
secundum tenentes quod lux sit idem subiecto quod color, licet color et lus forma-
liter distinguantur; nam secundum istos, color nil aliud est nisi lus obumbrata, et
ista lus et color sunt idem subiecto et materialiter, distinguuntur autem formaliter,
quia lux est lux pura, color vero lux non pura. Secundum ergo hanc responsionem
negatur quod color et lux magis differant quam contrarietates tangibiles, imo sunt
unum et idem subiecto, licet formaliter distinguautur. Secundum vero alteram opi-
nionem quae teuet quod non sint realiter idem color et lux, est dicendum quod in
comparatione ad ipsos sensus magis differunt obiecta tactu-j, quam lux et color, licet
in se et esseutialiter magis differunt lux et color quam obiecta tactus, ut probat ar-
gumentum. Quomodo autem iu comparatione ad ipsos sensus altera est diversitas inter
calidum et frigidum, et huraiJum et siccum, verbigratia, quam inter lucem et colorem,
declaro, quia comparando lucem et colorem ad visum, lux et color se habeut in qua-
dam aualogia; primo enim percipitur lux dein color: color enim mediante luce perci- Ch.237recto
pitur, ut supra dixit Aristoteles, cum dicebat: color est actus diaphani secundum actum
in actu ilhiminati, ut exponebat Commentator, et sic color percipitur mediante luce.
Modo in contrarietatibus tangibilium non est talis aualogia quum omnes tales con-
traiietates per se primo percipiuntur a tactu, nec una percipitur mediante alia. ideo
remauet quod tactus sit pUires, licet seusus visus sit unus sensus.
Sed circa totum quaesitum est ima difficultas per se et seorsum distincta
ab Jiis quae hucusque dicta sunt , quia non \idetur omnino necessarium quod ta-
ctus sit una potentia et imus sensus, non autem plures, quum illa potentia, quae iu-
dicat circa plures coutrarietates est una poteutia ; sed tactus iudicat circa plures
contrarietates , per tactum euim et non per alterum sensum iudicamus an hoc
sit calidum, frigidum, humidum et siccum ; ergo sensus tactiis est unus sensus et
una potentia. Hae ratione utitur Philosophus hic inferius, ubi probat quod datur alius
sensus a quinque sensibus, qui est sensus iuterior, quare. Ad hoc dicatur quod non
est tactus qui ponit differeiitiam inter tangibilium contrarietates, neque est una ali-
qua poteutia tactiva, quae afferat iudicium de pluribus quam de una contrarietate
tangibilium, sed sensus communis est qui de omnibus illis iudicat. Decipimur autem
nos et credimus quod sit sensus tactus (illud) quod de omuibus illis iudicet, quum
potentiae tactivae coucurrunt initiative, sed non principaliter ad hoc iudicium.
Cum enim unaquaeque potentia percipit suam contrarietatern , suut occasiones
sensui communi ut omnes illas contrarietates comprehendens de illis iudicet ; ideo
cum poteutiae tactivae sunt ut principium occasionale huius iudicii, credimus nos
quod hoc iudicium fiat ab una potentia tactiva, sed non est ita. Ideo error est in
ista existimatione. Sed rursus iustabit quis uostrnm quando ita dicam quod visus
non est qui iudicat de istis coloribus, sed dicam quod est sensus communis, qui aftert
hoc iudicium, et ponit differentiam iuter unum colorem et alterum , sicut tu dicis Ch.237verso
de tactu , sed secundum communem existimationem visus est, quod iudicat de istis
— 200 —
coloribus;ergo et tactns iudieaMt de oiunibus qiialitatibus tangibilibiis et sic teuebimus
quod sit una potentia tactiva, quae omnes qualitates tangibiles compiehendat, ad hoc
ut inter illas possit ponere differentias et. conveuientiam. Dici possit primo conce-
deado quod verum est quod non est visus qui iudicat de coloribus, sed est sensus
communis ; visus autem solum initiative coucurrit ad hoc iudicium, sicut quod di-
cebatur de tactu. Vel aliter dicatis quod visus est qui ponit differentiam inter ipsos
colores, tactus autem nou est qui ponit differeutiam inter tangibiies qualitates, quum
est aliqua diversitas in visu et tactu: sed super hoc considera tu.
Utrum sensus tactus sint fmiti vel infiniti.
Cum determiiuitum sit in praeterita quaestione quod seusus tactus est plu-
res, oportet secundo loco videre an sensus tactus sint infiuiti, an finiti et quia
clarum est quod non suut infiniti . ergo fiuiti. Ideo cum sint fiuiti quaerimus
de modo eorum, quot sciiicet sint sensus tactus, seu poteutiae taciivae. In hoc quae-
sito reperiuntur multae ac vaiiae oidniones. Aliqui tenueruut quod duao tautum essent
potentiae tactivae, aliqui quod qualuor, aliqui quod quiuque, aliisex, alii septem, ut
diximus, ergo. Una est opinio quae tenet quod potentiae tactivae sunt tautum duae, una
quae est perceptiva calidi et liigidi, et raediorum, alia quae est pereeptiva iuimidi et
sicci et intermediorum. Aliae vero contrarietates tangibiiium aut reducuntur ad has duas
contrarietates primas et ab eisdem percipiuntur potentiis tactivis , aut sunt sensibilia
communia. Uude potentia perceptiva humidi et sicci perceptiva est duri et mollis,
Ch. 238rccto qnum durum siccum est, molle vero esfc humidum. Ideo per eauidem potentiam hanc
coutrarietatem con,prehendimus per quam comprchendimus humidum et siccum; de
gravi autem et levi dicit haec opinio quod sunt sensibilia coramunij, ut videtur dixisse
supra Comraentator, ubi dicit quod ista diio pe;cipiuntur sine motu; et ita cum motus sit
sensibile comraune, et grave et leve aut sunt motus, aut non percipiuntur nisi me-
diante motu, erunt ergo grave et leve sensibilia commuuia; de aspero autem et leni
aliqui dicunt quod reducantur ad humidum et siccum, quia asperitas, scilicet in qua
una pars supereminet alteri, provenit ex siccitate: leuitas vero ubi onines partes sunt
aequales et nullum alteri supereminet, provenit ab hiimiditate et ifca reducitur hacc
contrarietas ad contrarietatora quae est iu humido et sicco. Pouimus ergo, secuudum
banc opiuiouem, qualiter omues contrarietates taugibilium percipiuntur a duobus po-
leutiis tactivis, et ita quod tactus sit tantum duo sensus. Aliquibus autem non placuit
liaec opinio, et primo quoad hoc quod diximus de duro et mclli, quod reducuntur ad
liumiduui et siccura, quia non coguoscinius durum per solam siccitatem; non euim
coguoscimus aliquid esse durum ex eo quod est siccum, sed ex eo quod est comprehen-
sivum (compressivum?) a tactu non cedit tactui; similiier nec perapiraus aliquid esse
raolle percipiendo illud esse humidum, sed ex eo quod videmus illud cedere tactui, et
sic haec opinio videtur falsa.
Nec stat talis opinio cum raeute C 'mmentatoris, quia in hoc capite Commentator
vult quod per aliam poteutiam percipiantur oranes hae qualitates tangibilium. Unde,
secundum ipsum, alia est poteutia calidi et frigidi, alia humidi et sicci, alia gravis
et levis; non autem secundum eius intentiouem poteutia perceptiva calidi et frigidi,
et potenlia pe.ceptiva humidi et sicci suut potenliae perceptivae oranium aliarum
— 201 —
contraiietatum tanglbilium, quare secuudum sententiamCommentatoris non tantum sunt
duae potentiae tacti\ae, sul plures quam duae. Quod etiam dixit liaec jirima opinio Cli.238verso
de gravi et le\i, quod sunt sontibilia communia et non percipiuntur uisi mediaute
motu, non videtur esse ad mentem Aristotelis, quum hoc numquam posuit Aristo-
teles, scd ista enumerat inter differenfias tangibilium, tamquam obiectum proprium
sensus tactus, neque videtur forte necessarium quod percipiatur motus, si debeat gra-
vitas et levitas ccmpreliendi: quia si ista duo perciperentur mediante raotu, cum motus
sit sensibile commune, per quod percipietur ipse motus? Aut enim per sensibile pro-
priimi, aut per sensibile commune; sed non videtur quod motus percipiatur mediante
sensibili proprio, neque mediante sensibili communi. Non viJletur ergo quod si debeam
grave et leve comprehendere, (oportere) ut mntum i|isum comprehendam. Quod autem
dixit haec oiiinio de aspero et levi, quod si'ilicet roducuntur ad figuvam, videtur esse
satis tolerabile dictu. QuiS, ergo haec opinio videtur in multis deficere, ideo altera ve-
peritur opinio quae tenet quod potcntiae tactivae sunt quatuor, scilicet: prima quae
percipit contrarietatem calidi et frigidi, secuuda quae percipit contrarietatem humidi et
sicci, tertia quaeperciplt contrarietatem gravis et levis, quarta quae percipit contrarie-
tatem duri et mollis. De aspero autera et de leni non ponitur poteutia ab illis quatuor
distiucta, quae talis contrarietatis sit perceptiva, quia haoc aut reducuntur ad figuram,
aut ad contrarietatem quae est iu humido et sicco, et ideo percipiuntur ab illa po-
tentia, quare.
Aliqui alii, non contenti his quotuor potenfiis tactlvis, ponunt unara aliam poten-
tiam tactivam, quae attenditur penes dolorem et laetitiam. Katio autem cur po-
nant hanc potentiam tactivam, est quia per tactum cognoscimus delectationem et tri-
stitiam, sed nou peraliquam potentiam determinatam ista cognoscimus; quia aliquando
sentimus delecfationem aut tristitiam, et tamen (non) comnrehendimus calidum et siccum, Ch. 239 reclo
durum ct molle: sicut si quis vestrum pingat papillas mulieris, ex illo tactu sentietis
magnam delectationem, et tamen in tali delectatione nou sentietis anil quod tangitis
sit calidum, frigidum, nut humidum et siccum, aut grave et leve. Similiter si quis
patiatur magnum dolorem seutit maxiraam tristitiam, et in percipiendo dolorem senfit
iiuanta est (sic), quum nescit an sit calida vel frigida, humida vel sicca; ergo delectatio
et tristitia percipiuntur per tactura, et clarura est ad sensum; et cura non percipiatur
ab ali(iua quatuor potentiarum, videtur esse necessarium ponere quintam potentiara,
quae sit delectationis et tristitiae porcepiiva. Istam opinionem insequentes inter se
diversificati suni; quia quidam volunt quod haec sit tantum una pofentia tactiva di-
spersa per totum animal, aliqui vero voluut quod sint duae potentiae, uua quae est
in raerabris genifalibus, et haec potentia percipit maximam delectationem, qnae possit
csse in ipso tactu: delectatio enim quae datur in actu venereo est tanta, ut dixit Divus
Hieronimus, ut si angeli coireut, duni essent iu concubitu, oblivis^erentur de oraui-
bus rebus.
Aliqui alii ponunt aliam potentiam tactivam in gutture, et haec perceptiva est
delectafionis in gusta secundum contemporautiam cibi, in qualitatibus primis. secnn-
dum quam ipsum cibura est conveniens auiraali; ista autem delcctafio gulae est ibi vere
et proprie delectatio, sed non est fanta quanta in venereis. Cum autem istae duae
delectationcs non suut lu (|uacumque parte uostri corporis; sed uuaquaeque illarum
26
— 202 —
fit in certo et determinato loco; ideo iiosiierimt isti has duas virtutes sensitivas par-
tiales in membris nostri corporis , unam scilicet in membris genitalibus et alteram
in gula. Aliqui alii ponunt tertiam potentiam perceptivam tristitiae et laetitiae, quam
Oh.239verso dicunt esse dispersam per totum corpus animalis, et ista tertia potentia est perceptlva
laetitiae et tristitiae, quae fiimt iu toto corpore, sicut quando liabemus scabiem, sen-
timus magnum pruritum per totum corpus, quem cum quaerimus manu amovere, car-
pendo ipsam cutem, sentimus raagnam delectationem per totum corpus ; verum post
hanc delectationem quae est iu pruritu, insequitur maguus dolor et tristitia, qualiter
non est iu delectatioue venerea et delectatione gulae ; nec ista delectatio est tanta,
sicut sunt illae duae. Licet Couciliator fuerit vir magnus, mihi tamen videtur quod
ista sua opinio ponens illam quiutam potentiam tactivam, quae est perceptiva laetitiae et
doloris sit contra Aristotelem, quum si," praeter iilas quatuor potentias, essetponere
hanc quiutam potentiam, Aristoteles fuisset vakle dimiuutus, quum Aristotelis (sit sen-
tentia), ego credo quod sit iu testu commenti 119, quod obiecta tactus sunt diffe-
rentiae corporum generabiliura et corruptibilium. quatenus generabllia et corruptibilia,
quod non est de dolore et tristitia; ueque Aristoteles in hoc loco, neque alibi ut in
quinto De animalilms enumerat dolorem et tristitiam inter obiecta tactus, sed bene
enumerat semper alias contrarietates. Argumentum taraen hoc non est deraonstrativum
sed probabile , quia posset respondere Conciliator quod Aristoteles solum enumerat
obiecta tactus magis famosa. Secunda ista opinio non videtur nimis suificiens, quia
non potcst bene evadere difficultates, quia cum tactus, secundum Conciliatorem, do-
lorem sentiat, tactus cognoscet se dolere et sic cognoscet tactus suam operationem
propriam. quae est sentire, quare tactus erit virtus reflesiva sui super se, quod est
falsum. Tertio deficit haec opinio, quum, licet laetitia et dolor non fiant siae cogni-
tione tactiva, uon tameu ista duo sunt operationes potentiae tactivae, sed operationes
Cli. 240 rccto apprehensivae, quae est una virtus distiucta a virtute tactiva; ideo cum dolor et tri-
stitia non sentiantur a virtute tactiva, sed ab apprehensiva, non est pouenda illa quiuta
potentia tactiva, quae habeat laetitiam et dolorem comprehendere, quare nullo modo
potest stare opinio Conciliatoris. Quare puto quod melius sit tenere quod tantum sint
quatuor poteutiao tactivae. Pro solutione autem argumeuti Conciliatoris, est tria con-
siderare iu ipso dolore aut laetitia: primo causam doloris et tristitiae (sic), secimdo
res quae est dolor, vel laetitia, tertio coguitiouem doloris et laetitiae. Tunc dico quod
causa laetitiae est impressio conveniens iu ipso tactu, causa vero tristitiae est mala et
disconveniens impressio facta in ipso tactu a tangibili,et haec causa percipitur ab ipso tactu.
Tristitia vero et laetitia sunt qualitates factae, seu genitae in virtute apprehensiva, quae
qualitates insequuntur cognitionem tactivam, scilicet illarum passionum convenientium
aut disconvNJuientium. Unde si tactus cognoscat impressionem sibi illatam a tangi-
bilibus sub modo convenieutiae, virtus apprehensiva, quae sequitur cognitionem ta-
, ctivam, laetatur : si vero tactus coguoscafc impressionem sub modo disconvenientiae,
vittus apprehensiva contristatur; neque ex I.oc quod virtus apprehensiva dolet, aut
tristatur (sic) e.\ couveuienti, aut disconvenienti impressioue facta iu tactu, oportet ut
ipse cognoscat laetitiam aut dolorem; nou ergo est uecessaiium pouere quiutam po-
tentiam tactivam ex eo quod laetamur aut tristamur , aut ex eo quod coguosci-
mus laetitiam aut tristitiara, sicut posuit Conciliator, quia, ut diximus, nou est
— 203 —
potentiae tactivae laetari aut tiistaii , sed bene potentiae tactivae est percipere qua-
litatem impressam convenienter aut disconvenienter, ex qua convenienti aut discou-
venienti impressione oiiginatur dolor et tristitia, quare argumentum Conciliatoris nul- Ch.240ver3o
lius est valoris. S.d dices: tu ponis quod tactus nou est qui doleat, sed tamen oportet
q>!od virtus tactiva sit iu operatione, si vii-tus appreliensiva habeat dolere aut tri-
&tari. Sed contra: quia in usu venereo maxime laetamur, et tamen non sentimus ca-
lidum. frigidum, Immidum et siccum, ergo non oportet virtutem tactivam esse in
operatioue dum percipimus laetitiara: similiter dicatur de dolore. Quomodo ergo hoc
reducis ad aliquam quatuor potentiarum taclivarum cum a nulla potentia tactiva
percipiatur ? Illud argumentum reputatur insolubile, sed istud argumentum aeque bene
vadit contra Conciliatorem quam contra nos: quum ycet Conciliator ponat quod lae-
titia et tristitia sint qualitates tactivae, quae percipiuntur ab illa quinta potentia;
oportet tamen ut det causam ipsius delectationis, aut contristationis, quod piius debeat
cognosci ab aliqua potentia tactiva; non possunt autem creari laetitia et tristitia, nisi
a primis quatuor qualitatibus; ergo oportet illas esse coguitas ab aliqua potentia ta-
ctiva, et ita oportet etiam concedere, quod virtus tactiva perceptiva calidi et fiigidi,
et virtus perceptiva humidi et sicci sint in operatione; si illa scilicet quinta potentia
debeat percipere laetitiam et tristitiam, quia laetitia et tristitia non fiunt sine cognitione
praecedente: quare aeque bene contra Conciliatorem procedit argumentum factum de
venereis sicut coutra uos, quia in (iioc) casu sentitur maxima delectatio, et tameu non
sentitur calidum, frigidum, uee bumidum et siccum; quare ideo oportet solvere argu-
meutum pro nobis, et pro ipso Conciliatore. Dico ergo itaque quod iu actu venereo,
ubi sentimus tautam delectationem. sunt calidum, frigidum, huraidum et siccum re-
ducta ad temperamentum, sed tamen tactus non cognoscit an hoc sit calidum au
fvigidura, humidum an siccura; uec hoc inconvenit, sicut videmus quod boni coqui Ch. 241recto
faciunt quaudoque sapores adeo delicatos ut nescimus an sint dulces, aut alicuius al-
terius certi saporis; similiter piotores, admiscendo varios colores ad invicem, faciunt
unum quoddam quod uon est albedo, neque nigredo , uec per visum iudicamus nos
illud esse albedinem aut nigredinem, sed percipit visus uuum quoddam, quod nescit
an sit album aut nigrum. Bene tamen, cognoscit visus quod illud tale commixtus est
color, sed quis color sit, non potest discernere, et similiter de tactu in venereis ; in
emissione euim seminis illa delectatio creatur ex commixtione temperata calidi et
fiugidi, nec sentio an ibi sit ealidum (vel) frigidum. Sed contra hanc responsionem insur-
git difficultas, quia diximus quod in emissione seminis est caliditas, et tamen uon cogno-
scit tactus an illud contemperaraentum sit calidura, frigidum; sed (itera) contra, quia si
ita esset, sequeretur quod sensus deciperetur circa proprium sensibile, quod est couti"a
sententiam Aristotelis superius, ubi dixit : quod sensibile proprium est quod ab uno
sensu contingit sentiri, et circa ipsum non decipitur sensus ; quia in illa emissione
seminis est calidum, frigidura et tamen tactus non percipit calidum ibi existens. Si
vellem ad hoc dare responsionem corarauuem, facile evadereraus argumentum, dicendo
quod seusus non decipitur ciica proprium sensibile secundum genus, sed bene deci-
pitur visus (nou) quum color, sed quum est hic vel ille color ut albus vel niger. Ita
dicerem quod tactus in emissione serainis non decipituT iu iudicando an ibi sit qualitas
prima, sed bene decipitur in iudicaudo quae illarum quatuor sit ibi , sed quia
— 204 —
haec respoiisio nou est ad mentem Commeiitatoris ut iiim diximus , ideo do aliam
Ch. 24lverso respousionem quam iudico esse verara, et ad mentem Arittotelis et Averrois. Dico
ergo quod tactus non decipitur circa proprium obioctum secundumgeuus, uec secim-
dum speciem, similiter uullus alius sensus, si salventur tres conditiones positae a Tlie-
mistio: scilicet debita distantia sensibilis ab ipso sensu, debita dispositio ex parte
orgaui, et debita dispositio ex parte medii. His tribus servatis, uou decipitur sensus
circa proprium sensibile , sed bene decipitur altera earum deficiente, et sic est in
actu veuereo; decipitur enim sensus tactus quia ibi est defectus ex paite organi, et
propter talem defectum non potest tactus rectum iudicium afferre de illo sensibili;
hic autem defectus potest propter alteram daarum provenire. Secuuda causa est ma-
xima delectatio, seu appetitus et passio: passiones enim corrumpunt iudicium, ex ni-
mio enim dolore aut laetitia potest tactus impediri a recto iudicio. Altera causa est,
quia, sicut si oculus habet colorem citrinum, sicut habent aegrotantes febre colerica,
t.ilis visus quodcumque videt iudicat citrinum propter indispositionem orgaui visus,
ieu oculi, sic dico qiiod in tactu, ex eo quod iu emissione sunt quatuor qualitates
multum commixtae cum euiittitur semeu, una species confundit aliam et non permittit
tactum rectum afferre iudicium de altera. Illud ergo commixtum ex quatuor primis
qualitatibus percipitur a potentia perceptiva calidi et frigidi, et a poteutia perceptiva
humidi et sicci. Sed non recte percipitur calidum et frigidum; quare salvatur quoJ
potentia tactiva sit iu operatione dum apprehensiva laetatur aut tristatur, et Conci-
liator, iudicio meo, ad hoc idem debet deveuire. Sed dices: ex toto non solvitur difli- ?
cultas quam tu uon potes negare, quando sentiamus dolorem et laetitiam: et timc
Ch.2-12rectu stat argumeutum Conciliatoris: quum cognoscimus dclorem et laetitiam et non per
aliam poteutiam quara per potentiam tactivam, non per aliam quatuor dictarum po-
tentiarum , ergo debet dari quintam potentiam tactivam quac cognoscet laetitiam
aut tristitiam. Quare si non esset auctoritas Aristotelis, adherirem opinioni Conciiia-
toris: sed quia Aristoteles uumquam posuit laetitiam et tristitiam inter obiecta po-
tentiarum tactivarum, ideo puto esse aliter diceudum, quae scilicet sit potL'utia cogno-
scitiva doloris et laetitiae. Pro quo debctis scire quod circa hoc suut variae et
diversae opiniones, quae scilicet sit virtus c ognoscens laetitiam aut dolorem. Geutilis in
secundo, ibi iu illa parte Doloris, et Jacobus de Forlivio (qui) est etim insecutus dicuut
quod virtus cognoscitiva doloris et laetitiae est sensus communis. Ugo vero Senensis
ponit quamdam imaginativam imperfectam dispersam per totum corpus quae cognoscit
dolorem et laetitiam. Conciliator vero vult quod sit illa quinta potentia tactiva, et
sic circa hoc quod sit potentia cognoscitiva doloris et laetitiae sunt opiniones (?) iudi-
cabiles (judicabitis?) autem quae sit melior; quae enim opinio sit veraDeus scit; sed mihi
videtur quod tristaii aut laetari non sit op^ratio virtutis tactivae, sed est operatio ap-
preheusivae, quae virtus, iu sua operatione, insequitur cognitionem potentiarum tactiva-
rum, quae sunt in operatione. A qua vero virtute cognoscatur laetitia, et tristitia
sum cum Ugone aut Jacobo, nullo modo cum Conciliatore. Quare. "
Et sic Deo duce expliciuut quaestiones Maximi Philosophi Ponponatii Mantuani
super tres libros Aristotelis de Anima.
— 205 —
SUrrLEMEXTA QUARUMDAM QUAESTIONUM
QUAE PRIU.S IMPEKFECTE TEADITAE SUNT.
Utrum ■nobilUas sclmtiac sumatv,r a nobilitate subiecli vcl a certitudine dcmon- Ch. 248rocto
strationis.
Circa quaestionein illam piimi De anima, numquid nobilitas scientiae sumatur
a subiecti noLilitate, vel a certitudine demjnstrationis, et praecipue coutra rai-ionem
qnae teuet qnod a nobilitate subiecti snmatnr nobilitas soieutiae; ciica quam ra-
tionem dubitatur, quia haec respousio uon videtur vera, nam magis videtnr quod
pertectio scientiae est sumenda a certitudine quam a uobilitate subiecti.
Ratio satis evidens est, qnia cum certitudo sit qnalitas, et se babeat nt forma,
subiectum vero ut materia; modo forma e.->t perfectior materia; ideo, cum perfectio
certitudiuis sit ut forma, perfectio vero subiecti nt materia, altior et nobilior erit
perfectio certitudinis, qnam subiecti, (et) sequeretur qnod scientiae, quae sunt de eodem
subiecto essent aeqnaliter perfectae, quod est falsura; quia si una scientia conside-
raret Deum in quautnm est iutjjligens, et alia in quantum est primns motor, valde
pjrfectior est scientia quae cousideret Deuui iu quantum est iutelligens, quara ilia
quae cousideiet Deum iu quantura est piimns raotor. Coutraria videtur nola, quia
istae duae scientiae considerant de eodem obiecto, ergo sunt einsdem perfectionis,
cum perfectio scientiae attendeuda sit peiies perfejtionem iu subiectis. Tertio arguitur:
data illa positione, sequeretur, quod scientia quae esset de subiecto intinitae per-
fectiouis, illa scientia essat infiuita, contraria tenet quod si subiectnm est ali-
quantisper perfectum, scientia est aliqnantisper perfecta, et (si) subiectnm sit iu du-
plo perfectius , scieutia erit in duplo perfectior et ita procedendo; ergo si subiectum -
sit iutiuitae perfectiouis, scieutia illius erit infiuite perfecta; sed coutra est falsum
quia Metaphysica et Theologia quae considerant de Dec sint infinitae, quia cum lales
scientiae sint qnalitates in nostro intellectu, qui est actu finitus, non possunt esse
infinitae, aliter finitum actu reciperet actu infiuitum; tanien quia soli Deo conceditnr Ch.2-l8ver3o
infinitas perfectiouis, sustineudo Tiiomam, dicitur vel priuium: cum dicis quod nobi-
litds sit a certitudine demonstrationis nego. ct cum probas quia certitudo se habet ut
forma, cum sit qualitas, perfectio vero obiecti ut materia; modo forma est nobilior
mateiia; dico quod iHa propositio: lorma est nobilior materia, iutelligenda est in eodem
genere; itaque si aliquo duo sint eiusdem generis quorum unura se habe.it nt for-
nia, alterum vero nt materia; illud quodse habet ut forma est nobilius eo qnod se ha-
bet ut materia, sed si suut diversorum generum, (dico) quia, nt dietum est, obiectum se
habet ut substantiale, et certitudo ut accidentale. Ad argumiutam, cum dicis: sequeretur
qnod scientiae quae essentde eodem subiecto esseut aequaliter perfectae; dicas quod illa
propositio: perfectio scientiae attenditur penes subiectum, habent intelligere de subiecto
formali. Ad argumentum ergo non iuconvenit id quod deducitur si illae scientiae sint
de eodem subiecto formali et eodem modo considerato , sed non sunt duae scientiae
quae eodem modo considerant Deum: nam una scientia est, qiuie cousiderat Deum
— 206 —
iii quautimi est iiitelligens, alia vero quateuiis primus motor. Prima cousidevatio est
valde perfectior, quia Deus ut intelligeus babet rationem perfectiorem quam ut pri-
mus motor. Ad tertium, si teneamus uon esse aliquid iufimtimi in actu, tunc fal-
sum esset quod scientia Dei esset infinita, et sic faciliter solveretur argumentimi;
sed quia fides catbolica tenet Deum esse infiniti (sic), ideo oportet respoudere ad ar-
gumentum, quod est valde diflicile. Ideo isti negant similitudiuem ut primum in
quaestione principuli, quia dicuut quod licet Deus sit infinitus tamen fiuite compre-
Jienditur, ergo. Ad quod aliqui dicuut negaudo consequeutiam. Ad probationem, dicuut
ad anteriorem negando eam, quia secuudum quod isti dicuut, non oportet probatio-
Ch. 249 lecto nem scientiae adaequari praecise perfectioni obiecti, et ita falsum est quod assmmebatur,
quod si obiftctum sit perfectionis ut duo, quod scientia illius sit perfectionis ut duo,
et sic de aliis, quare nou sequitur: obiectum est iufiuitae perfectionis, ergo scientia iliius
est infinita. Katio et fandamentum Luius opiuionis est quia iutelligeus non potest perfecte
iutelligere Deum, neque est capax infinitatis Dei, et sic neque scientia Dei estinfinita.
Ulrum anima sit immortalis secundum Aristotelem.
Circa commentum duodecimum dubitatur et moveo quaestiouem quam etiam
tetigi iu quaestione mea de immortalitate aiiimae, quia tenent Tbomas el Commentator,
quod secundum Aristotelem auima intellectiva sit immortalis, licet diversificetur in
eorum positione. Tunc arguo, sic abiicieudo auimam esse immortalem secimdumAri-
stotelem. Siintelligere est pbantasia aut non siue phantasia, ipsa anima est inseparabilis
a materia, sed intelligere nou est sine phautasia ergo anima non est separabilis a cor-
pore. Ratio est conJitioualis cum positione accidentis, qualiter arguraentum valet de
forma. Prima propositio est Aristotelis in textu 12°, secunda etiam est Aristotelis,
quod apparet per ipsum, nbique locorura ubi loquitur de ipso intelligere, et in tertio
De auima, quod intelligere uon potest esse sine pbautasia, quia uecesse est intelligentem
phantasmata speculari: boc idem habetis ab ipso Pliiiosopbo iu quiuto De seusu et seu-
sato, et iu prinio Posteriorum et in infinitis locis, uee prohibemur quod in breviori
propositioue uon acceperim illa duo, sed solum illud ultimum « anima non est sine
phantasia», quia idem est ac si adeo illa accipiam, cum ab una parte disiunctive ad
Ch.2.50verso totum valeat argumentum; quare sequitur qnod auima sit mortalis. Sed dices quod
illa absolute est falsa, quia solum est verum de ipso intelligere animae nostrae pro hoc
saeculo, non autem p;o alio statu; vel secundum Averroera, solum habet veritatem
illam brevior de iutelligere auimae nostrae secundum quod anima est natm-alis for-
ma, non autem secundum quod se iutelligit, quia in ista intellectione non indiget
phantasmate. Sic ergo illa secundum Thomara est vera iu hoc statu, uon autem
iu alio in quo nostrum iutelligere est sine phantasia; secundum vero Averroem
est vera secuudum quod uobis est forraa, uon autera secundura quod se intel-
ligit, Sed coutra, quum ista dicta Thoraae et Averrois praesuppouunt animara esse
immortalem, sed hoc est quod iuquiritur, utrum, scilicet, sit imraortalis et utrum
habeat aliquam talem operationem. Sed dices, ut dicitThomas, quod oportet primo
probare utrum anima sit imraortalis et abstracta , deinde probare utrum habeat
operationem propriam. Sed dico: si ita est , quod soraniavit Aristoteles in textu 12°,
— 207 —
quod ista quaestio est necessaria ad cognoscendum abstractionem animae , simiji-
ter et Commentator quod oportet ponere ante oculos nostros utrum anima ha-
beat aliquam operationera sibi propriam iiecne, si volumus coguoscere abstractio-
nem animae? Si euim prius oporteret probare quod anima sit immortalis et dein.
hoc habito, quod habemus aliquam talem operatiouem propriam, quomodo quaestio
quaerens de anima utrum habeat operationem aliquam propriam sibi, esset necessaria
ad cognosceudum quod anima est abstracta, cum Ari.<toteles dicat oppositum. ut di-
ximus? Similiter non oporteret ponere istam quaestionem aute oculos nostros, scilicet
utrum habeat operationem aliquam sibi propriam, in volendo cognoscere qualitatem
abstractionis animae ad probandum quod auima intellectiva sit immortalis in teitu
quinto et sexto et septimo. Prima ratio quia reeipit omnes formas materiales, et secunda
ratio quia intelligere non est in organo, cum non intelligat anima cum hic et nunc. Cb. 251 recto
Tertia ratio quia in hoc est differentia inter sensum et intellectum, quia sensus post
magnum sensibile non comprehendit minus sensibile, intellectus autem post magnum
sensibile, intelligibile appreheuJit etiam minus iutelligibile: es quibus concludit (con-
cluditur!) quod anima nostra est immortalis. In omnibus enim (autem?) istis rationibus
supponit Aristoteles quod egeat corpore tauquam obiecto, ergo in omnibus istis supponit
Aristoteles quod anima sit mortalis. Vullis videre quod ad principia Aristotelis sequatur
quod anima nou possit separari a corpore? Quia ponit Aristoteles in definitione il-
lius corpus organicum, ergo vult Aristoteles quod anima intellectiva, sicut et aliae
animae, sit virtus organica; ergo secundum Aristotelem anima semper est cum corpore,
et ita non potest a corpore separari. Dices forte quod non oportet ad sciendum ani-
mam esse immortalem scire an habeat aliquam operationem propriam et abstractam,
sed Toluit Aristoteles qund, si perfecle debeamus scire quod anima sit immortaIis,oportet
scire quod nec egeat corpore tanquam subiecto, et ita non est necessarium scii-e ista
secundo De aniraa, ad sciendum animam esse immortalem, et hoc est nltimum ad
quod possunt confugere. sed contra hic deficit una ratio.
Item vultis videre quod secundum Aristotelem auima non sit immortalis, et quod
uon habeat aliquam operationem propriam et abstractam a corpore, (advertatis) quia
tunc, secundum Aristotelem, consideratio quidditivain genere causae formalis non staret
usque ad animam intcllectivam: quia anima nostra in aliqua operatione per se non
egeret materia, et sic quantuni ad istam operationem qua, secundum Averroem, intelligit
semper, vel secundum Thomam, pro aiio statu, non consideraretur (a physico) sed a me-
taphysico, ex quo uon eget corpore in ista operatione, et sic dictum Aiiototelis in seeundo
(primo? De auima) plus uou esset verum quia consideralio naturalis stat usque ad ani-
mam. Itera ex felicitate ad idem argno, quia Aristoteles mmiquam somniavit illam felici-
tatem Thomae, quia uihil posuit Aristoteles post mortem, sed existimavit Aristoteles Ch.251verso
quod felicitas animae nostrae solum sit in hoc mundo et in scientiis speculativis. Imo
ipse Thomas, in libro Contra gentiles, asserit quod de mentc Aristotelis omnis feli-
citas est in hoc saeculo et quod felicitas animae est in cognitione scieutiarum specu-
lativarum. et maxime in raetaphysica, nec somniavit illam felicitatem quam ponit
Averroes de copulatione intellectus possibilis cum agente; qniia si videatis omues libros
Aristotelis ubi loquitur de felicitate et maxime libros Ethicae, ubi ponit felicitatem
in scientiis speculativis, (videbitis quod) felicitatem nou iu alio mundo, quam in hoc
Cli. '2U'i recto
— 208 —
munilo, posuit Aiistoteles, uec illaiii Thoniae, quia aliam vitam uon crididit; quare
concludendum est secundum Aristotelem animam esse immortalem (sic) (').
Ulmm definitio de anima sit bene assignala.
Contra arguitur quod uon sit convenienter assignata sic. Haec dcfinitio non cora-
petit cuiiibet contento super definito, ergo non est couvenienter assignata, patet
consequentia: anterior probatnr quia non competit animae intellectivae, quod patct
quia iutellectus uullius corporis est actus, quia sic oporteret intellectum uti organo
corporeo, quod est falsum et eontra Aristotelem, et omnes Peripateticos. Quare.
Ad hoc argumentum primo respondeo secundum Thomam, secundo secundum
Commentatorem , tertio secundum nos. Dicit ergo Thomas iu prima parte, inQuae-
stionibus disputatis, et in multis aliis locis ubi pertractat hanc materiam semper
dat hanc responsionem, dicendo quod intelleetus noster, quantum est de ratione sui
et ratione potentiarum intellectivarum, sic non est actus corporis; sed ratione poten-
tiarum sensitivarum sic est actus corpoiis. Quando ergo dicitur iutellectus nullius
corporis est actiis, intelligitur de intellectu ratione potentiarum intellectivarura. Sed
contra hanc ratiocinationem arguo sic: quia si anima intellectiva, quatenus intellectiva
est, non est actus, ideo quatenus inteilectiva est, non erit anima qiiod est contra Ari-
stotelem ponentem illam esse definitionem communem omni animae; imo, secundum
Thomam, dictam univoce de omnibus animabus, et sic etiam non esseut quatuor gradus
animatoriim, quod est contra Aristotelem ponentem quatuor gradus animae in qunrum
numero ponit animam intellectivam. Posset ad hoc forte dicere Thomas, quod intel-
lectiva essentialiter, et, quautum est ratione sui intellectus, nou est anima. et, ut sic, non
sunt quatuor gradus animatorum, sed tamen est anima, prout (intellectus) est coniuuctus
sensitivae, et sic,ratione sensitivae, sunt quatuor gradus animae. Sed miror de hac ratio-
cinatione, quia expresse non potest stare cum eius sententia, quum ipse ponit, quod
Deus non posset eam facere quin essentialiter dependeat a corpore, ideo non videtur
quod sit actus corporis, nisi quatenus iutellectiva est. Item siimo essentiam animae
intellectivae in homine: tunc ipsa est substantia, vel ergo forma, vel materia, vel com-
positum. Non compositum, quia sic non esset pars hominis; nec materia ut omnes con-
cedunt, ergo forma et non nisi corporis; ideo intellectiva, quatenus talis, non est forma
nisi corporis. Item ipse dicit quod intellectiva est actii pars essentialis ipsius liominis,
ideo oportet, quod cum ex ipsa et corporo fecit (fiat) imum per se, quodipsa sit actus et
corpns potentia, aliter non fieret unum per se, et per consequens non videtur quod
sit alicuius quam corporis, ideo non video qualiter illa ratiocinatio stare possit. Ad
hoc forte diceretur, quod non oportet animam iutellectivam actii semper dependere a
corpore, licet corpus ponatur in eiiis definitione, sed sufficit quoad aptitudinem, sicut
raoveri sursum est definitio levis, quantumcumque leve non semper moveatur sursum,
sed sufficit quod raoveatur, vcl posset moveri, et est simile illi quod dicunt theologi
de accidente ut est quantitas, quia quautitas essentialiter dependet a subiecto, sive sit
Cli- 252 vcr-^o [i, subiecto, sive sit non in subiecto, ut in sacramento altaris. Istud videtur incredibile.
(') II MS ha immorlalem in luogo di morlalem. confusione cviclento del copista corae risulta
da tutto il contesto della questione, il cui senso complessivo non puu esser dubbio, non ostante
qualcbe iiaeitczza clie la tia.scrizione dcve avei' fatto subire alla compihiziuue primitiva.
— 209 —
qtiod anima iutollectiva esseutialiter et iu se depeudeat a corpore et non dependeat
ab ipso in suo opere quod (est) iutelligere. Itera Deus et uatura nih 1 aguut frustra;
si ergo Deus de necessitate, ut teuet Thomas, infundat auiraam corpori sic quod uou
posset Deus creare animam. quin iufuudat corpori, valde frustratoria esset ista unio
auimae ad corpus si iu quacuraque sua operatione non indigeret corpore. Itera Ari-
stoteles in Prooemio Metaphysicorum; omuis bomo natura scire desiderat ; cuius si-
gnum, [tit ibi dicit Phiiosophus, est sensuum delectatio, ut ibi expresse vult quod
iutelligere animae nostrae ortum habeat a sensu. Ad hoc credo quod Thomas diceret,
et est ultiraa ratiocinatio qnam possit dare , quod verura est quod intellectus eget
corpore pro sua operatione, sed non semper, sed pro statu isto; pro alio vero non.
Sed haec ratiocinatio non consouat auribus (sic) Aristotelis, quia esset maximum in-
conveniens quod Deus inoarceraverit ipsam per tam paucum tempus in corpore, et de-
fiuiatur quod non egeat corpire uisi pro statu isto.
Ad illud vero quod dicunt tlieologi de aceideute, quod possit esse sine subiecto
et tamen seniper dependeat a subiecto, dico qnod accidens existere sine subiecto est
merum impossibile apud Aristotelem, et ad illud quod dicunt, quod non oportet animam
intellectivara actu semper depeudere a corpore, sed aptitudiue: istnd uon est impossible, quia
si sola aptitudo suflBceret in definitiouibus, tunc diei primo posset quod aliquid esset
homo, et actu taraen non esset animal ratiooale; sufficeret euim secundum ratiocina-
tionem quod esset aptitudine.
Quare relinquamus istum modura dicendi, et ponaraus illum Averrois qui sic re-
spondet. Conveuit Commentator auimam esse iramortalcra. sed unicara in oranibus ho-
minibus, in qua positione surrexit quaedam nova secta de novo incipientium philosophari
dicentium, ad mentem Averrois, quod aniraa intellectiva, in iutelligendo, semper eget
organo non tamquam subieeto, sed ut obiecto, et ita anima intellectiva est actus cor-
poris. De hoc uihil vel parum dixi in mea quaestione, quia non credebam aliquem Ch. 263iecto
esse ita fatuura, qui lioc diceret. Sed ista ratiocinatio est contra sententiara Commen-
tatoris in commento duodecimo prirai De anima, ubi dicit quod non est intelligendum,
sicut intellexit Alexander, quod iutelligere non sit sine imaginatione ('). Vult ergo Com-
raentator quod anima intellectiva iutelligat sine indigentia organi. Itera est contra
Commentatorem in commento tertio" huius tertii, qui dicit quod intellectio qua anima
intelligit est siue corporeo organo. Quare opinio illa cum verbis Commentatoris stare
non potest. Ideo aliter dicuut alii et magis ad mentem Commentatoris, quod anima
iutellectiva habet duas iutellectiones, unara iu ordine ad nos, scilicet quoad nos, et
ut sic, non potest intelligere nisi mediante organo, et ideo, ut sic, aniraa intellectiva
est actus corporis. quae opinio mihi videtur extrema fatoitas: primo, quia ponere illani
ciconiam (sic) est somnium, quod somniavit Commentator praeter oranera rationem, quia
aniraa iutellectiva non esset quidditative considerabilis a phisolopho nalurali, sed a
raetaphysico. Ideo omissa etiam ista opinione Commentatoris, remanet tertia ratio-
cinatio quara solam puto esse ad mentem Aristotelis, licet in se falsa sit ; et quod haec
sit opinio Aristotelis confirmant sanctissimi et sapientes viri, Gregorius Nazianzcnus
' El non iniendil per hoc, hoc, quod apparel ex hoc sennone, superftcic tenus, scilicel quod
intelligere non sil nisi ciiin imaginalione. Vedi .\verroe al Commento 12 del De anima, versione latina,
Vonezia, 1562.
27
— 210 —
et Gregorius Nyssenus, quod scilicet aaima intellectiva sit mortalis, quae opinio
est impossibilis, quia opposilum monstravit nobis redemptor noster et attestatur raa-
gnis martyriis. Dico ergo quod intellectus, ut intelligens est, non est actus corporis ,
quia Deus benedictus in intelligendo et volendo non eget corpore, quia ipse est ante
corpus, et similiter aliae Intelligentiae in intelligendo non egent corpore; sed quia
secuudum Aristotelem lutelligentiae non influunt in haec inferiora, nisi per corpora
coelestia, ideo ut sic Intelligentiae dicantur animae corporum coelestium, sed lioc est
improprie, et non vere. Cuius triplex ratio potest assignari, quod scilicet Intelligeu-
Ch. 253verso tiae uon sint vere, nec proprie dici possint animae corporum coelestium. Prima ratio,
quia Intelligentiae sunt vere et complete existentes, absque aliqua indigentia corporis
coelestis, cuiusmodi non sunt verae auimae, ideo. Secunda ratio est quia Intelligentiae
niliil recipiunt a corporibus coelestibus, imo dant aliquid ipsis, verum autem animae
aliquid recipiunt a corporibus. Ideo.
Tertia ratio est quia lutelligentiae creant effective, etsi non productive, tamen
conservalive corpora coelestia, sed verae animae non effective, sed formaliter creant
sua corpora. Quare Intelligentiae non sunt vere et proprie animae appellandae, ideo
istis non proprie competit definitio, sed aliquo modo.
De intellectiva autem dico quod, secundum Aristotelem, essentialiter et in essendo
et in intelligendo depeudet a corpore, neque potest esse sine corpore, neque intelli-
gere sine organo corporeo; quod enim post mortem iutelligamus non est ratio, sed
in hoc mundo quod intelligamus per organum corporeum tanquam per obiectum est
rdtio, quia videmus quod dormientes uon iutelligunt. Item quia iutelligimus quodcum-
que velimus; semper enim se affert nobis aliquid obiectum corporeum, et ita sive in-
telligamus materialia, sive immaterialia, semper, in intelligere intellectus nostri, apparet
organum ut obiectum intellectus; ergo, quatenus iutollectus, non iudiget corpore, quia
non omnis intellectus indiget corpore, quia intellectus quales sunt Deus et Intelii-
gentiae nullo egent corpore in suo intelligere, non ut subiecto, sed ut obiecto; et ita
anima nostra intellectiva est media inter abstracta et bruta, quia animae abstractorum
nuUo modo egent corpore neque ut obiecto, neque ut subiecto; animae autem bruto-
rum omniuo egent corpore , tanquam obiecto et subiecto, quia coguoscuut cum liic
et nunc ; anima autem nostra secundum quod est intellectiva realis (utitur) in intel-
Ch. 2.54 recto ligeudo organo corporeo , nec ex toto absolvitur ab organo corporeo , uec enim ex
toto et omni modo iu intelligendo eget organo corporeo, quia nou eget eo ut subie-
cto, cum intellectio non fiat cum hic et nunc, sicut vegetatio et sensatio, quae sunt
operationes eiusdem animae; hic autem et nunc est conditio materiae; anima autem
uutritiva secundum quod realiter eadem est cum vegetativa et sensitiva, et sic in suis
operationibus, quae sunt pertinentes ad vegetationem et sensationem, indiget corpore
ut subiecto, quia omnes tales operatioues fiunt cum conditionibus materiae, quae sunt
hic et nunc; ideo iu talibus operationibus anima intellectiva, quatenus sensitiva aut
vegetativa, indiget corpore ut subiecto; modo cum operatio eiusdem animae intelle-
ctivae, quatenus intellectiva est, quae est intelligere, fiat sine conditionibus materiae,
quae sunt hic et nunc: ideo in ista sua operatioue non eget corpore ut subiecto, sed
bene ut obiecto, quia quidquid intelligatur ab anima nostra intelligitur per aliquid
corporeum; ideo media est inter animas coelestium et brutorum.
— 211 —
Quomo^o potentiae anirnae fluant ab anima.
Circa quaestionem illam: quomodo potentiae fluant ab ipsa anima. nota quod
ista quaestio est perfectior quam illa sit quae est in Expositione magna. Est igitur
videndum ex quo modo potentiae fluant b subiecto; utrum quodam ordine germinent
ab auima vel inordinate, quod est quaerere utrum poteutiae animae servent determina-
tum ordinem sic quod una sit prior et altera posterior, vel inordinate fluant ab anima sic
quod il!a potentia'. quae nnnc est prior, aliquando erit posterior, et sic de aliis animao
potentiis. Ubi dicatis quod non inordinate procedimt istae potentiae ab ipsa anima, imo
servant ordinem certiim ac determinatum, quia natura in operationibus ordinate pro-
cedit; si ergo inordinate fluerent istae potentiae ab anima, non fluerent ab anima se-
cundum opus naturae; tum qnia istae potentiae differunt ad invioem specie, ergo ha-
bent ordinem essentialem ad se invicem. Sciatis ergo quod cum tripliees sint animae Ch.254verso
in genere, scilicet vegetativa, sensitiva et intellectiva, quae talem ordinem ad se in-
vicem servant, quia vegetativa, via originis, prior est sensitiva et intellectiva , ita
potentiae animae vegetativae, via originis, sunt priores potentiis animae sensitivae
et intellectivae. Similiter quia, via originis, auima sensitiva est prior intellectiva ,
ita poteutiae sensitivae, via origiuis, simt priores potentiis intellectivae. 8i er-
go sit Sorates generandus, quaudo generatnr, prius prodncuntur potentiae animae
vegetativae , postea sensitivae , demum intellectivae. Cuius ordinis signum est
quia una potentia alteri ministrat ; vegetativa enim ministrat sensitivae , quod (obii-
citur?) nam si quis vestrura ieiunet, ita debiiitabitur ut non erit (sic) quasi in se, nec
quasi poterit videre. Hoc non est es alio, nisi quod anima vegetativa non ministravit
sensitivae, sicuti solet: nec loquor de istis bouis patribus, quia in illis hoc ex ieiunio
nou evenit; similiter sensitiva ministrat intellectivae, quia ministerio sensus accipiuntur
species intelligibiles in intellectu. Cum ergo anima vegetativa ministret scnsitivae et
sensitiva intellectivae, ideo anima vegetativa, via originis, prior est sensitiva, et sen-
sitiva intellectiva. Loquendo vera de ordiue perfectionis est modo contrarium , quia
intellectiva est prior sensitiva. et seusitiva vegetativa. Talis etiam ordo intelligatur
de suis potentiis: quia hucusque locJiti- sumus de potentiis animae in generali, nunc
modo de potentiis animae in speciali quaerendum est, ulrum potentiae animae, puta
vegitativae, ordinate fluant ab anima aut iuordinate. Ad hoc dico, quod potentiae cuius-
cumque animae ordinate fluunt ab anima, ut si loquamur de potentiis vegetativae,
dico quod tales potentiae servant ordinem certum inter se. Unde si loquamur de or-
dine, secundum viam originis, potentia vegetativa est prior, quam augmentativa et
augmentativa prior quam generativa; prius enim Socrates genitus verbigratia nutritur,
quam augeatur: nutritiva enim administrat augmentativae. Si enim Socrates debet augeri,
opoxtet ut nutriatur, si tamen potentia augmentativa prior est, via originis, quam sit Ch. 255rccto
potentia generativa, quia augmentativa administrat generativae; non enim in quacnm-
que aetate potest Socrates generare, sed cum per virtutem augmentativam perveuit ad
aetatem idoneam (ad) generare. Sed, via perfectionis, generativa prior est quam augmen-
tativa, et augmentativa qnam nutritiva. Idem ordo est in potentiis sensitivis. Via euim
originis, sensus exteriores priores sunt sensibus interioribas et illis ministrant, nam
seusus interior non potest discurrere, nisi praecesserit operatio alicuius sensus exterioris.
212
Via vero perfectionis, seiisus interior prior est exteriori. Idem aecidit de poteutiis
intellectiis, qiiae simt duao, scilicet intelligere et velle. Via enim originis, intelligere
prius est qiiam velle, et illi ministrat, nam uon possumus aliquid velle, nisi iutel-
ligamus illud. Via vero perfectionis, est iu contrarium. Visum est ergo quod, et in gene-
rali, loquendo de potentiis unius animae ad potentias alterius animae, et etiani loquendo
de ipsis animae potentiis iii speciali, scilicet comparando ad invicem potentias eiusdem
animae, semper potentiae auimae servaut certura etdeterminatum ordiuem. Oriturmodo
dubitatio de sensibiis exterioribus , utrum sensus exteriores ordinate proveuiant ab
eadem anima aut inordinate. Haec quaestio est valde difficilis, et causa et ratio dif-
cultatis est quia, cum nullus quinque sensuum exteriorum ministrat alteri, videtur
quod nullus sit altero prior, et sic non videtur quod habeant aliquem ordinem ad se
invicera, nec videtur quod inordinate proveniaut ab eadem anima, cura sint specie dif-
ferentes; modo ab eadem causa non possunt effective (poteutiae) differentes specie
aeque primo proveuire. Quare.
Et hauc dubitationem tetigit Thomas in prima parte. Ad quam dixit quod non
est aliquis ordo inter istas potentias, sed bene servatur ordo iuter eorum obiecta.
Unde, via originis, obiectum tactus prius est quam obiectum gustus; nara taugibile
Ch.255veiso est prius, natura, gustabili et obiectum gustus est prius, natura, quara sit obiectum
olfactus, et obiectum olfactus est prius obiecto auditus, et obiectum auditus est
prius, quam obiectum visus, sed in hoc mihi non sitisfacit Thoraas, quia necesse est
inter istos particulares ^sensus et exteriores ponere ordinem perfectionis et origiuis,
cxmi uon possiut, via originis, simul ab eadem anima provenire, ut dictum est, ne-
que sunt aequalis perfectionis secuudura Aristotelem. Ideo cvedo aliter esse dicen-
dura in hac materia, quara dixerit Thoraas. Dico igitur quod in sensibus exteriori-
bus est ponendus ordo perfectiouis, et similiter ordo originis. De ordine perfectiouis
non dubitandura secundmu Aristotelem: visus enim est perfectior quam alii sen-
suum exteriores, et ita vult Aristoteles quod uuus sit altero perfectior et ita sit
ordo perfectiouis ipsis seusibus exterioribus; etiara inter istos sensus exteriores servatur
ordo secundura origiuera; ubi do vobis regulam cognoscendi quis sensus sit prior, via
originis, et quis posterior. Ubi advertatis, quod semper seusus exteriov est priov, via
oviginis, qui est imperfectior, et ille est posteriov qui est perfec^tior; quia evgo visus
est pevfectiov oranibus aliis, ideo via oviginis est posteiiov oranibus aliis. Visus enira
pvaesupponit omnes alios seusus exteriores, nara in quocumque est visus, simt alii
quatuor sensus, et ila gradatira procedendo semjer perfectiov est posterior, via ori-
ginis, iraperfectiori, et ipsum praesupponit. E contra vero, sensus imperfectior prior est,
via originis, perfectiori , neque imperfectior praesuppouit perfectionera ; et ita tactus,
qui est iraperfectior omnibus rliis sensibus exterioribus, prior est illis, via originis, nec
quemquarn illorum praesupponit Non puto tamen quod inter hos exteriores sensiis
sit tanta conuexio sicut in aliis potentiis auimae, quia in aliis animae poteutiis sem-
per una est ministrans et altera rainistrata; nec sic autera est de sensibus exterio-
Ch. 25Crecto ribus, quia nuuc non est (unus) ministvans et altev raiuistvatus, sed bene in extevioribus
sensibus unus praesuppouit alterum via originis. Sed contra hauc nostvam senten-
tiam avguituv quia, si ita esset ut diximus, omne habens visura habevet auditura.
Consequentia patet, quia, secuudum nos, visus, via originis, praesupponit omnes alios
I
— 213 —
qiiatuor sensus cxteriores, secl couscquens est felsum, quia dixit Aristoteles in Prooemio
primi Metapbysicorum quod apes nou habeut auditum et tamen habent visum. Nam,
ut experentia constat, apes habent oculos et vident: nam dixit Virgilius in Georgicis
de apibus quod iucedunt per viginti millia ad colligenda mella, et etiam videmus nos
quod omnes ingrediuntur in alvearium per tam parum foramen, quod non esset si apes
non haberent visum. Item dictum fuit mihi quod duo simt genera colubrorum, unum
quod non videt, sed audit, aliud genus quod non audit, sed videt. Unde dicitiir quod
coluber ille qui non videt posset videre , et qui nou audit posset audire. Homines nou
possent in terris vitam degere propter maliguitatem talium serpeutium; propter hoc
dicitur quod natura uni negavit auditum, alteri visum; ergo in aliquo animali repe-
ritur visus ubi noa reperitur auditus, et est contra uostram opinionem.
Stando ergo in nostra opinioue quod inter sensus exteriores sit ordo originis, ut
diximus, scilicet quod sensiis imperfectior est prior, via originis, perfectiori: ad pri-
mum argumentum possemus primo dieere quod Aristoteles in Prooemio Metaphysicornm
tuerit illius opiniouis, quod apes non audiant, sed in nono De historiis animalium fuit
alterius opiniouis. quia ibi dixit quod multum delectantur apes sonis, quia rustici
cum volunt adi'ocare exaraeu apum dispersum, souant iustrumenta rusticana , ad
quem sonum cuvruut apes, quae cum sic adunatae fueriut, rustici apponunt aliquem
alvearium in quo intrant apes quae erant dispersae. Possemus aliter dicere quod illud
prooemium non est Aristotelis, ut commimiter creditur; fertur enira communiter quod Ch. 256ver3o
illud prooemium fuerit Theoidirasti; et dicatis quod, concesso quod illud prooemium
sit Aristotelis, non tamen assertive dicit Philosophus quod apes non audiaut, sed lo-
quitur cum hac particula et dictione « forte » et ita in illo prooemio fuit dubiiis an apes
babeant auditum an non, sed in nono De bistoriis animalium, determinando de apibus,
dixit assertive quod apes hal)eant auditum, et dat experientiam dictam quod apes
multum laetantur sono, quare nostra opinio est multum cousona cum mente Aristotelis.
Ad aliud de colubro quod habet auditum et non visum, credo quod illud mihi dictum sit
una fanfalucata (sic) et impossibile. Dedimus in hesterna lectione nonnuUas ratiocina-
tiones ad argumentnm quod probat contra nos de apibus. Ultra illas ratiocinationes
possot dari una alia ratiocinatio, quae est quod verum est quod omne habens visum
habet auditum; sed non oportet, si aliquid animal habeat visum perfectum, quod tale
animal habeat auditum perfectum, et sic de aliis sensibus dicatur. Dico ergo iu pro-
posito quod apes et habent visum et auditura, sed visum habent valde perfectum,
auditum vero valde debilem, et ita debilem ut nou audiant sonum nisi sint prope
ipsum; nec inc^^nvenit quod apes habeant auditum et non perfecte audiant, nee quod
in eis frustre^^ur perfecta auditio. quia non inconveuit secundum Aristotelem , quod
aliqua pote^/cia frustretur in individuo, sed bene inconveniret quod in toto genere ani-
malium irustraretur visio sine auditione; videmus enim quod in mulo et mula sunt
omuia organa servientia generationi, et vulva in mula et virga satis magna in mulo
et tamen non possunt generare. Ecce quod in Iiis frustratur potentia ad generationera,
nec hoc inconvenit, nec dedit natura mulo virgam tam magnam nec mulae vulvam
ut ex mulo et mula proveniat generatio, sed hoc fecit natura ad ornamentura talium
aniraalium; sed bene esset inoonveniens quod in quolibet animali frustraretur potentia Ch. 257recto
ad generatiouem; sic iu proposito dico de apibus quod apos habeut orgauum auditus,
Ch. 257 verso
— 214 —
et aiidiunt sonos, sed valde debiliter audiunt, et non uisi es loco propinquo, et ex
suo debili auditu dicebat Pliilosophus in prooemio Metaphysicorum duljitative, quod
forte apes non habent auditum, verum in iiono De historiis animalium fuit certificatus
Aristoteles quod habeaut auditum et quod audiaut, licet valde imperfecte. Quare.
Utrum species^ sensibilis et sensatio sint idem realiter.
Circa quaestionem illam: utrum species sensibilis et sensatio sint idem realiter,
praeceptor meus tetigit unam novam opinionem quae est unius excellentissimi doctoris.
Iste enim vir doctissimus, volens salvare doctores antiquos, dicit quod ad visionem crean-
dam, albedo producit speeiera sui in sensu, et tunc ab ista specie et ab anima effective
producitur sensatio. Unde dicit quod species, ut species, producitur effective a sensibili:
ut autem ista species est cognitio, producitur ab auima, et sic obiectum concuriit mere
etfective ad sensationem, anima vero active producendo cognitionem, et passive reci-
piendo speciem, et sic salvat iste vir quod sensibilia reducant animam de potentia ad
actum, scilicet mediate. Salvat etiam quod sensatio sit operatio animae, quia non solum
passive concurrit auiraa ad sensationem, sed etiam effeetive cum ipso simulacro; et sicut
dicit de sensatioue, quod species dependet eliective ab obiecto, sed ut cognitio ab anima,
ita dicit esse de voluntate. Sed ista opinio in multis est defectuosa, primo quia ista
opinio contradicit doctori suo Thomae, qui dicit in e.xpositione textus commenti cen-
tesimi quadragesimi huius secundi, ubi digreditur disputando de sensu communi au
sit perfectior sensibus exterioribus proprii-;, expresse dicit quod licet sensus exterior
agat in sensum communem producendo in illo speciem sensibilem quae est in eo, ut
oculus speciem albedinis, unusquisque tamen sensus particularis et proprius passive
et recipiendo concurrit ad sensationem propriam. Esto enim quod concurrant sensus
proprii effective ad creandam sensationem alienam ut sensus communis, non tollitur
tamen propter hoc , ut recte dicit Thomas, quod sicut seusus communis solum pa-
tiendo concurrit ad propriam sensationem, ita sensus exteriores soli passive ad suas
proprias sensationes concurrant. Ubi expresse fatetur Thomas quod quilibet pure pas-
sive et nullo modo active concurrit ad proprias sensationes. Dico, secundo, quod illa
opinio contra Thomam est etiam iu se falsa, ponendo quod ad cognitionem creandam,
et simulacnim et anima sensitiva concurrant effective, quum si duo ageutia simul
effective concurrant ad productionem alicuius effectus, hoc potest coutingere tribus
modis: primo, quod ambo agentia sint eiusdem rationis, quorum utrumque sit insuf-
ficiens et impotens ex se producere talem affectum, sed ambo eura possiut simul
producere; secundo modo accidit quod duo agentia simnl concurrant, quorum utrum-
que est alterius rationis ab altero, et unum dispouit, alterum vero inducit; tertio modo
accidit quod duo agentia concu'Tant, unum ut instrumentum, alternm vero ut prin-
cipale, nec aliquo alio modo possunt aliqua duo concurrere ad eumdem effectum. Primo
modo concurrant duo agentia ad eundem effectum sicut Socrates et Plato concurrunt ad
traheudam navim; nam si Socrates sit solnm poterit movere ut duo, similiter et Plato,
navis autem resistere ut tria, verbigratia, nec Socrates de se nec Plato de se erit potens
trahere navim, sed ambo simul bene essent potentes trahere navim, et Socrates et
Plato suut einsdem rationis in potentia motiva; isto modo prirao, non potest haec
opinio dicere quod sensus et sonsibile concurrant ad sensationem creandam: primo
Ch. 25S recto
— 215 —
quia sensus et sensibile suut diversarum ratiouum. tum quia si in iufinitum auge-
retur potentia sensitiva, similiter et ipsi sensus poterunt de se sine altero producere
sensationes. Quare.
Secundo modo, accidit quod duo agentia simul concurrant ad eumdem effectuai,
quorum unum subordinatum alteri, et est ut agens instrumentale, agens in virtute alte-
rius; alterum vero agens est principale. Hoc accidit in scissione lignorum de scindente
et securi. Nam Socrates, verbigratia, scissor lignorum concurrit, ut agens principale, ad
istam actionem quae est scissio, securis vero conciirrit ad eamdem actionem, ut agens
instrumentale, quod agit in virtute priucipalis agentis. Isto etiam modo concurrit sol
et homo ad productionem homiuum, quia sol ut principale agens concurrit, homo
vero ut instrumeutale et in virtute solis. Isto etiam modo non potest dicere haec
opinio quod sensus et sensibile concurrant effecti\e ad sensationem, ponendo scili-
cet quod unum horum duorum agentium effective concurrat ut agens priucipale, et
alterum ut instrumentale, quum, si sic, aut sensus concurreret effective, ut agens prin-
cipale, et sensibile ut instrumentale motum a seusu et agens in virtute eius; et est
maxima fatuitas, quia fatuum est dicere quod coelum aut pars coeli, ut polus arcticus,
qui a nobis ita longe abest, concurrat ad visiouem motum (sic) a viiiute mea visiva, et
in vii-tute oculi mei; aut erit e coutra, scilicet sensibile concurret ut principale, sensus
vero ut instrumeutum: et hoc modo nou potest dicere, qaia tenet iste quod sensus prin-
cipalius concurrat ad sensatiouem quara ipsum sensil)ile. Item si ita esset, cognitio
esset prior simulacro, quia actio potentiae sensitivae immediatius concurreret ad sen-
sationem quam actio ipsius sensibilis, sed actio sensus non est aliud quam cognitio,
actio vero obiecti est simulacrum. Quare.
Tertio modo contingit ut duo agentia effective coucurraut ad producendum ali-
quem effectum, unum disponendo materiam pro actione alterius, alterum vero indu-
cendo formam in materia disposita sibi oblata. Sicut si habeat fabrefieri navis, in ista
factioue uavis, concurrit agens seu artifex, qui liabet secare ligua, ex quibus habet
navis constitui; quae cum fuerint secta, alius artifex, machinator et aedificator navium Ch. ^oSverso
compaginat et format navim. Istae autem duae actiones sic se habent quod prima,
tempore, praecedit secundam; nara sector liguorum, prius, tempore, secat ligna quam
architectus inducat in illis formara navis; sed uec hoc modo potest ista opinio ima-
ginari quod sensus et sensibile eftective concurrant ad sensationem produceudam, quum
operationes talium agentium, sic effective concurrentium ad eumdem effectum, sunt ope-
rationes diversae, et diversorum agentium, et sic operatio sensibilis esset (Uversa ab
operatioue sensus; non ergo concurrerent siraul seusus et seusibile ad sensationera, cura
sensatio sit sola una operatio, sciiicet ipsa cognitio; taraeu quasi sic concurrerent sensus
et sensibile. Tunc sensibile concurreret dispositive ad sensationera, et sic convei"teretur
ista opinio cura prima opinione, quia tenuit piima opinio quod species sensibilis
disponat auiraam sensitivam ut reducat se de potentia ad actum. Item multoties
est imaginatio in oeulo, et tamen uon est visio, scilicet cum non e,st intentio ad
illiid, sed ad aliquid aliud; cum vero advertis, subito fit coguitio et sensatio. Aut
ergo aliquid est genitura de novo iu iraagine, vel intentio ipsius siraulacri, vel ali-
quid aliud. Non intentionem imaginis, nec aliquid aliud geuerat sensus in simulacro;
quomodo ergo concurrit effective sensus ad sensationem, cum recepto simulacro, uihil
— 216 —
in eo generet? Dico e contrario quod ista opinio habet eadem argumenta contra se
quae et priraa opinio; nam cum ista attribuat actionem sensni, non recte dixisset
Aristoteles quod sensatio fit ab ipso sensibili, qnia sensibile solumraodo disposi-
tive concurrit, sensus autem est principale eiHciens; et ita tamen saepe errasset Ari-
stoteles in attribuendo operationes efficientl disponenti , quae debebant attribui effi-
cienti priucipali. Quare non evasit iste vir ab argumentis quae fiunt contra comuni-
nem opinioiiera. Alias autem duas opiniones circa hanc materiam videas in expositione
magua et in quaestione propria : numquid species sensibilis et-sensatio sint idem
realiter.
1
DEO AUSPICE, ET VALETUDINE BONA COMITE
FINIS IMPONITUR QUAESTIONIBUS TOTIUS ANIMASTICI
NEGOCII MAXIMI ILLIUS PHILOSOPHI PETRI
POMPONATII MANTUANI DUM
AN. XX PUBLICE PHILOSOPHIAM
PROFITERETUR BONO
NIAE
No comments:
Post a Comment