Grice e Longano

 

I 



I BIBLIOTECA NAZ~ 

Vlttorlo Emanuele III 

i 

XXIII 


\.A 


52 

NAPOLI 







t 


V' 


PHILOSOPHIAE RATIONALI*? 

ELEMENTA 

A V f T. 

ab* longano 

' N ’ ’ 

V o L, L 


• DE ARTE £OGIC4 
r i u ^ u A 

Pe rerum ideis , et signi 'f , Jej% erroribus 


et ycritate* 



N E A p 0 L l 
MDCCXCI, 

1 . ' 


Digitized by Google 



Digitized by Google 


^ s 

fcE CLARIS DIALE C TIGiE 
SCRIPTORIBUS. 

A D 

/ >' 

JOSEPHUM GANTORIUM. 


> . • I 1 V 

v ; , % r 

P Hilosopkia , Josephe pr^claridiime , in quam 
uno Dialectica studio ingredimur , rerun ^ 
divinarum , kumanarumque sapientiam con- 
ticet » Hinc Dialectica inchoat , qutf sapientia 
perficit . At vir acerrimi ingenii , divine me- 
mori e , et per quam longa meditatione , ac le- 
ctione contritus Antonius Genuensis meus ami- 
cus , et magister , multa in sua arte logica > 
pluraque in aliis desiderans , neminem plane , 
qui jure appellari Dialecticus posset , dicebat . 
Habebat itaque vir magnus comprehensam ani- 

* f. 


\ 


Digitized by Google 


4 

m< t quandarp. formam Dialectici , cosqur y <pf&- 
hus aliquid , vel plura deerant , in tam non 
potuit includere . 

Nemo profecto Dialecticus , quem summum, 
esse volumus , nisi genus , et species cuj usque, 

• cernat , eaque definiendo explicet , tribuat- * 
que iq partes : nemo Dialecticus , nisi sciat 
judicare , qu$ vera , qu£ falsa Hat , eepnat 
consequentia , repugnantia videat , sciatque bene, 
interrogare , melius respondere , atque rebus, 
verba accomodqre . Quid denique ? Nemo Diale- 
cticus , nisi in animis inserat veras opiniones , 
evellat falsas. Nonne is , inquies , unquam fuit^ 
Investigemus igitur hujusmodi hominem , quem, 
numauam novit tneus magister , neque alii > 
quem si imitari non possfimifs , at qualif esse 
debeat , poterimus fortasse dicere i “ 

Ars disserendi licet a ratione proficiscatur j 
proindeque quolibet in homine ingenita ; verum,- 
tamen a Graecis primo elaborata , atque ab us- 
dem et monumentis , et literis est cepta man- 
dari . Testes enim sunt , j arieter plurimos phi- 
losophos illustres , etiam *pene innumerabiles 
oratores , uti Lysias , Isocrates , Hyperides , 
JEschines , Lycurgus , Pericles , DemOslheoes , 
aliique plures . Quibus si artem disserendi de- 
mas , omnem eorum vim , atque loquendi ce - 
piam prorsus evertes . “ 

. Equidem si hac arte Pericles ( mitto eet«- 
fos ) fuisset orbatus', quo pacto tanta cum de- 
lectatione aculeos, reliquisset in animis eorum , 
i . a a qui- 


% 


Digitized by Google 



O qi/ibns esset auditus i Quis putet suhtUitateni 
ingenii L. Bruto defuisse , qui ex oraculo A- 
pollinis tam acute conjecerit , qui summam 
prudentiam simulatione stu/titi.c texerit , quique 
Civitatem perpetuo dominatu llt er at am fAagi- 
stratibus annuis , legibus , ju liciisque devinxe- 
rit ? Quis denique putet Appium Cvium , Cato- 
nem majorem , Cn. Servilium, Tib. Gracchum , 
t-. Cott..m , P. Scxvolam , L. Crassum , C. 
Antonium , Hortensium , C. Cxsarem , Cicero- 
nem , aliosque disertissimos Itali x oratores nul- 
la Qialecticx Arte fuisse imbutos ? Verum huc 
In loco non quxrimus , qui fuerint clari Did- 
fectici , sed quanti pretii eorum scripta ; tem- 
pus est igiiur , ai id quod instituimus , ac- 
ie edere . 

Dialectica a Grxcis exorta } ut superius j 
bnte Christum an. 4 66. , Zenoni ex urbe P,lea 
in hucahia postea Velia Parmenidis Auditori 
tribuitur , At Zenonis Logica , quid aliud , 
hi si ars nixandi , cavilldndique , ex qua Elea- 
tici Sophistx profanarunt , quorum intolerabi- 
lem arrogantiam Socrates Atheniensis prxstan - 
tissi no vir ingenio j atque morum probitate it - - 
lustris abhorrens , irohica subtilitate eorum iru 
st i tuta refellere solebat . 

Eleaticam scholam Leucippus Abderita Ze- 
lionis discipu'us ante Christum an. 452. sum- 
thopere illustravit . Etenim is fuit atomorum 
sententix auctor , cujus doctrinam primus in- 
stauravit Democritus etiant Abderita , ante Chri- 

s 3 stuni 




stum 420. ac postremo Epicurus Atheniensis , 
a quo initium schola Epicurea ante Chr . 300. 
an. accxpit . , , 

At Socrates , qui cum floreret ante Chr. 41S. 
>»• owi«/ genere virtutis r hac tamen fuit luit- 
de clarissimus , quod omnium primus homines fe- 
lices. reddere studuit . Ille enim non de rerum 
natura , atque astrorum motu , iit superiores 
philosophi , sed de animo , de perturbationibus , 
de bonis et malis , deyue humana vita , aC mo- 
ribus sdpienter disputavit . Quantum vero ad 
ijusdem Dialecticam y tota versabatur in eo t 
quod principio omnia vocabula definita vellet , 
deinde quibusdam minutis interrogatiunculis pro- 
positiones per necessariam consecutionem ita 
acute teperet , donec adprxceps inconsideratos 
adversarios perduceret. Hujus tanti viri domus t 
ciinctx Greci.e quasi ludus cum esset , atque 
officina dicendi , minime mirum , si ejus ex 
uberrimis sermonibus extiterint tot , thntique 
doctissimi viri . 

Sed ,, inquies , qui isti tandem fuerint ? Hoc 
in nomine , inquam , non sunt habendi , nisi ii 
qui maxima cum citra Dialecticam coluerunt , 
quorum illustriores fuerunt Plato , ei qito Aca- 
demici , Euclides , ex quo Megarenses ptoma- 
narunt . Itemque Anihistenes Cynicorum p arens % 
atque Aristippus sbct.t Cyren.torum Conditor . 
Hisce veluti ouatuor familiis universd veterum 
Dialecticorum multitudo conclusu , ad hxc usque 
tempora est 'ptopagata . Quare distincte me pro- 

kejm 


''Digitized by Google 


iessisse deliror,, si eorundem Xripta Logici 
'perpendam * 

Plato ante Chr. 39 ^- an ‘ Codrit ex parte p!U 
iris , et Solone ex parte .matris editus , in sua 
adolescentia exercitationibus gymnasticis , pictu - 
¥<e , musica , atque eloquentia studio sedulam 
operam navavit Homerum autem cum legeret, 
et excussit , atque philosophia penitus , totum- 
fue se tradidit . Principio Cratilum ,■ de in He- 
radit um f postremo octo annos Socratem audi- 
vit , quin non modo suis in casibus noti de.se- 
¥uit , verum .etiam universa ejus bona pro Ma- 
gistri vita judicibus obtulit • Post Socratis 
mortem f Plato quamplurimas regiones peragra- 
vit , demum magnam Gr aciam , et Lucaniam 
petivit i ut in Pythagoree doctrina initiaretur * 
In hoc itinere , &t Cicero scripsit pluribus in 
locis , Plato collocutus est eum Archiia Taren- 
tino , Herennio,. Pontio Thelesino , atque cum 
Timeco Locrensi . Athenas reversus prope Cera-, 
tnicum scholam aperuit , eaihque tenuit usque 
id summam senectutem , Pene infinita , ac 
praeclara Dialectica prccepta ejus Dialogi cottt • 
Prehendunt , tam pro veritate detegenda , quam 
pro falsitate. declinanda , attamen in corpus 
'redacta non leguntur , neque artem ullam dii « 
Serendi conscripsit . 

Euclides Megarensis , qiii fidriiit ante Cftt. 
. 390 . an. p ratione sui Magistri abalienatus > 
pro morum philosophia Dialecticam praecipuum 
m medum f eluit • Hinc ejus auditorei , ut ex 

* 4 


Digitized by Google 




# 

Laertio discimus dicti sUAt ,et Megarenses Ut 
Dialectici Quantum ad ejusdem disserendi 
artem , tota erat iA quadam inductionum , ac 
conclusionum serie , eX qua disputandi pressa , 
ratione Eubolides illius distipuius muti a so- 
phismatum genera invertit , adhibuitqhe .. At 
Diodorus, qui dicitkr . Crbhus , hujus schoU 
alumnus sumtno nitore conjectus est , quoniam 
Stilponis argutias refellere ignoravit i Megareu i 
urguendi modus in Europi barbarie renovatus 
inter NOmirta/ium , et Singularium , atque in u 
ter Thomistarum et Scotistarum scholas diutii - 
sime regnavit . ... ... j 

Altet ' Sacratis discipulus fuit Aristippus ] 
qui ante Chr. 406. an, floruit i Hic , r* l/r^/ 
Cyrenarum Socratis fama fercitUs , Athenas 
Venit , ut eum audiret , Aristippus fuit Secta 
CyrenuicX auctor 4 At tjus sequaces j eque Phy- 
sicam ac Dialecticam n egi exedunt . Non miretis 
l & tur ) si ‘tohr.em ititer et voluptatem nbllum 
discrimen (funerent. Quin imo interiorem dumi- 
taxat voluptatis , uut doloris Sensum putabant 
ven es^f judicium , quia sentiatur . Verum pb- 
testne quisquam dicere, inter eUm , qhi doleat t 
et inter eum qui in 'voluptate sit , nihil inter- 

esse . Aut ita, qui sentiat f non apertissime 
msamai. 1 ix..J 

Postremiis Socratis disciphlus fuit Anthiste- ' 
• n * s -Atheniensis , Cynicorum secta; Jnstituior i 
Paucissima hic de arte disserendi scripsit, ut 
ex Laertio, in ejus vita » _ Dos iit in gymnasio , 


Digilized by Google 


Otqtie Diogenem Sinopeuhl , quem Cynicum co- 
gnominant , ' habuit auditorem . En , Josepht 
doctissime , Pelui i surculos Dia/ecticie piante , 
quam Zerin seruit Soctates y fj usque discipuli 
excoluerunt . Dicendum medo est f quales ei 
quatito? fructus unhsquisque eorum produxerit i 
iLx Platonis auditoribus , ceteris presiitere 
Aristoteles Schole Peripatetice institutor et 
princeps , atque Xenocrates Magister Xenonis 
Cittici , aili Stoicorum est parens i 

Aristoteles Stagirites N icomachi Filius , ma- 
gnique Alexandri preceptor , floruit ante Chn 
an. 350. Hic enim adeo prestavit , ut excepto 
Platone , parem noti invenias . Quis enim illo 
gravior in loqtiendo , in sententiis argui ior } iri 
docendo copiosiot * in edisserendo subtilior , a’c 
tandem in inveniendo , disponendoque admirabi- 
lior ? Referti sunt ejus libri et omnigena rerum 
cognitioni , et verbis illustribus i Senex impie - 
tatis crimine a sacerdotibus accusatus , aufugit t 
ln Isyceeo eidem successit Theophrastus il/iai 
auditor , quo mortuo pene siluit licet in ets 
docuerint Eicon , Aristo , Critolaus , Demetrius - 
Phalereus ) et Strato cognomento physicus 4 
Quod spectat ad Aristotelis Dialecticam , in 
qua fuit pnestantissimus y ejus libri sunt de rct- 
tione disserendi multi , et multum probati 4 
Etenim veteres scriptores artis hujus usque a 
principe illo , atque inventore Zenone repetitos 
unum in locum conduxit , et naminatim cujus - 
que prscepta magna conquisita tura perspiouS 

00 * 


te> 

Conscripsit , et enodata diligentissime exposuit i 
Scis enim nihil esse simul et inventum , et 
perfectum . Stagirites itaque omnium primus 
attulit hanc artem omnium artium maximam , 
- et quasi lucem ad ea , quit- confusa , jejuna , et 
exilia cntum ante annos scripta erant . 

Ad Platonis scholdrti refertur quoque Zeno 
Cittieus ante Chr. 300. an. qui fuit Xenocratis 
Chalcedonii discipulus . Trigesimo sum xtatii 
anno Athenais ivit , ht iiras illos nosceret , 
'quorum opeta lectitarat . Principio Craten * 
deinde Stilponefn i Xenocratem , atque Diodo- 
rum Crontim audivit . In Stoa scholam ape* 
ruit , habuit que nonnullos discipulos , quos mo- 
rum honestate plus , quam scientiis informabat i 
Etenint multa de justitia , de fortitudine , de 
temperantia , de amicitia , deque hujusmodi ahis 
Stoici graviter , et enucleate scripserunt. Quan- 
tum autem ad artem disserendi , quam ab 
Oratoria arte sej ungerent , nihil in eo gene- 
te , quod ad disputandum valet , praetermis- 
sum est. Quaque Dialectici nunc tradunt , et 
docent, nomie ab illis philosophis instuta suhtj 
' kt inventa ? 

At, inquies, pr teter dinumeratos iisdem fere 
iempbrihus floruerunt etiam Parmenides , Xe- 
nocrates Ciren.ei , Stilpo Megarensis , ac deni- 
que Epicurus tantx scholte conditor , qui si 
Dialectici non sunt habendi , nescio hoc nometi 
cui tribui possit . Sed quid insipientius , quarti 
isti omnes i Parmenides enim , et Xenocrates 

iritrtt 


Digitized by Googlt' 


.. : . . H 

increpabant eorum arrogantiam , quasi irafi , 
Hui cum sciri nihil possit , audeant se scire 
dicere . Uipsum dicendum de Cyrenxis qdi 
hegant esse quid quam , qtlod percipi possit ex- 
trinsecus , sed ea se sola percipere , qti.e tactil 
intimo sentiant . Nihil de Stilpone. Quam 
fnu'ta ille cofitra sensus , 'quam multa contra 
omnia , qu.e in consuetudine probantur ? Nihil- 
que de Epicuro , 1 eujus tt>ta Dialectiea in sen- 
sibus erat . It e mq ile ex Dialectica tollit defi- 
nitiones : nihil de diitisione ddcet : non quomo- 
do efficiatur concludaturqile ratio , tradit : non 
qua via captiosa solvantur , ambigua distinguari - 
tar , oftetidit ■. Tu quidem, inquis, loiurrt 
Epicurum e philosophorum choro sustulisti . 
Ita sane, flatu qtiomodo philosophiis, qui disse- 
rendi artem nullam habuit ? qui in physicis tam 
plumbeus , qui Solem bipedalem facit , qui de 
atomis tot puerilia fingit ', qiii tandem regulam 
veri , et falsi in sensibus ponit ? Nonne hxc 
discere liidus esset ? Verum ab hoc tam credii- 
lo , qui numquam setlsus mentiri putat , disci- 
damus. 

Insuper pressifis affis , et inquis , quod Arce 
silas , ChrysippuS , Pyrrho , et Carneades sum- 
mi Dialectici fuerint , qtioniam Arcesilas fuit 
medix Academix parens , Chrysippus fitlcire 
putabatur porticuih Stoicorum , Pyrrho scepil - 
eorum' sectam , et Carneades novam Academiam 
eonJidit . 

Primum Arcesilas Pilanx natus in JEolide- 

*ntc 


! 


4 


% • . 

* • ^ 

ante Chr. 290. floruit ; Cratique in Academia 
successit . Juxta Laertium Arcesilus omnium - 
primus utramque in partem disserere aggressus 
est . Quod esi omnino falsum ex ipso Laertio , 
qui in ejusdem vita etiam scripsit : Primui 
Orationis modos , quos Plato tradiderat , novit , 
'effecitque per interrogationem ct resportsionem 
contentiosius Id ipsum asserit Cic. libro de 

• Oratore tertio: Arce silis primum. , qui Polemo- 

nem audierat , ex variis Platonis libris , et 
sermonibus Socratis , hoc maxime arripuit f 
nihil esse certi * quod aut sensibus , aut animo 
percipi possit : quem fuerunt eximio qubdar/i 
Usum lepore dicendi , aspernatum esse omne 
animi , sensusque judicium ; primumque insti- 
tuisse , tlon quid ipse sentiret , ostendere ; sed 
centra id quod quisque se sentire dixisset , di- 
sputare . Ai darius libro de finibus secundo : 
Socrates percontando , atque interrogando elicere 
solebat eorum opinibnes , quibuscum disserebat j 
iit ad ea , qu.c hi respo id ssent , si quid vi le- 
tetur , diceret . Qui mos cum a posterioribus 
non esset retentus , Arcesilus euiti revocavit , 
tt instituit • Hoc ipsum in questionibus Aca- 
demicis novam appellant , qux milii vetus vi- 
detur ; siquidem Platonem ex illa veteri nume - 
• j. ramus , cujus in libris nihil affirmatur , ei iri 

utramque partem multa disseruntur , de omni- 
bus queritur , nihil certi dicitur . Hac de cau- 
. sa sicut i Tib. Gracchum populi Poma ni per- 

' . turbatorem , ita Arcesi/am Reip. philosophorum 

• „ e 



* 


Digitized by Google 


. ** 

fversorem appellavit : Habendus ergo Dialecticus , 
pt quidem summus , qui negat quicquam sciri y 
neque comprehendi posse , ne illud ipsum quod 
fi. ocrates , st nihil scire ? Sed si nihil sciri ; 
ni hi /que comprehendi possit, quo pacto rationis 
artificia convellere posse , dicebat ? Insuper not- 
iis innotescit probabilitatem maximam vim ha- 
bere in artibus . Artes autem sine»scientiis esse 
non posse . Qua cum fint , pateretur fortasse 
hoc "Raffael Urbinus aut Michael- An gelus , aut 
Titianus nihil se scire , cum in eorum operibus 
esset tanta solerjia ? Vide quxso , quos , et 
quantos laqueos sibi Scepticf texuerunt . 

Quantum ad Chrysippum Cilicum professione 
Stoicum , et Zenonis Auditorem, qui ante Chr. 
£ 30 . an. vixit , scis illum fuisse virum et 
vafrum , et ingeniosum . Scis etiam eundem 
scriptitasse plusquam septigentos libros , quorum 
pars maxima in Dialecticis versabatur . Sed 
intellege , ouid Scioppius in Elementis philoso- 
phia sioictp moralis : neque tamen , ait , defen- 
dere , ac negare velim fuisse Stoicorum non 
paucos , qui specie ingenui illecti >, inanibus ar- 
gutiis Ipdibria quadam excitando severissima , 
et gravissima ortionis in contemptum adduxe- 
rint ; quorum princeps jure dici possit Chry- 
sippus , qui cum esset magna ingenii vi p ra- 
dit us , mireque ad quidvis excogitandum celer 
et acutus , nihil aque solebat labofare , quam 
ut non reliquarum tantum' sectarum inventori- 
bqs contradiceret , sed a Magistris etiam su/q 

Zeno» 


% e none , et Cieant e pleri sque in rebuS dissideret,, 
1'uitne summus Dialecticus , teste eodem Sciop- 
pio , qui persep.e scripsit eadem , saepius sibi 
contraria , ac repugnautia ? 

Sequitur Pyrrho Peloponesiacus , qui primo ' 
picturam exercuit , atque artate Alexandri Ma- 
gni , quem suis in bellis comitatus est , floruit. 
Pyrrho Anaxagarxr auditor , illa ipsa Sentiit , 
qur Arcesilas , proindeque nihil decerni > neque 
quidquam comprehendi posse dicebat . At de 
Pyrrhoniis ita A. Gellius lib. %l. Cum h.ec 
autem consimiliter tam Pyrrhanii dicant , quam 
Academici , dtjjtrre tamen inter sese , et propter 
alia qu.edam , et vel maxime propter ea existimati 
sunt , quod Academici quidem ipsui/t illud nihil 
posse comprehendi comprehendunt ; et nihil posse s 
discerni , quasi discernunt : Pyrnhoaiii ne ii qui- 
dem ullo pacto videri verum dicunt , quod aihil 
esse verum videtur . Sextus autem Empyricuf 
Pyrrhonios inter , et Academicos aliud discri- ' 
pien invenit , scilicet : Arcesi/as amnem judicii 
suspensionem habuit bonam , atque solam adji- 
piationem uti semper malam putavit. Sed Pyr- 
rho , ej usque auditares adfirmationem non esse 
secundum naturam , verum secundum id quod 
apparet , disputabant . Qui i multa ? Inter mor- 
tem , et vitam Pyrrho nullum discsrimcn agno- 
vit , quod Epictetus , licet hanc sectam dilige- 
ret , damnabat . 

Sequitur po (tremo loco Carneades illustris 
philosophus Grecus , qui habetur teri i a- Acas/t- 


'Digitized by Google 


pii* parens , et floruit ante Ckr. 160. an. ve- 
gum qui Academi ,e auctor ? nonne scis Carnea - 
liem fuisse veteris instaut atorem , vel venuq 
assertorem ? Hinc f icero hero de nat . Deor. 
primo : la philosophia , ratio contra omnia dis- 
serendi , nullamque rem aperte judicandi , pro- 
fecta a Socrate , repetita ah Arcesila , confir- 
mata a Carneade usque ad nostram viguit xta- 
tem. Hic enim disputans , omnibus veris false; 
quicdam adjuncta esse tanta similitudine , ut in 
iis nulla insit judicandi , ac assentiendt nota « 
At, inquies , eum maximum fuisse Dialecticum, 
quoniam de eo sic Cicero scripsit • Carneadis 
yis incredibilis illa dicendi , et varietas argu- 
mentorum perquam esset optanda nobis : qui 
pullam in illis suis disputationibus rem defen- 
dit , quam non probarit , nullam oppugnavit , 
quam non everterit • Ulterius dices ? Nonne, 
ipse Cicero eum extimuit , cum it; libro de 
■ legibus primo ait : perturbatricem autem harum 
omnium Academiam hanc ab Arcesila , et Car- 
neade recentem exoremus , ut sileat . Nam si 
invaserit in hxc , que satis scite nobis instru- 
cta , et composita videntur , nimias edet ruinas . 
Quam quidem ego placare cupio , submovere 
tton audeo . Ex quibus tandem optime concludis ^ 
Carneadem summum fuisse Dialecticum • 

Sit sane Carneades Dialecticus , et quident 
nummus . Dic mihi , vir prestantissime , cum 
Logici finis sit veritatem cujusque generis in - 
pdtiqare , estne Dialecticus f qui eam tollit , 


tf 

ejusdemque est eversor ? nonne in Senatu Rol\ 
mano maxima populi frequentia cum is pro 
justitia , et in justitiam Jisputasset , eam radici- 
tus evulserit i Ulterius qui de omnibus dubitat t 
dubiamne quoque reddit sui ipsius assertionem ? 
Similiter } qui universa ut falsa habet , nonne 
eidem est quoque falsum , quod ipse asserit l 
Hinc profecto intelliges Ciceronem timuisse 
Carneadem , non ut potentem Logicum , sed ut 
iniqu.e mentis hominem , quem sapienter placa- 
tum malebat , quam submotum ; amicum potius 
quam hostem implacabilem , inexpiabi/emque 
optabat . Quid tnirum ? Diis manibus ne noceant) 
fortasse nos ip i quotidie non litamur 1 

Satis multa de veterrimis Dialecticae Scripto- 
ribus . qui eam /em vel invenerunt , vel auxe- 
runt^ vel perpoliverunt ad Cx-aris usque aetatem. 
Secundo autem ecclesi.e s.ecu/o , Alexandriae , ad 
quam veluti meYcutum bonarum artium cum 
literati omnes confluerent , invaluit quadam phi- 
losophandi ratio , quae ecclectica , dicebatur . Ejus 
erat ex singulis philosophorum scholis tum tem- 
poris florentibus qux-dam exprcepere , aliaque 
mutare . Qu.e phihj^Qpnsndi ratio adeq placuit 
sanctissimis , ct doctissimis ecclesia.' Patribus , 
Ut 'statim per universum Christianorum orbem 
propagata fuerit. Huic accessit , quod novatores 
quinti suculi Aristoteleis , ac Stoicis praesidiis 
abutentes no tros Doctores adgrediebantur , qui 
ut adversantium argumentationibus occurrerent , 
fadem deputandi arte etiam, imbuebantur. . 

• • > “ ' . Quam - 


Digitized by Googli 


I? 

Quamobrem "Dialectica iTla ex Stoica , atque 
Peripatetica conflabatur , qute usque ad sxculum 
duodecimum in occidente fuit tradita , maxime 
quia S. Augustinus eam discipulis suis com- 
mendasse dicitur . 

Verum labente duodecimo saeculo , scholastici t 
sive christiani occidentales Aristotelis libros 
• ab Arabibus versos , atque ab iisdem interpre- 
tatos accepere . Sed pernimio rixandi ardore 
ducti , Dialecticam , ac Metaphysicam per se 
obscuras , atque involutas novis subtilitatibus , 
novisque contortissimis qucstiunculis ac laqueis 
ideo foedarunt , ut nihil supra • Etenim cum 
linguie Grxc<g essent inscientissimi , Aristotelis 
libros neque legere , neque interpretari poterant . 
Dinc utilioribus neglectis , sophistica dumtaxat 
docuerunt , atque mirum in modum amplifica- 
runt . Quamquam S. T hornas vir divina mente , 
ac rerum recordatione incomparabilis , corrigere 
quidem studuit , attamen nolens auxit , proba- 
vitque . Hajusmodi ineptissima disserendi ars 
ad saeculum usque decimum quintum magna fuit 
in laude , Nostra vero dtate jacet tam contem- 
pta , ut vix quidem in quibusdam Monachorum 
familiis foedissima ejus rudera extenuata cer- 
nantur . lllee , dicam Monacorum familia, qu<e 
voluptatibus , otio , languore , desidiaque popu- 
lorum animos infecerunt , itemque opinionibus , 
maliique moribus eosdem delinitos molliverant » 

At initio decimi quinti seculi Laurentius 
Valla Italus , Rudolphus Agricola Germanus » 

b Lu- 


I§ 

LuJovieus Vives Hispanus , ‘ ac Petrus 'Ramus 
Gallus , ve/uti quatuor belli fulmina , huc usque 
immotam scholasticorum arcem uno impetu 
acriter oppugnarunt , ac pene delerunt . Etenim 
Valla Roma natus anno 1415. linguarum cum 
esset peritissimus , omnium primo occultissi- 
mam sermonis lati ni barbariem cum suis ele- 
gantiarum libris defaedare curavit. Insuper cum 
esset mordacissimus , modo Aristotelem , modo 
Ciceronem , modoque Virgilium vellicavit . 
Quod spectat ad ejusdem Dialecticam , prath^ 
paucissimas animadversiones in Logica sui tem- 
poris non qu trendum est ultra .• Uno verbo 
plus in destruendo , quam in edificando valuit . 

Rudolphus Agricola apud Frisios natus anno 
1442. diutissime 'lectioni . . ac meditationi va- 
cavit , Post ejus mortem La^fnii anno 1516". 
typis mandatus fuit liber de inventione Dia- 
lectica . Sed qua Dialectiea , Dii boni ! Proc- 
ter sermonis lati ni puritatem non aliud inve- 
nies . Etenim nihil de divisione , docet : rion 
quo modo efficiatur, concludatur que ratio, traditi 
non qua via captiosa solvantur , atque ambigua 
distinguantur , ostendit . 

Vives Valentia natus anno 1492., quampluri- 
mis de rebus latinissime scripsit . Sed quod ad 
artem Dialecticam pertinet de syllogismo liber 
uniis , de probabilitate alter , deque disputatione 
tertius in lucem editi anno 1555. Efflorescit 
iis in libris eloquentia putius , quam philoso- 
phia yis . Vellem ut legeres • Est ne Dialecti- 
cus t 


Digitized by GOOgle 


eu* i ef quidem summus , £«z' mentis actus > 
saltem praecipuos , minime expendit ? Qui ver 
sabulorum , et propositionum naturam non ex- 
ponit ? lllene Dialecticus , qui veritates cujus- 
fue generis non videt , et principia , ex quibus 
oriuntur , /10« ostendit ? lllene denique Diale • 
cticus , 71« /k*Ai 7 4/f rerum definitionibus , ac 
divisionibus , nihilque de errorum caussis , >0- 
rumque emendatione , t/oeer . 

Petrus Ramus ex pauperrimis editus paren- 
tibus anno 1516., quamvis hebes , , ac 

/cr/zf stupidus , quamvis sero , ef duram servi- 
tutem in Navarrte collegio serviret ; verumtamen 
Cleantis instar oleo , ef lucerna mafkpuum di- 
sciplinarum lumen sibi comparavit . Quin imo 
tanto sciendi desiderio exarsit , ut solo labore , 
et diligentia in id Hierarum splendoris perve- 
nerit , ut trigesimo sue etatis anno adversus 
Aristotelem scripserit , atque sequentem thesin 
sustinere ausus sit : Quaecumque ab Aristotele 
dicta fuissent, esse commentitia. Rei novi- 
tate attoniti , atque temeritate judices percussi 
irrito conatu per diem integrum fuit Magistra- 
tus . Ita barbari barbare vocabant ejusmodi 
scholastica exercitia . Sic Freigius in vita Pe- 
tri Rami . Scripsit Ramus istitutiones Logicas r 
qu<e eum reliquis auctoris libris damnati e fue- 
runt , et ipse in prielio divi Rartholornxi fuit 
occisus. Hoc ia numero, est quoque habendus 
Idarius Nizolius Brixellensis . 

Ineunte autem seculo decimosexto floruit 

b a Fran- 



t 


B r ancis cus Baco magnus Anglie Cancellarius , 
vir maximo ingenio , ac diutina lectione , et 
meditatione contritus • h enim fuit , qui om- 
nium primus imperfectiones scholastice philo- 
sophia novit , ostendit , atque emendavit . Is 
etiam fuit , qui omnium primus pro ratione 
perficienda summopere labor avii - Universi hu- 
jus auctoris libri Dialectica Sunt referti , sed 
maxime ejus novum scientiarum organum , in 
quo de modo inductionis conficiendis disseruit , 
ut Aristoteles pro syllogismo absolvendo . Baco 
itaque habendus veluti unus nov<e Dialectice 
prtecursor . 

Hisce temporibus floruerunt etiam Petrus 
Gassendus Gallus , ac T hornas Hobbesius Anglus. 
Mu tos Logice libros confecit Gassendus , sed 
precipue philosophiam Epicuream instauravit , 
castigavitque . Hobbesius ; pr teter tractationem 
de Cive , etiam Dialecticam condidit , quam, 
artem computandi appellavit , Nihil novi pre - 
ter inscriptionem legitur . Universa , qux in 
vulgaribus Logicis illius etatis , ipsa com- 
prehendit. Nonagenarius autem vitam finiit t 
et laborem - 

Post omnes ante dictos meliori methodo , 
atque acriori ingenii acumine de re Logica 
tartesius Gallus vir doctissimus egit . Hic na- 
tus anno 159 $. pueritiam linguis in addiscen- 
dis Se occupavit . Annorum autem 1 1 apud 
Batavos non prxliandi caussa , sed hominum ut 
mores multorum videret , et U~rbes cum Prin- 
cipe 


Digitized by Googlc 


ei pe Mauri tlo commoratu s . Quantum ad Dia - 
lecticam libellum confecit : De methodo ratio- 
nis rect/e dirigenda , atque inquirendx in scien- 
tiis veritatis . Qus hac in Logica culpantur t 
notarunt plures . 'Verumtamen a viris cordatis 
maximopere commendatur . L quia Conculcatis 
veterum prxjudicixs , lectores excitat ad veri- 
tatem inveniendam : II quia non ex aliorum 
mente , sed propriis viribus universa explicat t 
atque enodat . Postremo qui a verba inania , ac 
vi prorsus orbata ab arte disserendi , rejecit . 

Ex Cartesii discipulis , exteris praestitere 
auctor libri de arte cogitandi , et Pater Male- 
branchius . Quantum ad primum ars dlla multis 
tribuitur . Verum quicumque sit ejus scriptor , 
celebratur etiamnum , tam ob rerum perspicui- 
tatem , et ordinem , quam ob earumdem solidi- 
tatem , atque exemplorum delectum . Quanta 
quanta est , quatuor libris comprehenditur , quo- 
rum primus de ideis , alter de judiciis pertra- 
ctat . Tertius de ratiocinatione , ultimuj vero 
de methodo late fuseque disputat . At , inquies , 
estne omnibus numeris absoluta hujusmodi ars ? 
Minime , inquam , quia in ea , qux sequuntur , 
desiderantur a doctis. 1. in idearum origine 
errat , quas non a sensibus , neque a reflexione 
repetit , sed in anima habet veluti insitas. II. 
paucissima de arte critica pr&cepta exponit . 
III. de propositionibus , ac de syllogismo , juxta 
morem , tam prolixe agit ut Fabium, delassaret 
loquacem . lternque inutilia maxima verborum 

b 3 copia). 


<2S 

copia , et necessaria jejune , atque exiliter ex- 
plicat • Uno verbo ars cogitandi ad eradicanda 
vetera prx judicia , atque ad tollendas falsas 
opiniones minime sujficit . Habendus est itaque 
ejus auctor veteris Logica instaurator , non 
autem nova Dialectica conditor . 

Nicolaus Malebranchius Parisiis natus anno 
1^3 Initio Sacra Scriptura studio se totum 
tradidit , dein a Car te sii libro , qui de h»mine 
inscribitur , excitatus, philosophiam sic coluit , 
ut trigesimo sexto su.e at at is anno , artem de 
inquirenda veritate vulgaverit . Profecto ha- 
bendus est Maebranc/uus unus ex tot recentio- 
ribus , qui novam' Logicam instaurarunt . Nam 
ejus Dialectica quamplurima veritatis mysteria 
enodat , ejusque cogitationes perquatn claro or- 
dine exponit ; attamen quia a rerum veritate 
removit sensus, et quia potior est jn devitan- 
dis erroribus , quam in investiganda veritate , 
iccirco perfectam Dialecticam non scripsit . Hicc 
de Car t eo io , ejusque discipulis usque ad Lokium 
sic viguit , ut pene nulli alii docti viderentur . 

Si quis enim universa praeteritorum virorum 
Dialectica scripta volutarit , profecto intelliget 
illa esse totidem bona, logica tentamina . Ver- 
gente autem seculo decimo septimo cum eccle- 
ctica philosophia capit reviviscere , non defuere 
qui liberiori, et acriori ingenio Dialecticam 
tractarent , eamque non mo lo ab omni servitu- 
te , ac rerum jejunitate , ac verborum inanitate 
liberarent , veium etiam rebus perquam soli- 

dis\ 


Digitized by Google 




2‘3 

Tth , et utilibus nitide , et perspicue explicatis 
replerent. Horum omnium princeps fuit Johan - 
nes Lockius , quem sequuti Christianus Wolflus > 
ali ia. plures . 

Lockiuf suam Logicam e fi Jit anno 1697. 
ouatuor libris comprehensam , in quorum primo 
pro aris , et focis disputavit universas rerum 
ideas repetendas esse partim a sensibus exterio- 
ribus , partim a mentis reflexione . Quamobrem 
hac in re Aristotelis opinionem instauravit , et 
Cartesianorum Doctrinam sustulit . In secundo 
libro agit , quo pacto ide.e ipsae acquiruntur . 
Tractat in tertio de vocibus , earumque proprie- 
tatibus . Quartus denique in cognitionibus hu- 
manis in genere , Ac sigillat im in veritatibus y 
qux tam ex ratione y quam ex historia eruun- 
tur , versatur . 

Sed qu* viri docti in eo damnant , sunt 1. 
repetitio earumdem rerum , et quod maxime 
mirum , nullius momenti: 2. res involutas , 
vel non extricat , vel male enodat, g. irrito 
conatu autesivit materiam esse cogitantem . His 
dictis , nunc reliquorum Dialecticorum , si pla- 
cet , States , et gradus prosequamur . 

Quod in Anglia Lokius , idipsum fecerunt 
in Gallia Manotte ; in Germania Christianus 
ThomasiuSy Andreas Rudigerus , et Christianus 
V/olfius ; in Italia denique Antonius Genuensis t 
A/oysius Verneus Lusitanus , atque Ab. Ange- 
lonus.De quibus singillatim, et ne nimius sim , 
■ Stricte dicam . 

fc 4 Ma- 


t \ 
Mari oli e m rebus phy sitis diutissime versa- 
tus , etiam logicam edidit duas in partes tri- 
butam , quarum aiteru quasdam propositione * 
per se claras , ceu principia continet . Alter m 
vero modos , ex quibus veritates cujusque gene- 
ris 'ab iisdem principiis deduci possunt. Hinc 
qute arguendi ratio , et quo pacto errores , er 
sophismata internoscenda sunt , notat , Summo- 
pere hic auctor commendandus ob claritatem 
suarum cogitationum , ob rerum ordinem , at- 
que ob exemplorum delectum . Verum , quia 
artem Criticam tam necessariam ne quidem 
tetigit : nihil de veritate probabili egit : omni- 
genus errorum caussas non vidit : sequitur Ma~ 
riotti Logicam mancam esse’, et imperfectam . 

Christianus Thomasius Hahe natus anno 1 727. 
in Introductione ad philosophiam Aulicam nie- 
vis , atque erroribus , quibus Dialectici supe- 
riores Logicam infuscarunt , detersit . Verum 
tanta Eruditionis moles viris doctis est omnino 
inutilis , tyrones opprimit. Hoc in' numero ha* 
bendus quoque Audreas Eudigerus. 

Denique Christianus Wofius maximi nominis 
vir accuratissime vocabula definivit , atque acu- 
tissime veritates cujusque generis detexit , de- 
monstravitque . Inquis ergo , hanc unam esse 
Logicam perfectam ? Minime , inquam , nam le- 
ctores rerum minutissimarum atque inutilium 
perpetua demonstratione laborant . Insuper exem- 
plorum copia eosdem fatigat, i. perfectam cri- 
ticam 


t' Digitized by Google 


picam M* tradidit i Denique hctienom tine 
ulla delectatione homines negligunt. 

• Sequitur Antonius Gt nuens is ai omnia sumi 
na natus , qui a magistris parum institutus , 
■naturam habuit admirabilem * Omnia magna 
erant in eo , sed corporis actio singularis • 
.Manus enim , humeri , latera , oc«/i , status proce- 
ritas , gratia , incessus , omnisque motus cum ver- 
bis 4 , sententiisque consentiens , erant hujusmo- 
di , ut statuo nihil fieri potuisse perfectius. . 
Unus, ut scis , Josepkus Ciri Ilus omnium elo- 
quentium jurisperitissimus , • « jurisperitorum 
emnium eloquentissimus cum eo in Cathedra- 
poterat decertare . Illius viri domus cuncte Ita U 
lia , quasi ludus quidam patuit , atque officina 
docendi . M«g nus philosophus , et perfectus ma- 
gister inter parietes aluit illam gloriam, quam 
nemo quidem est postea consequutus • Hujus 
viri egregii interitus , non modo prasentem li- 
teratorum Civium , bonorumque penuriam attu- 
lit , sed etiam et auctoritatis , et prudentia 
triste nobis desiderium reliquit • Verum id , 
quod propositum erat , prosequamur . 

Quinque in libros tribuit ejus Dialectice 
Institutiones tertio editas anno 1 7-66. , quarum 
finis cum sU humane rationis perf ectio , act 
eam comparandam gradatim accedere curavit , 
proindeque libro primo mentem emendare tot , 
tantisque erroribus tum animi , tum corporis 
foedissime inquinatam , studuit • Illam reddidit 

y rerum 


’ Digitized by Google 


rerum omnium inventricem in secundo . Hin * 
idearum origo, et genera. Hinc sensuum usus> 
efue humana , <,ue divina auctoritas. Hinc li- 
brorum genuinitus , et integritas Hinc denioue 
vocabulorum usus , abusus , imperfectio . In 
tertio autem hiaro eamdem facit judicantem tam 
veri , quam falsi non modo in scientiis , atque 
rebus fidei , sed etiam qua enunciationum ope 
ju icia exprimi possunt • Ratiocinantem nobis 
prx et in quarto , quo fuse de ratiocinii natu- 
ra , deque vulgaribus arguendi formis , maxime 
de Syllogismo disserit. Ultimo loco de utraque 
methodo disputat disertissime . 

Quid est , inquis , quod in hisce elaboratis- 
simis Logic* elementis requiris ? Dicam , et 
quidem discendi causa magis , quam meum 
magistrum et amicum , et benefactorem virum 
incomparabilem reprehensum velim . U tinam 
viveret , aut vellem adesse posset ! Dicerem 
etiam, nam is , cum esset veritatis amantissi- 
mus me potius commendaret , ut pluries fecit, 
quam acriter reprehenderet . In quo igitur, in- 
quis , maximum peccatum peccavit tuus ma°i- 
ster ? Audi, queso , et ne irascaris , rogo . 

i. Quis ea emendare valet , que nondum 
novit \ 2 . aut quis invenire poterit, nisi prius 
et judicare , et ratiocinari , et disponere opti. 
me sciverit ? 

Aioysius Verneus Rome degen s , ibique suam 
artem Logicam quinque libris conclusam anno 
1 75 I * vutgavit . In horum primo de Logice 

Justo- 


Digitized by Gc 


ftT 

historia ; in secundo de ideis , earumque signis 
agit . Versatur tertius in enucleanda tam judi- 
cii , et ratiocinii , quam propositionis , et 
syllogismi natura . Quartus de veritate certa , 
et probabili disputat . Postremus autem de veri 
investigatione y atque explicatione tractat. Qui - 
ius omnibus artis syllogistice brevissimam ap- 
pendicem adjunxit. Sed hunc illustrem Lusita- 
num damnant viri docti j. quia idearum ori- 
ginem , quam latissime Lockius tradiderat , 
maxima verborum copia repetit : . quin i eas 
definiat y in classes easdem distribuit: 3- 9 uia 
quamplurima confuse spargit : 4* corollariorum, 
et scholiorum multiplicitate mens simul ' , et me- 
moria opprimuntur . 5 « denique veri investiga 
tio nonnulla inutilia continet , « de P e ’ 

dantissimo agunt, pedantismum sapiunt . . , 

Postremo clarissimus P. Angelonus Ccelestin.e 
pumili* abbas , Neapoli Logicam edidit anno 
I77 <2. In pnefatione plurimas voces adeurate 
definit. In libro primo varias idearum species 
persequitur , et vocabulorum usum exponit • 
Agit in secundo de judiciis , ratiociniis ; atque 
opinionibus . Quo in loco fusissime primo de 
' auctoritate sensuum , et testium , deinde de li- 
brorum genui nitate , et integritate , postea de. 
propositionibus , earumque veritate, et certitu- 
dine disserit . In tertio tandem , primo de me- 
thodo addiscendi , inveniendi , atque exponendi 
tum de divisione , definitione , ac de demon 
strutione pertractat? Multa quidem pr*clara ^ 


H 

maxime que ad probabilitatem Angeloni Logica 
comprehendit . Verum si ordine conscripta , si 
quadam inutilia contineat , et si muita 'per - 
<fuam necessaria pr*t et miserit , aliorum sit 
judicium . 

Pr*ter Angeloni Dialecticam paucis ab hinc 
anms alia multa Logic* instituta typis Neapc/i 
mandata sunt, et quotidie vulgantur. Sed quid 
in eorum jejunitate , atoue inanitate Discipuli * 
Bos ergo- Dialecticos appellamus ? an abutimur 
gloria nominis ? 

Post tot ac tanta illustrium tentamina moli - 
torum , quid me* valerent viret , hac veluti 
expressa in tabula cernes ; et ne diutius te de. 
tineam , paucissimis ea exhibebo . 

Principio quid mens humana in capite 
tamquam in arce , sine sensibus exterioribus \ 
sive nuntiis ? Deinde quid sensus ipsi, sublatis 
omnibus corporibus extra nos positis ? Vides 
ergo , quod sicuti corpora exsuscitant sensus , 
ita sensus mentem ceu creant , eamdem imbuunt 
sdeis atque ejusdem vires , et facultates omnes 
explicant . Hinc sensatio , perceptio , reflexio , 
meditatio , conscientia , et summa rerum repro- 
ductio . Hinc idearum compositio , vel resolu- 
tio , vel illarum cum tertia comparatio , quos 
menti* actus , perceptiones , judicia , et ratioci- 
nia nuncupamus . Hinc denique tot scienti* , et 
artes ; tot machin * et instrumenta , qu * omnia 
ex una tant * rationis vi profluxerunt . His 
omnibus accedit , quod arbitraria signorum , 

-v sive 


Digitized by Goojjle 


sive qocum ope , propria sensa alii cum no 
et nostra cogitata cum iisdem nos communica - 
nuis . Quid amplius ? ■ Nonne divini scripturit 
inventione , quasi prosto simus univetso homi- 
num generi cujusque temporis , ac loci ? Hunc 
in modum conclusa tota mentis humante per * 
quisitio in prima Logica; parte , quam docent elh 
appellavi , utentem alteram ad explanandam ac- 
cessi , in qua inspecta prius omnigena errorum 
scaturigine , quo pacto hi sunt declinandi , qua 
via reseranda veritatis arcana et veritate de- 
tecta qua ratione sit juventuti studiose tam 
viva voce , quam scriptis clarissime txplicanda 
ultimo loco exposui. Verum quid ratio in ho- 
mine , nisi computus ? et quid Dialectica , nisi 
ars computandi ? Hoc perfunctorie ab aliis di- 
ctum y est per me nitide et perspicue demon- 
stratum . Etenim ostendi , quod sicuti arithme- 
ticus in numeris , ita Dialecticus in ideis ope- 
ratur . ltemque quot regulas arithmetica , to- 
ti demque Dialectica comprehendit , ex quo tan- 
dem deduxi summo Dialectico , quem hic in- 
quirimus, 'pernecessariam esse perfectam nume- 
rorum scientiam . En rationis ortus , et pro- 
gressus . En errorum caussx , et veritatum 
principia. Ei denique m*x quatiscumque Dia- 
lectica ; specimen , fortasse ceteris imperfectius • 
Uque ad te , vir pr. velarissime , mitto non pro 
beneficiis a te receptis , nam a natura ita es 
comparatus , ut lubenticri animo munera di- 
spensas , quam meritas gratias excipias . Mitto 


ad virum acerrimo ingenio , atque omnigena 
literatura prostantem . Te igitur exoro , atque 
obtestor , ut hoc subsocivis in horis legas , at- 
que oqua lance perpendas . Sis mei tu , ut ego 
aliorum arbiter . Quo si probaveris , procul 
dubio t te judice , omnes superiores vincam . 



> Digitized by Google 


Digitized by Google 




Digitized by Google 



V. 



ARTIS 

O G I C M 

f UM.ENTA, 

* * r 




Digitized by Google 




Digitized by Google 



INTRODUCTIO. . 

y f , . ( 'trf I • ••rt' *1 ' • * -I • v • .' * 

I. Logic <e divisio in docentem , ataue utentem . 

Q Uiim omnis ratio diligens disserendi duas 
, habeat partes ; unam inveniendi , alteram 
judicandi; utri usque Aristoteles princeps fuit. 
Stoici autem vin altera elaborarunt . Judicandi 
enim vias diligenter persecuti sunt, ea arte, 
quam Dialecticen appellarunt . Inveniendi 
vero artem, qu* Tdpica dicitur , totam reli- 
querunt , Ex quo facile intelligitur , quod si- 
cuti oratorem plenum , atque perfectum esse 
eum dicam , qui de omnibus rebus posset va- 
rie* ornate copioseque loqui , sic eum Diale- 
cticum summum nominabo , qui de omnibus 
rebus possit rectissime judicare . Vos itaque 
optima? spei adolescentuli , si in utroque ge- 
nere ceque vehementer elaboraveritis , et di- 
sputatores subtiles , et oratores admirabiles eva- 
detis . Rhetoribus exornandi arte a me reli- 
cta , vobis Dialecticam tradere mihi in ani- 
mo est . Qua in tradenda , ordinate me' 
processisse arbitror , si illam in Docentem si- 
ve abstractam , atque in Utentem sive practi- 
catn dispescam . 


«*A? 


s t.Qtfi- 


Digitized by Google 


I 


^ De mentis actibus j 

%. Quibus Liibris utraque continetur. 
Versabitur prima in explanandis omnibus 
humanx mentis viribus , tum sensuum , tum- 
que vocum auxilio « Altera de recta jndi- 
candi via , tam in errorum declinationibus , 
quam in veritatum cujusque generis investi-* 
gatione disputabit . Universa igitur hujus prx- 
stantissimx disciplina elementa duahus parti- 
bus, comprehensa , quatuor in libros distribui 
debere reperitur. Liber enim primus de ortu, 
ac progressibus mentis humanx actuum disse- 
ret . Secundus vero de ortu , ac progressibus 
lingu® actionum disputabit , Comprehendet 
te tius errorum omnium ortus, eorumque in- 
crementa , Postremus denique primo metho- 
dum , qua omnigena veritatis genera inve- 
stigantur , deinde qua via , eadem explican- 
fur exponet • Sit itaque j 




n*>9 


Digitized by 


Google 


Rorumque progressibus « % 

P A R S I. 

De Logica Docente • 

• L I B. I. 

De mentis humana actibus» 


C A P. r. 

Quibus partibus constat homo » 

5. Homo est animal rationis compos» 

Q Uisqu* scit hominem esse rationis cofri» 
_ potem , per quam consequentia cernit, 
pene universas rerum causas cognoscit . Insu- 
per plurima inter se componens , atque rebus 
prresentibus annectens futuras , non modo to- 
tius vitae cursum facile videt , sed etiam cor- 
porum coelestium ordinem intelligit . Prsete- 
rea hac divina rationis vi , nonne innumera- 
biles scientias , artes , atque infinita instru- 
mentorum , et machinarum genera invenit ? 
Quid plura ? Huic uni tribuenda sunt societa- 
tis primordia , hominum juta , atque officia * 
Denique ratio ipsa est nostra morum norma, 
quam si sequamur ducem, non aberrabimus» 
Spiritus a corpore , in quo discriminatur • 
Qu* cum sint, quisque intelligit naturairf 
mentis humame toto coelo ab illa corporis 
differre . Etenim corporis est divisibilitas , co- 

A 3 lor « 


De mentis actibus 

lor , figura, inertia, partium resolutio. De- 
nique neque movit , neque movetur , nisi ab 
alio corpore impellatur . Nulla itaque vis in 
eo, nulla comprehensio , nullaque judicandi, 
ratiocinandi , reminiscenaique vis inhopret . 
Verum hrec , atque alia ejusdem generis injiint 
in homine . Tribuenda sunt igitur ejus men- 
ti , cujus .natura quicquid extensum , divisibi- 
le , figuratum , atque corporeum respuere de- 
bet. Ex quibus perspicue constat ex corpore, 
atque anima hominem constare .* 

{. Mens sensuum exteriorum ope ideis imbuitur , 
Ex dictis liquido patet corpus esse in ho- 
mine unam ex partibus praecipuis. Hinc etiam 
patet non posse universas mentis humanae vi. 
res comprehendi , multoque minus explicari , 
nisi prius quae in ipso- corpore obveniunt , in- 
telligantur . Etenim a natura ita comparati 
sumus , quod sicuti corporum ictus nostros 
sensus veluti explicant , ita sensus externi , 
mentis vires ceu creant atque exsuscitant . 

Ex quo sequitur nullam posse dari ia mente 
actionem, nisi a sensibus exterioribus ea com- 
moveatur , et sensus ipsi delitescerent , si in 
iisdem nulla corporum heret percussio . A sen- 
sibus igitur exterioribus exordiendum esse 
ducp • < • r " j -' 

- '*v • i .X: tof-' • ' • ' v Yv ' »* *• 

■ • 

«h • (i * 

•*? • • - - ’ • ?. '1 *■.:»*% * 

g i tk CA-" 


i 

Digitized by Google ' 


» 


Eorumque progressibus . 

C A P. II. 

De sensibus exterioribus * 


J 

V 


6 . Quid sensus , et quotuplex . 

C*Ensus nomine quandoque venit illa .mentis 
vis, quam homines tum in artibus , tum 
in scientiis monstrant , ex quo alii dicuntur 
boni., alii pravi sensus . Hoc autem in lbco 
sensus pro quorumdam organorum fabrica- 
tione, accipitur, uti oculorum , aurium , odo- 
ratus , gustatus t et tactus . Sunt insuper quae- 
dam aliae sensuum species, ut sensationum re- 
productio , corporis temperamentum , affe- 
ctuum vis , mentis attentio , atque sensus 
moralis. Sensus primi generis dicuntur exte- 
riores , alii vero interiores . Hoc in capite 
de exterioribus , in sequente Vero de iriterio- 
ribus sensibus , sermo erit « 

7. De sensu visus , e jusque fabricatione . 
Principio sensus visus in eminenentioti faciet 
parte , tamquam in arce collocatqr. Hic sen- 
sus ob maximas hominis indigentias est du- 
plex . Oculi sunt duo globuli tribus prxcipuis 
tunicis septi, quarum interstitia efficiunt tres 
cavitates totidem humoribus repletas , adeo 
densis, ut lucis radio's a corporibus .reflexos 
refrangere valeant. Tunicce sunt cornea , qu* 
est in exteriore oculi parte , cujus in centro 
est pupilla, quam ambit iris . Tunica alter» 
appellatur schleroticja , qua? oculji bulbum for- 

A 4 mat 4 


4 


^ Digitized by Google 


* • 


8 De miniis actibus; 

ttat »' Sclerotid» parietem vestit membran# 
quaedam musculosa , choroidea dicta , ex du- 
plici lamina conflata \ et nigro pigmento pi- 
cta. Omnem denique choroideae internotu am- 
bitum vestit retina ■. Ipsnqoe ex medulla nervi 
'optici* , et vasis subtilissimis contextu cfclcu- 
loso renuissimo intertextis componitur ■. Ista» 
irum tunicarum cavitatem implet globus pVl- 
lucidissimus , qui ex tribus humoribus cdn- 
stat . Partem maximam , et posteriorem oc- 
cupat humdr vitreus , quia instar est Vitri fu- 
si . In medio globuli est lerts crystallina utrirt- 
que convexa, quae ex ‘pluribus lamellis con- 
centricis conflatur. Tota reliqua cavitas diias 
in cameras septo quodam distincta est, ampla 
interior , minima posterior humore aqueo 
repletur . Hujusmodi est oculi descriptio ex 
Anatomia . 

fb Quomodo jit visus 

In convexam corne» superficiem incidentes 
Jtrcis radii iidem sub angulo minori, quam 40 * 

grathmm , 'refringuntur , et fiunt convergen- 
tes j pergunt deindfe pdr humorem aqueum , 
pupillam transgrediuntur • Alii autem lu- 
cis radii , qui sub majori angulo incidunt , 
in iride , atque ih pigmento nigrO suffocan- 
tur . Radii vero , qui pupillam transgres- 
si sunt , crystallino ' humori paulo densio- 
ri occurrunt , qui radiorutn convergentiam 
Jnaxime auget, tuth ita perdunt in vitreum, 
nt harum refractionum Vi omnes radii lumi- 


Digitized by Google 


V 


Eurutnqut progressibus • ff 

flrtsi coeant in tot puncta , quot habet obje- 
cti suoerficies . Imprimitur dehinc ipsius oT». 
jecti imago admodum exigua in retina. Ha-c 
impressio vi quadam nobis -incognita ad Sen- 
sorium commune transmittitur * in quo idea, 
sive simulacrum , sive species rei visx excita, 
tur . Retina itaque est pracipuum visionis or- 
ganum . 

0. Quid pro visione distincta requiritur . 

Quomodo ex duplici imagine , una fiat sen- 
iatio , nondum Scimus . Id aliqui ex ne-vo. 
rum opticorum unione repetunt . Ad visio- 
nem distinctam plurima requiruntur . i. reti- 
na sit, neque nimis, neque parum sensibilis. 

Pupilla neque angusta , neque immobi- 
lis . 3. humores sint pellucidi . 4 ■ Coeant 
radii supra retinam . Etenim in retina ununt 
est visionis distihctse punctum , quod est dt« 
versum in diversis hominibus . 

10. Quid auditus , ejusque fabricatio . 

Auditus organum est auris, cujus pars exte- 
rior est cartilaginea , quae quatnplurimas emi- 
nentias habet , et cavitates . In auris exterio- 
ris centro incipit meatus auditorius , quem 
claudit membrana timpani sensibilissima , obli- 
que posita , intro jputn parum prominens , m 
sulco os^eo protensa . In timpani cavitate in- 
veniunti r qua' tuor ossicula , malleus nempe, 
incus , os lenticularis , et *stapes • Malleus ma- 
nubrio suo timpani membranae adhaeret , et 
cum incude articulatur . Incus duo crura ha- 
bet. 


J 


A 4 


Digitized by Google 


■ A • " 

iO De mentis actibus , 

bet , tinum brevius , al,teium longius , cni 
idhxret Ossiculum orbiculare , atque huic an- 
nectitMr stapes , cujus basis fenestram ovalem 
pertingit » Ex timpano initium habet Eusta- 
chii tuba, qux in fauces desinit. Post timpa- 
ni cavitatem , alia sequitur rotunda , quod ve- 
stibulum et labyrinthus nominatur , in quo 
reperiuntur tres canales semicirculares , qui 
quinque orificiis patent; _ 

12» Quomodo fit sonitus sensatio - 
Sonitus sensatio in nobis excitator ab aerfi 
exteriori, quem tremor oscillatorius insensibi- 
lium partium corporis sonori commovet. Hinc 
sonitus diversitas pendet partim a chordarum 
longitudine, partim ab earum intensitate.Etenim 
quo breviores , et 'magis arctx sunt chorda? , 
eo dcutius sentiuntur. Prxterea diversa oscilla- 
tioutnn ratio in eodem intervallo tonos for- 
mat. Tunc dua? chordx sunt unisonx , cum 
eumdem oscillationum numerum xquali tem- 
pore reddunt . Octava distant , quarum una 
duplo plures , quam altera vibrationes produ- 
cit . Quintam dicunt , cum ratio fit inter 3., 
et 2. : quarta si sit, ut ut 4. ad 3. atque ita 
deinceps. Unda; aeris sonorx , qua; in corpore 
excitantur , auriculam exteriorem feriunt , ab 
ea reflectuntur in concham , et in meatum au- 
ditorium pergunt ; dein in membranam tym- 
pani oblique positam illidunt . Hxc tenditur. 
Vel debilitatur , et oscillationes , quas ab ae- 
re 




Digitlzed by Google 


Eorumque progressibus . • 1 1 

re accepit, cum suis ossibus communicantur, 
atque in vestibulum propagantur . Multa hic 
quaeri possunt , sed frustra . i. Cur ex tot 
vocum, atque instrumentorum multitudine fit 
una sensatio simplex ? <2. ex quo plures soni 
simul percipiuntur distincti ? 3. Unde tanta 
auditus diversitas in diversis hominibus, atque 
eodem in homine ? Ex quo tot musices effe- 
ctus mirabiles , atque ex quo postremo oritur^ 
quod milium animantium genus , praeter ho- 
minem , musicae harmonid movetur? 

14.' Quid sensus olfactus , ej usque fabricatio • 
Sequitur tertius sensus, qui sedem habet in 
riaribus . Is dicitur olfactus . Duas habet aper- 
turas septo narium separatas nasus externus . 
Omnes narium partes tegit membrana pulpo- 
sa , et mollis cuti contigua , quae quampluri- 
mis papillis tegitur . 

1 5. Quomodo fit sensatio olfactus . 

15. Ex omnibus fere naturae corporibus con- 
tinuo emittimur in aerem innumera effluvia 
tum oleosa , tum. sulphurea > tum salina , 
quae ad nares ducuntur, ac 'nervos olfactorios 
afficiunt , ex quo in cerebro odoris , vel faetoris 
sensatio excitatur. Maximae utilitatis est hic sen- 
sus gustui . Animalibus autem suffiicit ad ci- 
bos distinguendos , proindeque in illis est ex 
quisitior , nam iisdem deficit alius judicandi 
modus . 

16. Quid gustus, ejusque fabricatio • 
([ustus situs est in parte exteriori lingux ,‘ 

qux 


tt £><* mentis 'actihus , 

quae pluribus fibris musculosis, nervosisque eomS 
ponitur . Ipsaque quodam tenui involucro, et 
molli euticula tegitur , quae intus reticulam 
•gerit, qub recipiuntur papillx supra linguam 
conspicuae. Papillarum diversitas est maxima. 
Etenim aliae sunt crassieres , aliae truncatae, 
aliseque figurae conicae . In media lingux par- 
te sunt copiosiores , quam in apice > vel in 
basi . Tactus in lingua exercetur , sed alio 
sensu . Nam partes oleosae ; atque salinx ci- 
borum cum liquoribus salivalibus mixtae , et 
resolutae linguae papillas quodam rriodo affi- 
ciunt * Ex quo oritur saporum perceptio , 
qux in variis hominibus , atque animalibus 
vari» est , pro papillarum dispositione . Hinc 
tantae in saporibus vatietates, qux xtatis, se- 
xus , consuetudinis , morbi , atque tempera- 
menti retionem sequuntur* Hinc denique tan- 
ta hujus sensus inconstantia» 

1 8. Quid Tactus . 

Tactus denique est unus sensus in universa 
corporis superficie diffusus , licet in extremis 
digitorum , atque pedum sit vividior . Sensa- 
tio oritur ex corporum impressionibus, qux 
in nostro corpore fiunt . Impressiones vero , 
nervorum . ope in cerebro transferuntur. Hinc 
eorporum multitudo, durities , frigus, calor, 
gravitas, asperitas. 

Sensus cur non perfectiores . 

if. Verum multi exquirunt, £iir sensus tara 
pauci , et tani imperfecti * Utraque exquisi- 


Digitized by 


Eorumque progressibus , 
tio inepta . Primum si sensus essent etiam 
jniUe , fortasse mentis operationes essent plu- 
res , quam modo sunt? minime quidem . Quin 
imo pro universis mentis actibus explicandis , 
sufficit unus sensus . Quid si deinde perfectio- 
res ? Dicam , quod eadem ratione , qua in ho- 
minibus augerentur voluptates , augerentur 
quoque molesti*. Ha?c de sensibus exterioribu* 

, . C A P. III, 

De t ensibus interiobus , 

19, Numerantur sensus interiores . 
OEnsus interiores, ut superius, sunt«e- 
V 3 moria , vis %emreramenti y \is affectuum, 
etttentio , ac sensus moralis . De omnibus, quam 
breviter ad tyronum captum. t. 

02. Q uiJ cerebrum , et cerebellum . • • : 
10. Universa cerebri massa, duas in partes 
praecipuas ab anatomi* peritis dispescitur , 
quarum altera cerebrum , altera Vero cere- 
bellum appellatur . Cerebri substantia natu, 
jra mollis , atque pene infinitis cellulis re-, 
pletur , in quibus modo nobis .prorsus inco- 
gnito , non solum imprimuntur, verum etiam 
diutissime retinentur bbjectorum exteriorum 
idex , sive simulacra , sive species , cum eo- 
rumdem relationibus etiam abstractis, et per- 
quam longo ordine implicatis . Mihi sufficit vel- 
le, statimque idex bovis , canis , domus , urbis 
teproducuntur , eaque distinte tissime quasi in- 

tua. 



*& I>' mentis actibus . 

que eomposita distinguuntur . Primi generi» 
»unt illa quatuor omnibus nota : videlicet cku- 
lericum , sanguineum , melancolicum , ac fleg- 
snuticum . Ad secundum genus referuntur ea , 
qus ex iisdem componuntur , ut sunt choxt- 
T ico sanguineum , cholerico melancolicum , et eho- 
-lerico JLeg muticum. Sanguineo-melancolicum, etc. 
Rari homines dantur , qui ab uno dumtaxat 
temperamento dominantur . In pniversis tem- 
peramentum mixtum reperitur . joc 

25 . AUi temperamentorum effectus , , ir _ 
Hominum temperamenta si quis consideret, 
profecto iptelliget rationem, cur alii sunt pae- 
ne stupidi ac bardi, alii vero ingeniosi: Cur 
alii pro rebus metaphysicis , atque abstractis 
sunt facti , alii pro enucleanda solummodo 
verborum vi . Alii videntur pene nati phi- 
losophi , alii oratores, aliique pqetx . Nonne 
-temperamentorum vis amnium artium , et 
teieutiarum ; utiune omnium virtutum , ac vi- 
siorum velu|i officina sit -habenda ? £x hac de,- 
nique homines inertes , mendaces , flagitiosi t 
«c sacrilegi oriuntur . 

06. Animi quid passiones. 

Accedunt te.tio loco passiones , sive affe- 
fctus , sive perturbationes; qux non sunt, nisi 
quedam animi , atque corporis .commotiones 
ab objectis exterioribus in nobis ope -sensuum 
excitato . Harum .omnium sedes in cqrde 
collocatur , qupd nervorum intercostalx pro- 
pagatione cerebro adhaeret , Hac de causa ce- 


Digitized by GoOgle 


t 


Eor umque protrusimus . \j 

februm , et cor amice i ater se conspirant . 
Etenim pro ut ideae boni , vel mali in cere- 
bro ceu pinguntur , et sunt viviJ* } sic cordis 
vibrationes vel retardantur , vel adceleran- 
tur . En ratio , quare modo animus cordis 
motibus, modoque cor animi commotionibus 
inservit . 

2 7* Prxcipua passionum divisio . 

Multiplex est passionum partitio . Praecipuae 
vero sunt amor , odium , timor , spes , ambitio , 
avaritia , etc. qua? cujusque vis sit , et quid 
in nostris judiciis hac induunt , suo loco dice- 
mus. Si quis vero amplissimam tractationem 
desideret , legat opus , inscriptum : Homo na~ 
tur.i/is a me tertio editus anno 1778« 

28. Quid Attentio . 

<28. Quartus sensus est attentio , qua? haben- 
da est tanquam mentis vis , atque energia 
qua videmus , audimus, intelligimus , et° re- 
cordamur . Attentionis ope mens unam, ideam 
cum altera comparans, vel eadem cum tertia, 
3 P sa judicat, ac ratiocinatur . Hac denique er- 
rores cognoscit , atque -veritates investigat . 
Quid plura ? Homo omnis omnino attentionis 
expers , stipes esset , ac truncus . Nonne dif- 
lert homo ab homine vi attentionis , qux di- 
scriminatur m gradibus , et in directidne ? H.nc 
regu a erintur , quantum tam in artibus, quam 
scientiis quisque juvenis proficere poterit , prx- 

(iKnmnc 1 7 r 



v • 


Digitized by Google 


1 8 . De mentis actibus , 

' , CIO. Quii sensus moralis . 

Sequitur ultimo loco sensus moralis , qui esc 
qusdam interior animi vis , quam sine ma- 
gistro turpia ab honestis ; bona a 'malis ; ju- 
sta, ab injustis, sola natura, non modo homi- 
nes exculti , sed silvestres, atque i m manes di- 
stinguunt . Ex hoc uno sensu oritur in nobis 
probitas , qua benetici sumus etiam erga in- 
cognitos , atque ingratos , nobisque infestos • 
Quivi ? Persaepe sentitur erga bruta verberibus 
aifecta . Ego historiam legens, centies in mor- 
te Scipionis Africani , Reguli, Ciceronis , Bru- 
ti , Cissii , aliorumque ploravi, id ipsum fe- 
ci stragem Samnitium legens , postquam eos 
vicerit L. Sylla . \ 

30. Conclusio r 

• Haec de sensibus tum exterioribus , tum in- 
terioribus . Quae nisi quis clare distincteque . 
comprehenderit , nullo pacto intelligere po- 
terit , quae animo contingant ex tot , tantis- 
que corporum impressionibus , ut manifestius 
cx capitibus sequentibus . 

C A P. IV. 

De Animi sensationibus . * 

• * 

31. Quii animi sensatio . 

TJid sensus in homine , sine corporum 
impressionibus, et quid animus ipse sine 
sensiuus exterioribus , satis clare ex dictis 

com- 


Digitized by Google 


/ 


JZorumtjue progressibus . 19 

comprehensum esse arbitror , modo ad ip<as 
anuni sensationes accedam. Principio sensutio 
6st quxdam interior animi vis , ac commo- 
tio , qux in eo ex corporum- impressionibus 
excitatur . Hinc fit , quod quo gravius sensus 
exteriores concutiuntur, eo vehementius ani- 
mus ipse percellitur. 

3 2- Qit.-e' sensationum sit progressio . 

Initio non adquirimus , nisi simplicissimam ( 
objectorrtm existentiam . Tum animadverti- 
mus in nobis sensationes esse molestas , vel 
voluptuosas , quarum molestia , vel voluptate 
existentiam nostram interius sentimus . Ex quo 
deducitur nos totidem argumenta existentix 
habere , quot sunt sensus exteriores , quibus 
sublatis sensus existentix in nobis non mo- 
do minuit ir , sed prorsus amittitur . Ex 
quo etiam deducitur vi.n nostrae existentix 
augeri , prout sensus exteriores sunt numero- 
siores , ac vividiores . Ex quo denique dedu- 
citur voluptatis , vel molestix gradus sensuum 
rationem sequi . 

33. Sensationes in nobis sunt relat.e. 

Prxtera voluptatis , ac doloris sensatio- ' - 

nes naturi sua sunt relafx. Etenim ex defectu 
doloris oritur voluptas , atque voluptatis sensa- 
tione amissa, producitur illa doloris . Quo igitur 
dolor fuerit major, illo sublato , eo vehemen- 
tius producitur voluptas. Et e contrario. Cur 
autem doloris sensatio nos vehementius per- 
movet , quam illa voluptatis , ita intelligitur, 

* b 2 Ete- 


Digitized by Google 


De mentis actibus i 

Etenim voluptas est sensatio nobis consoni j 
illa autem doloris nos conturbat , ac dilacerat» 
34. Ex quo in homine desideria, atque de te* 
stationes . 

Insuper ex sensationibus voluptuosis vel mo- 
lestis , duo veluci surcula germinantur , desi- 
deria nempe , et detestationes . Exoptamus 
ea, quae nos voluptuoso commoverunt . Con- 
tra ea detestamur , qu* in nobis dolores pro- 
duxerunt . Hinc desideria , atque detestationes 
opinionem sequuntur boni , veJ mali percepti. 
Quae opinio si tollatur , utraque evanescit • 
Quid si homo ita a natura esset comparatus;, 
ut perpetuo in quadam status sequabi litate per- 
maneret ? Tunc neque dolores, neque volup- 
tates sentiret, adeoque esset sibi ignavus , at- 
que omni ex parte infelix . Ex quo liquido 
patet voluptates , ac dolores esse omnium • 
actionum humanarum prima principia , 

3 5* Qu°t sunt sensationum genera , 
Philosophi tria sensationum genera distin- 
guunt . Dantur enim sensationes fortes , ut 
ili* caloris, ac frigoris. Dantur debiles , uti 
saporis, aique odoris sensatioxes . Tertii ge- 
neris dicuntur sensationes intermedi* , quibus 
animus parum concutitur , At sensationes licet 
ex quinque sensibus otiantur, verumtartie» 
etiam si essent infinjtx , ipsae non sunt , nisi 
unius sensationis divers* modificationes , ea. 
rumque varietas sequitur sensuum , atque ob* 
jectorum rationem « 

^ 3 * 


/ 


ke 


Digitized by Google 


Eorumoue progressibus . fi 

S*. Ex quo sensationum varietas • 

Quare sensationum varietas non modo in 
omnibus hominibus , verum etiam eodem in 
homine reperitur? Hoec tanta sensationum di- 
versitas a temperamentorum varietate pendet. 
Atque ipse homo non est semper idem , pro- 
indeque diverse ob objectis exterioribus arft- 
citur . 

%6. Ex quo judiciorum varietas • 

Ex dictis facile intelligitur , cur in homi- 
nibus tanta judiciornm diversitas ; quare alii 
ad artes, alii ad scientias rapiuntur, hunt alii 
pene nati musices periti , alii a natura facti 
histriones ; Hcec , atque ejusmodi alia sexcen- 
ta a sensationum diversitate repetenda sunt , 
quae in nostra tela nervosa inhaeret . Huic ad- 
denda educatio tam publica , quam privata , 
quae sensim sine sensu homines instituit , ae 
format . Hinc Horatius : quo semel est imbu- 
ta recens , servabit odorem testa diu . 

3?. Ex quoquo sensu sensationum va- 
rietas . 

Quae ex animi sensationibus in genere di- 
cta sunt , etiam ex uno quoque sensu erui 
possunt . Etenim principio sonos audimus , 
deinde voluptatem , vel dolorem ; tum no- 
stram existentiam advertimus ; quarto deside- 
tia , vel detestationes in nobis orta esse in- 
telligimus. Idipsum dici potest de olfactu , de 
gustu , ac denique de tactu . Ex quo patet , 
quod pro omni animi humani sensationum vi 

B * ex- 


Eorumoue progressibus . cj 

4$. Quid sensatio , idea , ac perceptio . 

Sensatio est animi commotio , cjna? a cor. 
porum impulsibus excitatur . Idea vero est 
simulacrum , sive species, sive spectrum , quse 
in cerebri tela radii lucis ex corpoiibus re- 
flexi depingunt . Eo igitur modo , quo nos 
ipsos in speculo intuemur , atque in Camera 
optica corpora picta cernimus ; Sic mens 
corporum simulacra in ceiebro videt . Per- 
ceptio denique est actus mentis , quo corporum 
simulacra , atque effiigies intelligit . Ex ouo 
sequitur, hujusmodi vocabula inter se difier- 
ri . Quantum vero ad notitiam corporis ex- 
terioris , quam mens percipit , hujusmodi vo- 
cabula unum idemque significant . 

43. Quid proprie idea . 

Notandum , quod vocabulum idea , licet 
quicquid in oculis contingat , unice exprimit, 
verumtamen idem vocabulum adhibemus in 
perceptionibus aliorum sensuum . Mire dici- 
mus ideam soni, odoris, saporis, ac frigoiis. 
Etenim hs sunt merte sensationes , nam ho- 
rum omnium nulla imago , sive idea in ce- 
rebro imprimitur. 

44. Quid reflexio. 

Alter mentis actus est reflexio . Harc vox a 
physica? cultoribus accepta , in scientiis mo- 
ralibus est idem ac conscientia . In Dialecti- 
ca vero explicat attentionem , quam mens 
adhibet , duin aliquid percipit . Reflexio ita- 

B 4 que 


24 Se mentis actibus , 

que non est aliud , nisi attentionis usus in re- 
bus visis , auditis , vel tactis ; habenda est 
igitur reflexio tamquam mentis mycroscopium, 
qua rerum idea? quandoque augentur , quando- 
que multiplicantur. Puelli, atque senio con- 
fecti fere sunt omnes omnino reflexionis exper- 
tqs . Eadem etiam carent, qui vivissimo tem- 
peramento dominantur . 

45» Quid reminiscentia . 

Sequitur tertia mentis operatio , quae recor- 
datio , sive reminiscentia nuncupatur . Haec 
quoque dicitur memoria , a memoro . Haec 
mentis actio a vi corporea plurimum pendet, 
nam nisi aliqua sit disposi io vel in fluidis , 
vel in fibris cerebri nullius rei recorda- 
mur . In,senibus* fere amittitur. Cur ita ? quia 
in iis , vel defecit fluidum nerveum , vel ce- 
rebri fibrill.e oinninaelasticitatem ammiserunt. 
Verum quia nulla iirhomine rerum recordatio 
dari potest sine attentione , quae ad mentem 
pertinet ; sequitur eam non modo inter sensus 
interiores , *ed etiam in mentis actibus lo-. 
cUm habere . Hoc in intellectu vox memoria 
accepta , nil aliud est , quam mentis attentio 
in ideis cerebro impressis . 1 , 

T 4<>. Quid meditatio • 

Quarta mentis operatio est meditatio , quS 
quoddam vinculum ac nexum inter ideas po- 
nimus . In meditatione profunda sensuum exer- 
citatio relaxatur » Parum differt homo per- 
quam longa meditatione contritus ab eo , qui 

sen- 


V 


f 


' Digitized by Google 


Rorumque progressibus • *S 

sensibus caret . Hujusmodi fuit Nicolaus ar- 
canus pnestantissimus Mathematicus , as 
Antonius Genuensis recentissimoj-um philoso- 
phorum facile princeps , ac denique N artus 
Lama rerum physicarum , ac mathematicarum 
peritissimus quibuscum familiariter viri • 

47. Q uid obstructio , rationisque compositio . 

Sed mens non modo percipit , reagit , re- 
cordatur , ac diutina meditatione conteritur , 
sed ideas etiam sua natura conjuctas, concipit 
divisas . Et e contrario , qux reapse sunt 
divisae, ut conjunctus percipit. Harum a tera 
vocatur mentis abstractio , altera vero ratio- 
.nis compositio dicitur . Ad primum actum 
idex justitir , prudenti <t , turpitudinis , mo e ~ 
sti.r , magnitudinis , ac pulchritudinis etc. : ad 
secundum genus omnium poetarum , ac pi- 
ctorum figmenta referuntur . Hinc Centauri , 
Sirenie , Cyclopes , minotaurus etc. En quin- 
ta , et sexta mentis operatio , quibus mens 
humana rerum omnium opificem imitatur , qui 
omnia resolvit , atque denuo componit pro 
mundi conservatione , sic mens humana modo 
ideas resolvendo, ->)iodo easdem iterum com- 
ponens veritates invenit , easque in infinitum 
auget . 

49 .Qui rationis compositione magis polient* 
Sed est obtusi , atque hebetis ingenii ideas 
sejungere , easdemque, recte componere ? mi- 
nime quidem . Imo 'est dumtaxat virorum 

acris ingenii, naturas vi; atque arte prxstan- 

tis- 


* 

T 


X Google 


9 <f De mentis actibus . 

tissimorum . Rationis compositio est profecto 
omnibus hominibus communis , at Homerus, 
Hesiodus , V.rgilius , Tassus , atque Ariostus 
cnete.is poetis praestiterunt . Id ipsum dicito 
de Platone , de Aristotele , deque Cicerone . 
Insuper omnes pictores , sculptores , aut ar- 
chitecturae periti componunt. Quare non om- 
nes ejusdem generis ? Quia non sciunt omnes 
artificiose componere . 

49. Quic/ vis judcandi. 

Sequitur septi na mentis operatio , quae in 
judicando consistit . Judicium est actus* men- 
tis , quo duas ideas inter se comparat ; ut in- 
telligat num inter se conveniant, vel discon- 
veniant , ex. gr. fertilitatem agri Campani , 
cum illa agri Puteolani comparans , judico in- 
ter se aequari; At si magnitudinem urbis Rom £ 
cum Pisarum magnitudine comparem , altera 
est alteri quam maxime major. 

50. Duplex judicandi vis • 

50. Universa jgitur judicia duplicis sunt ge- 
neris. Alia enim dicuntur affirmativa, alia vero 
negativa . Judicia affirmativa idearum aequalita- 
tem , negativa autem inaequalitatem continent, 
ex. gr. Scipio africanus fuit <eoue fortis ac At*> 
tilius Regulus, est aequalitatis , sive convenien- 
tix judicium. At si dicam. Italia modo flaret, 
ut in Augusti t itate , continetur hoc in judi- 
cio inaequalitatis narratio . Nam falsum est , 
quod nunc Italia floret . 

- s . 


Digitized by Google 



Eoruniaue progressibus , 27, 

51. Quid ratiocinatio . 

Quid si mens duas inter se ideas comparans, 
non distinguit, num hae inter se conveniant, 
vel disconveniant ? Tum illas cum tertia idea 
comparat jquacunt convenire ,vel disconvenire 
inteliigit . En octava mentis operatio , quae ra- 
tiocinatio nuucupatur . ex gr. Ignoro num so- 
lis materia sit necne ignea . Dico . Quicquid 
urit , est ignis • Verum radii sons urunt . Er- 
go solis materia est ignea . Insuper : Quicquid 
est ponderosum , est corpus . At lapides sunt pon- 
derosi . Lapides igitur sunt corpora 1 

52. Duplex ratiocinandi vis , 

Ex dictis facile intelligitur duo ratiocinii 
genera dari . Aliud dicitur adfirmans , aliud 
vero negans. Ratiocinatio vocatur affirmans, 
dummodo ideae conveniunt cum teitia , cum 
qua comparantur . Alias dicitur negans . 1 li- 
mi generis est hoc : Corpus in partes dividi » 
fur , Sed piant £ suas in paries resolvuntur . 
Flaatte igitur sunt corpora . Secundi gereris 
est illud: quicquid cogitat , judicat , raioci na- 
tur , quoque vult , et recordatur , non est cor- 
poreum . Mens autem humana ‘ percipit , judicat , 
ratiocinatur , et recordatur . Mens igitur huma- 
na non est natura corporea . 

53. Quid ratiociniotum senes • 

Quid si una idea non sufficiat pro enu- 
cleando nostro ratiocinio ? Tunc accipiantur 
duae , vel tres , vel quatuor aliae ideae , et fiat 
quxdant ratiocinationum series . ex. gr. estne 

spi- 


«t De mentis actibus , 

spiritus humanus immortalis ? Hunc in modum 
ratiocinor . Spiritus cogitat . QuicquiJ cogitat 
est natura simplex . Quod ejusmodi est , mu-, 
tationi non est obnoxium . Quod autem non 
mutatur , non destruitur * Spiritus igitur est 
immortalis . 

54. Quid methodus » 

Postrema mentis operatio consistit in quo- 
dam rerum ordine ac via ' quem ipsa sequi- 
tur tum in veritatum investigatione , tum que 
in earumdem explicatione ; qui modus metho- 
dus appellatur . 

55. Pr .edictorum actuum reductio • 

55. Hujusmodi sunt universi mentis huma- 
nae actus , qui licet facillime reduci possent 
*d simplicem perceptionem , etenim simplex 
comprehensio est reflexio , abstractio , com- 
positio , meditatio , recordatio , atque ipsa ju- 
dicandi , ratiocinandique vis Verumtamen . 
Mens vel ope sensuum exteriorum , vel 
propria reflexione ideis imbuatur ; Si primo 
modo ideae dicuntur directx . Si secundo vo- 
cantur reflexae . Insuper reflexae vel duarum 
Idearum comparatione , vel ex duarum com- 
paratione cum tertia oriuntur . Hinc duobus 
capitibus universa comprehendam. Primo enim 
capite de ideis directis , in sequenti de ideis 
reflexis sermo erit • 


Eo^umqifb progressibus i »f 

C A P. VI. 

Pe Ueis directis , quas ope sensuum exsteriorum 
mens excipit , 

5 *- Idearum partitio • 

I N recesendis omnibus ideis , ut ordine piT>- 
cedam , exquiram primo earum originem, 
deinde illarum naturam, tum quo pacto menti 
obversantur, distinguuntur. 

Que idee sensibiles , et objectio % 

57. Quantum ad Originem , aliae dicuntur 
sensibiles, directa , atque adventitia’ , qui omnes 
a sensibus proveniunt . Aliae vero reflexae, quae 
ex earumdem comparatione fiunt . Primi ge- 
neris sunt ideae fi gurae , coloris , saporis , som t 
frigeris , ac caloris . Ad secundum genus re- 
feruntur omnes ideae abstractae , uti sunt idee 
justitiae , pulchritudinis , prudenti e , liberalitfr 
tis , magnitudinis , etc. 

58. Quid idete primitivte , et quid secundari* • 
Hinc patet ompes ideas vel a sensibus , vel 
ab ipsa mente oriri • Qux a sensibus , dicun- 
tur ideae primitive , qux autem ab ipsa men- 
te oriuntur, vocantur secundarie . Patet etiam 
nullo pacto mentem posse ideas abtractas ef- 
ficere , nisi adsint primitivae . Dicito igitur 
ruentis vires a sensuum impulsionibus excita- 
ri , ac ceu creari . 

59. Quid idee simplices , et composite • 
ldeje, quo ad earumdem naturam in simpli- 
ces, 


j6 De intnth actibus , 

ces, et in compositas distinguuntur . Ide?e sim- 
plices sunt ilice , in quibus partes , seu alix 
idex non interveniunt , ut idea coloris , fri- 
goris , motus , voluptatis , ac doloris. Composi- 
tx vero dicuntur idex , si in iisdem alix idex 
simplices distinguntur . Hujusmodi sunt idex 
corporis , navis, urbis, domus, etc* etenim hx 
plurimis ideis simplicibus componuntur. 

6q. Quotuplicis generis sunt i dee compos it. e. 

Prxterea idex compositx vel aliis ideis sim- 
plicibus ejusdem generis , vel diversi generis 
constant. Si primum , idex compositx dicun- 
tur similares , si alterum dissimilares . Ad 
primum genus revocantur idex diei, et mil- 
liarii , qux constant ex ideis ejusdem gene- 
ris . Ut idex urbis , domus , exercitus . Nam 
uti partes diei sunt hoax , minuta prima , et 
minuta secunda , et milliarii partds sunt sta- 
dia , pas r us , pedes , et pollices , ipsae non 
sunt nisi vel temporis , vel mensurx longitu- 
dines , /’ ' 

6 1 . Quid idea clarte et obscur.e , etc. 

Tertio loco Idex ad mentem relatx, multi- 
plicis sunt generis . Primo alix sunt clare , 
vel obscure ; alix distincte vel confuge ; alie 
complete vel incomplete ; alix denique adequa- 
te atque inadeqvate . i. si lapidem ab arbore 
dignoscam , »4ea dicitur clara, alias obscura. 
q. Si- meum horologium a mille aliis distin- 
guam , idea dicitur distincta ; siu minus con- 
fusa. 3* Si omnes magnetis proprietates sciam, 
«'■' mi- 


Digitized by Google 



E orumque progressibus. 31 

mihi est idea cnmpleta hujus lapidis , aliter 
est incompleta . Denique si mihi innote- 
scant non solum omnes magnetis proprieta- 
tes , sed gradus etiam cujusque proprietatis , 
tunc illa idea dicitur adaequata , alias inadx- 
quata . 

6 2. Qua: substantiarum , et modorum i de. e . 

Itemque ad mentem referuntur ideae sub- 
stantiarum , et modorum . Primi generis sunt 
idea? tabulae , in qua scribo, chartae , equi , bo- 
vis , etc. quae ex se subsistunt . Secundi ge- 
neris sunt ideae figurx , caloris , saporis , gra- 
vitatis , et frigoris , quae non existunt a sub- 
stantiarum ideis sejunctae . 

<? 3 . Qu<e absoluta: , et relata. 

Protei ea ad mentem quoque revocantur idesr, 
also/ut.e , et relata: . Ad primum genus spectant 
illre ipsae, quas substantiarum ideas adpellavimus. 
'Relata: vero dicuntur ex, qux quandam con- 
venientix ; vel disconventix rationem inter ' 
se habent , ut aqux gravitas ad auri gravita- 
tem comparata . Dialectici vero ideas relatas 
nuncupant, qux necessariam connexionem in- 
ter se habent , uti idex patris , Domini , ma- 
gistri , Ducis , qux filioruat , servorum , audi- 
torum , ac militum ideas comprehendunt . Au- 
dita itaque harum una , statim altera in men- 
te excitatur . Sic idea patris excit. it alteram 
filii , etc. neque datur Magister sine audito- 
ribus . 

Opus 


I 


Digitized by Google 


De mentis actibus , 

64. Qu.c reales , er chimeriae . 

Ad mentem tertio loco referuntur ideas rea- 
les , atque chimericae . Primas objectis revera 
existentibus , uti sunt competum , plantarum, 
atque animantium coripetunt . Chimericae vero 
in nostra mente existentiam solummodo ha- 
bent . Hujusmodi sunt sirenarum , centauri , etc. 
aliaque sexcenta apud Poetas , tum antiquos , 
tum recentes . 

6 5. Qu.e singulares , peculiares , etc. 

65. Ad mentem denique refuruntur ide* 
singulares , ut Cicero , Atticus , sextus Pompe- 
jus , quae unicam substantiam , tamquam indi- 
viduam repraesentant . Aliae peculiares , quae 
substantiam cum aliis confusam exhibent , ut 
aliquis humo , aliqua planta , aliquis Italus . 
Generales vero ides illae sunt , quae alias con- 
tinent . Uti sunt ideae canis , bovis , equi , ovis\ 
etenim dantur quamplurima? canum , bovium, 
equorum , atque ovium species , Postremo 
loco dantur idea? universales , quae species spe- 
cierum comprehendunt . Hujusmodi est ani- 
malis idea , atque plantae . 

66. Qu<e idearum sensibilium natura . 

66. Ex dictis , patet tot idearum sensibi- 
lium classes dari , quot sunt sensus ipsi exte- 
riores , qualum nulla est composita , uti sunt 
ideae coloris , soni , odoris , saporis , frigoris . 
Contra universae idejc reJiexae sunt compositar. 


i* 



6 7 . 


Digitized by Coogle 


Eorumque progressibus . 3 $ 

* 7 . Idearum adjequatarum numerus est per 
quam parvus 

Ex dictis etiam patet ideas claras , vel ob- 
scuras : distinctas vel' confusas ; Completas vel 
incompletas ; adsquatas vel inadsequatas esse 
veluti diversa mentis humana» lumina . Hinc 
intelligitur paucissimas ideas adaequatas nos ha- 
bere . Quin imo illae ipsa? , quae adaequatae a. 
pluribus habentur , sunt inadaequatae , ut vi- 
rium , aeris , ignis , atque cujusque corporis 
essentia , licet de his tot , tantique scriptitari nt. 
Nonne sunt haec physicae arcana inenodabilia ? 

63 . Idearum relativarum est perquam ma- 
gna multitudo . 

Ex dictis postremo loco patet indefinitas 
esse relationum ideas , quae primo inter sub- 
stantiam , et substantiam ; tum inter substan- 
tiam , ejusque modos ; deinde inter modos , 
et modos ; denique inter ipsas relationes in- 
tercedunt . Inter bovem , et equum substan- 
tiarum relatio est : qua; inest inter corpus , 
ejusque figuram triangularem est relatio se- 
cundi generis . Qua; autem inter gravitatem 
aquae , et illam argenti intercedit , est modo- 
rum relatio . Denique illa , qua; inter ducem, 
et milites; inter magistrum et auditores , vel 
inter dominos et servos , dicitur relatio rela- 
tionum * 

69 . Conclusio . 

Hunc in modum omni exposita idearum 
varietate , tum quo ad earum ortum , atque 

C na- 



34 De mentis actibdi , 

naturam , tumque ad mentem relatarum, mo- 
do ad ideas reflexas enucleandas pergam . Uni- 
versa; idea; (reflexae vel ex simplici duarum 
idearum comparatione , vel ex duarum com- 
paratione cum tertia oriuntur; ex prima com- 
paratione judicia , ex altera ratiocinia produ- 
cuntur . De utraque mentis vi in sequenti 
capite . 

GAP. VII. 

De iJeis reflexis , in quibus de judicio i . 
et ratiocinatione tractatur . 

70. Non ex solis sensibus idearum multitudo • 

S I mens humana solis ideis directis imbue- 
retur , homo parum vel nihil a brutis se- 
cerneretur , ejus que cognitio perquam angustis- 
simis limitibus definiretur . Verum intellectus 
quadam nobis incognita vi ideas inter se con- 
ferens , vel cum tertia , easdem adeo multi- 
plicat , ut ex paucissimo idearum sensibilium 
numero , alias pene infinitas producat , et 
creet . Quod cum sit , videamus modo , in quo 
harc tanta vis animi consistat. 

71. Quid judicium. 

Principio judicium est interior mentis actio, 
qua ex duarum , vel plurium idearum com- 
paratione , earumdem convenientia* , vel di- 
sconvenientiae relationem ipsa percipit . ex. gr. 
mihi est idea tam corporis _ , quam gravitatis , 

dico 


■W * ' 

-•i / 





Eorumoue progressibus . g£ 

dico corpus esse grave . Item que scio quid sic 
vis inertiae , et quid vis cogitandi , dico cor- 
pora non cogitare . 

72. Ex idearum comparatione oritur relatio . 

Ex quibus intelligitur , me comprehendis- 
se primo relationem convenientiae , inter 
corpus, et gravitatem; deinde relationem di- 
sconvenientiae inter corpora natura inertia , 
et vim cogitandi . 

73. Quotuplex sit judicium . 

Ex his sequitur , quod judicare aliud non 
sit , quam idearum unio , vel earumdem se- 
paratio . Sic Italia est exteris JiLuropx parti- 
bus prxstantior . Hoc in judicio praestantia uni- 
tur cum Italia . Verum si dicam . Hodierni 
Samnites , Lucani , ac Tarentini non sunt fero- 
ces , ut eorum antiquissimi majores . In hoc 
vero separatur ab his virtus militaris. 

74. Quid judicium adjirmans , et quid negans . 

74. Ex his etiam sequitur, duos dari judi- 
candi modos . Alter dicitur adfirmans , alter 
vero negans. Primus in duarum, vel plurium, 
idearum unione , alter in earumdem sejun- 
ctione consistit. Quod ex allatis exemplis 1 L. 
quido patet , , m 

75. Ex quo judicandi facilitas. 

Ex his ultimo Joco sequitur pro facilitate, 
ac rectitudine judicandi duo requiri , idearum 
nempe multiplicitatem , et quandam rationis 
vim , quarum una, vel altera sublata ,. infir- 
ma, aut nulla est hujus mentis facultas. Hac 

C s de 


4 


$6 De mentis actibus , > 

de causa, neque puelli, neque senes sunt va- 
lido judicio , quoniam puellis deest idearum 
multitudo, et quaedam fluidorum xquabilitas, 
atque elasvicius , Viris autem senio confectis 
deficiunt idex , ob memorix labilitatem . 
f6. Quid vis ratiocinatrix , 

At sive mentis imbecillitate , sive idearum 
multitudine , et varietate raro contingit , ut 
ex simplici idearum comparatione , earum 
convenientis, vel disconvenientis relationem 
quis inveniat , requiritur itaque ut easdem 
cum tertia comparet . Hujusmodi mentis actus , 
ratiocinatio appellatur . ex. gr. scire quis aveat, 
num planta. sit corpus . Hunc in modum ra- 
tiocinatur. Quicquid videtur , ac tangitur, vo- 
catur corpus . Sed piant* videntur , atque tan- 
guntur . Piant x igitur sunt corpora, 

77 , Duplex est ratiocinandi genui , 

Duo ratiocinandi genera dari possunt . Vel 
enim dux idex , quarum relatio nobis est 
incognita , cum tertia conveniunt , necne . Si 
primum ratiocinatio dicitur adfirmans . Si 
alterum negans nuncupatur • Primi generis 
est hoc ratiocinium. Quacumque videmus , tan- 
gimus , atque in partes dividimus , sunt corpo- 
ra . Piant x autem , et animantia videmus, tan- 
gimus, atque suas in partes dividimus . Planta 
igitur, et animantia sunt corpora . Secundi ger 
netis est hoc aliud. Qu*vis substantia cogitans, 
ratiocinanS , et memoria, est prxdita spiritum no- 
minamus • Nullum vero corptj cogitat , neque 

r<* 


Digitized by CjOO^Ic 


Eeorumque progressibus . 37 

ratiocinatur , neque recordatur . Nullum erga 
corpus est spirituale . 

78. Alia ratiocinandi vis. 

Quid si una idea intermedia Menti non suffi- 
ciat , pro idearurti convenientia , vel disconve- 
nientia invenienda ? Tunc requiruntur quam plu- 
rimae aliae ex. gr. si spiritum esse immortalem 
ostendere volo, ita mitri ratiocinandum est. Spi- 
rttus est substantia CogitanS . Substantia , qux co- 
gitat , est simplex . Quicquid est simplex , nulli 
mutationi est obnoxium . Quod autem non mu- 
tatur , ne quidem destruitur . DeniqUe quod 
numquam destruitur , est immortale \ spiritus 
itaque humanus est immortalis . Qua in ratio- 
cinatione inter spiritum , et immortalitatem , 
quamplurimre idea? intermedia? notantur, qui- 
bnscum duse extremae inter se quam arctis- 
sime conjunguntur. 

79. Quid ratiocinium adfitmativum , et ne- 
gativum . 

Cum itaque relatio , qute inter duas ideas 
intercedit , esse possit convenientia? , vel di- 
sconvenientiae , sequitur dnplicem dari ratio- 
cinandi modum» Alter enim adjirmativus , al- 
ter vero negativus nuncupatur . Ratiocinatio 
adfirmans tunc habetur , cum utraque idea 
cum tertia conveniat . ex. gr. Quicumque la- 
borat est Civis honestus , quidam autem Itali 
vehementissime laborant : sunt ergo quidam 

Itali Cives honesti. En ratiocinationis adfirmnft- 
tis exemplum . In quo notatur , quod labor 

C 3» hons- 


«s 

Digitized by Google 


i 8 De mentis actibus , 

honestatis nota in civihus , convenit quibusdam 
Italis. Alterius generis ratiocinium est sequens. 
Quicquid est extensum , tangi , viderique po- 
test , est corpus . Spiritus verd humanus est 
omnis omnino extentionis expers , neque vide- 
tur , nequit tangitur . Spiritus ergo humanus 
non est corporeus . 

2~>. In quo ratiocinandi vis consistat. 

Ex dictis manifesto colligitur omnem viin * 
ratiocinii huic uni principio inniti . Qu<e ei- 
dem conveniunt , inter se quoque convenire debent. 
Vel huic ab Aristotele in sua methaphysica 
optime firmato . Idem noti potest simul esse , 
et non esse . Ex hac veritate prima oriuntur 
lnfinit® alis , quae secundx nominantur . Et 
reapse . Si verum est , quod quicumque labo. \ 
tat , est honestus . Sequitur , quod ii, qui la- 
*'borantj sive Galli , sive Itali , sive sint Ger- 
mani , omnes esse debent honesti . Aliter es* 
sent, et non essent stati actuosi : quod esset 
contra hypothesim . 

8 I . Qute ratiocinii utilitas . 

Ex dictis etiam liquido constat hac una ra- 
tionis vi , mentem , humanam majorem idea- 
rum numerum adquirere , quam sensuum ope 
exteriorum , etiamsi centies iidem multiplica- 
rentur . Nonne solis viginti alphabeti literis, 
pene innumerabiles vofes efformamus ? Sep- 
tem nrachinte simplices, nonne milliones ma- 
chinarum compositarum efficiunt? Idipsunt di- 
iito de tonis iu musica , atque de coloribus . 

8a. 


» »• 


Di€)itized by Google 


Eoramque progressibus • 3 f 

82. Conclusio . 

Ex omnibus huc usque dictis ultimo loco 
liquet modos omnes veritatis cognoscendae, ad 
hoc unum principium reduci , ut sciatur nem- 
pe , uti sunt ideae in se ipsis, quas ex sensi- 
bus exterioribus mens accipit,’ vel ex earum- 
dem relatione ,quam inter se habent , vel cum 
tertia idea comparata? . Primus modus dicitur 
perceptio , secundus judicium , tertius denique 
ratiocinatio , quorum duo extremi non sunt , 
quam modificationes diversae ipsius perceptio- 
nis . Hinc' facillime concludere possumus om- 
nem vim mentis humanae in simplici rerum 
perceptione ^ vel in perceptionum perceptio- 
nibus consistere . Sed tantae mentis vires fu- 
sius ac latius sequejati capite expendemus 1 




c 4 


CA- 


V 


by Google 


4° JD<? mtntis actibus » 

C A P, Ultimum . 

Z?e maximis mentis humana progressibus , 
tum in artibus , f«/n *« scientiis . 

* 

83. Qhz primigenius hominis status. 

T^X iis, quae hactenus enucleata sunt,cla- 
JL\/ rissime evincitur primaevum hominis 
statum , esse statum inscientiae universalis. 
Etenim sensuum exteriorum ope mens ideis 
imbuitur , ejusqye facultates paulatim expli- 
cantur . Itemque clarissime liquet mentis ex- 
plicationes esse lentissimas , ut sensus ipsi 
lente quoque explicantur . 

84. Quibus modis homo cognitionibus im- 
buitur . 

Primo enim sunt oculi, deinde gustus, tum 
auditus , postea odoratus , postremo est tactus, 
quorum omnium judex est unicus tactus . Nam 
homo tactus expers , quid videret , nisi cor- 
porum imagines? Quid sonitus, quid faetores, 
et sapores , nisi tactus omnia distingueret ? 

85. Tres in homine facultates , recordatio , 
judicium , et immaginatio . 

Cum itaque quinque sensus sint totidem 
fenestrae ac veluti viae , quibus ad sedem ani- 
mae corporum imagines perferuntur , tres iri 
ea facultates excitantur , vis nempe recordan- 
di , iudicandi , atque immaginandi . Prima vis 
in cerebro , secunda in mente , tertia deni- 

que 




A 


/ 


v 


"Bigitized by Google 


Eurumque progressibus . 4 * 

<jne tutn in corpore, tum in mente explica* 
tur. Nam sicuti sensus ex corporum ictibus, 
ita mens ex cerebri impressionibus afficitur . 
Ex quo fit, ut memoria esse debeat anteriof 
judicio , Vis autem immaginandi reperjtur in 
omnibus hominifius , sed in puellis vividior • 
g 6 . Qui artium . scientiarumque progressus . 
Qux cum ita sint , videmus artium , at- 
que scientiarum progressus quolibet in im- 
perio sequi eandem rationem • Nam prima 
*tate non nisi lingux tum vivx , tum mor- 
tua; coluntur. His accedit poesis , -eloquentia, 
Geographia, Cronologia, alisque, qux ad me- 
moriam referuntur . In secunda state , in qua 
mens ceu adolescit , tam homo , quam im- 
peria civilia, omnigens philosophis partes in 
morem habent . Hinc Logica , naturs histo- 
ria , physica, metaphysica , xthica , politica, 
sconomica , atque humana historia . Quslihct 
imperandi forma , ut homo senescit . Hoc in 
statu vis phantastica virescit , ex qu<* tot im- 
periorum revolutiones , homines vi quadam 
affecti delirant , csdes cum csde vindicatur , 
atque universi in furorem acti , se perdunt 
cum artibus , et scientiis • 

87 . Rerum omnium cursus est p.ene idem. 

En circulus fatalis , quo se perpetuo vertunt 
Monarchis j Respublicx , religiones falss , artes, 
scientis , ipssque familix . Quis horum om- 
nium vertiginem poterit retardare ? Nemo qui- 
dein unus , nam sicuti fatales sunt effectus , 

ita 


De mentis actibus , 

«a esse Hebent et confatales eorumdem caiv 
s * . Quid hoc manifestius in historia TEcyp- 
tionim , Medorum , Babilonensium , et Per- 
sarum ? Quid hoc evidentius iri illa Lacxde- 
monum , Atheniensium , zEtholorum , Achxo- 
xum, et Siculorum ? Nonne hoc ipsum evincitur 
ex Italorum tot, tantisque monumentis ? Ubi 
modo , Galli^ , Sabini , Latini , Samnites t 
Marsi , Lucani , Tarentini , Campanique ? 

28. Deus , natura , et homo sunt rerum om- 
nium objecta . 

His dictis*, ad propositum accedamus. Licet 
tot artes , et scientia? recenseantur , ut pene 
sint innumerabiles , veruntamen universa re- 
lum omnium objecta sunt tria praecipua: Deus 
n . ern P e ' ™ un dus , atqufe homo . Disseramus igitur 
singillatim de hisce tribus objectis , secundum 
ties prrecipuas hominis facultates jam jam ex- 
planatas. Ac primum de memoria ad Deum, ad 
mundum , atque ad hominem ipsum relata. 

_ ®9* De memoria ad Deum relata , ex tjua. 
historia Theologica •>, 

. Quantum ad primum in veterrima; histo- 
ria sacra omnium gentium , etiam imiTnnium 
jnvenitur , quod Dei idea fuerit omnibus ho- 
minibus ubique locorum , ac temporum pene 
insita . Ab illis annalibus discimus , quibus 
cxiemoniis eumdem coluerunt , quibus sym- 
bolis designarunt, quomodo in calamitatibus 
invocarunt, et qua ratione placarunt ceu iratum* 
Insuper notantur in iis annalibus tormentorum 



Digitized by 



Rorumque progressibus . 43 

genera , atque execrabiles formulae , quibus 
impii publice excruciabantur . Quid plura ? 
Scimus etiam ex ipsis populorum praejudicia, 
superstitiones, deliria, absurditates , fxditates, 
aliaque innumerabilia , quae Dei cultum vel 
foedarunt , vel destruxerunt . 

90- De memoria ad naturam relata ( , ex quo 
historia naturalis < 

9-2. Secundo ad totius mundi historiam me- 
moria relata * eidem debetur quicquid in coe- 
lo , in athmosphxra , atque in terra contige- 
rit ex prima mundi xtate usque ad hxc no- 
stra tempora. Ex illa discitur quid sunt astra, 
quo in numero , eorumdem motus periodici , 
et distantiae . Itemque quibus viribus moven- 
tur , quo ordine , et quibus ratis temporibus 
proprios cursus conficiunt • Eidem memorix 
debetur metheororum , ac phenomenorum om- 
nium historia: tum illa totius maris, ac tel- 
luris : tum animantium cujusque generis , 
plantarum cujusque speciei, ac fossilium , me- 
tallorum , ac mineralium i Eidem denique 
omnium totius naturae revolutionum periodi- 
carum notitia est adscribenda . 

91. De memoria ad hominem relata , ex qua \ 
historia humana . 

, Sequitur tertio loco memoria ad hominem 
relata . Quid imperiorum historia , nisi me- 
morix humans collectio ? In hac enim pri- 
maevum generis humani statum pene intue- 
mur : quae fuerit societatum civilium origo, 
t 




Digitized by Google 


\ 


44 De mentis actibus , 

quo? regnorum omnium initia, progressus, vi- 
cissitudines , eorumque resolutiones. Ex iosa 
etiam discimus , quar fuerit tot tyrannorum 
lentas, qu* heroum gloria, qu* ambitioso- 
rum vafrities , quae gentium navigatio , qua 
artes, qua terra productiones, hominum in- 
austria , et commercium . Ex ipsa notitia 
oriuntur legum , monetarum , ponderum , ma- 
chinarum , instrumentorum , tot usuum et 
consuetudinum . Ab hac scimus bella , arma , 
t*dera , ma gI stratus , vectigalia , tot , tanto- 
rurnque populonim perpetua transmigrationes* 
Historia Civilis nos denique docet scientiarum 
statum, meratorum opera, gentium morbos, 
exercitia gymnastica, ludos, linguas, urbium, 
provinciarumque devastationes, juventutis in- 
stitutiones, hominum scelera, festivitates , fe- 
rias , eorumque virtutes , ac vitia . 

Q 2. De ratione ad. Deum relata , ex quo 
Theologia naturalis . 

Sequitur ratio ad Deum , ad mundum , at- 
que ad hominem relata. Quantum ad Deum, 
philosophia, quse est tam excelsa, tamque su. 
bimus , ut hominem elficiat pene divinum , 
rationis est filia . Ha?c vis ab individuis ad 
species ; ab his ad genera, atque a generibus ad 
universalia procedens methaphysicam produ- 
xit , quam cum tanta generis humani utilita- 
te ad Deum colendum , ad morum castimo- 
niam , ad pietatem exercendam, atque eifrar- 
natos impetus compescendos applicamus. Ex 

hac 




> 




by Google 


4 » 


( 


Eorumque progressibus . 4^ 

hac tantae rationis vi Theologia oritur , quae 
Dei existentiam , ejusque adtributa rimatur t 
cujus abusus , sunt impietas , et superstitio , 
quarum altera rerum omnium opificem arro- 
ganter oppugnat, altera vero faedat . Praeterea 
rationi quoque spirituum tum bonorum, tuin 
malorum cognitio est adtribuenda. Nonne deni- 
que tantae rationis auxilio ipsam rationem intel- 
ligimus ? Nonne eidem etiam debemus notitiam 
vitx futurae , morum regulam nostrorum , quae 
sint praemia ,ac penae? Item quae sunt speran- 
tia , credenda , et timenda ? 

93. De ratione ai naturam relata , ex qua 
physica . 

Alterum rationis objectum est natura , sive 
munius , quod in corporibus in genere , atque 
in eorumdem proprietatibus , et qualitatibus 
versatur . Etenim ratio vel abstracte corporum 
proprietates Gonsiderat , vel ipsa corporum ge- 
nera . Utraque hxc contemplatio scientiam 
physicam eificit . Ipsa est , quae quicquid in 
coelo , in atmospharra , in tellure , ejusque in 
visceribus continetur , proindeque astra , me 
theora , universa animantium genera , omne-' 
plantarum classes , fossilium , ac metallorum 
et mineralium series comprehendit. Ad plenis- 
simam hujus d i vinar scientis cognitionem con- 
jungitur mathesis , tum pura , tum mixta , ut 
Arithmetica , Geometria plana , ac solida , at- 
que Algebra , Mechanica, Dinamica, Hidraiv 
ika , Ars B^llistica , Cosmographia , Optica , 

Dio-: 


Di 


I 




Dc mentis actibus . 

Dioptriaa , Catoptrica , Sectiones Conicae , 
Trigonometria tam spharica , quam triangu- 
laris . Ad naturae scientiam quoque referuntur 
Astronomia , Anatomia , Physiologia , Medici- 
na , Botanica, Venatio , Agricultura, chyini- 
ca , Metallurgica , atque pmnium animalium, 
et plantarum historia, 

94. De ratione quo ad hominem , ex quo 
ethica , <economica , ac politica , 

Homo denique est tertium nostrae rationis 
objectum . Haec disciplina versatur primo in 
ipsa hominis contemplatione physica , ac mo- 
rali ; deinde ejusdem est considerare tantam 
fluidorum , et solidorum compagem , ce- 
rebrum , telam nervosam , cor , ventricu- 
lum , pulmones , intestina, aliaque mirabilia . 
Huic facultati est adscribenda sensuum exte- 
riorum , et interiorum contemplatio , passio- 
num vis, atque ipsius hominis tuitio . Ad hoc 
rationis objectum referri quoque debet Intel- 
lectus illuminatio , et voluntatis emendatio . 
Intellectus enim a Dialectica, a Methapysica, 
catterisque scientiis abstractis perficitur. Emen- 
datur vero voluntas a morum philosophia , 
quar hominem tam in statu familia? , quam in 
societate civifi considerat. Hinc Ethica, iEco- 
110 mica , et Politica, Ex prima divelli nequeunt 
bonorum , et maiorum ; justitia? et injustitia?; 
vitiorum . et virtutum notiones . /Economi- 
cam comitantur artium omnium notitia? , et 
Universa commercii genera . Ad politicam ve- 
_ v . S ' r ro 

• / 


■ 


Digitized by Google 


Korumque progressibus . 47 

ro ars illa refertur, qui principes, et Respu- 
blica; populos regunt. Hinc morum innocen- 
tia , legum sapientia ,. justitiae administratio , 
magistratuum Sanctitas , militum disciplina , 
artium exercitatio , Dei cultus , civiuin, insti- 
tutio , vitae , bonorumque tuitio . Haec de me- 
moria , atque Ratione juxta proposita objecta. 
Reliquum est , ut ultimo loco de JPhantasia 
paucissima addamus . 

85 * D e Phantasia , ej usque vi . 

Haec vix a memoria distinguitur . Phanta- 
sia , a phantasmate , quod in cerebro ceu im- 
primitur , ac pingitur . Memoria tam rerum 
corporearum , quam abstractarum notitias re- 
tinet : phantasia vero solas corporum imma- 
gines exhibet , Insuper memoria est debi- 
lis , altera vividissima . Postremo loco phan- 
tasia rerum imagines confundit , easdem in- 
ter se componit , ac resolvit , ut in cegris , 
atque in deliris: Qun? utcumque sint ad hanc 
facultatem revocantur poesis sacra, et propha- 
na ; epica, parabolica , dragmatica , et faceta. 
Ad eandem quoque reducuntur architectura , pi- 
ctura , sculptura , et musica tum abstracta, 
tum practica , tain instrumentalis quam vo- 
calis , 

96 . Mentis humant Divinitas. 

Hujusitfodi est rerum omnium objectorum 
delineatio ; ex qua evidentissime deducitur 
mentem humanam ad quoddam divinum quam 
proxime accedere. Si quis igitur intimissima 

medi- 


) 


/ * 


4® _ -Df mentis actibus , 

meditatione memoriam prospiciat tot tantis- 
que rerum ideis refertam ; vim mirabilem 
Rationis , qua» inter se easdem comparans f 
•Has innumerabiles creat: vim tandem phan- 
tasticam , qua tantopere plurimi delectantur, 
nonne mentem humanam naturx caelestis es- 
se judicat , atque existimat ? 

97. Cum itaque res sic se habeat, quisque 
vestrum , optimae spei adolescentes , suam 
mentem perficere curat. 1. sensuum usu: 4. 
diutina librorum ntilium lectione : 3. assidua, 
meditatione . 4. Academicis exercitationibus: 
5. Literatissimorum virorum familiarite : 6 . 
Itineribus apud populos artium , scientiarumque 
cultores :• 7. denique sedula rerum illarum adno- 
tatione, quae in legendo , vel in audiendo vos 
magis, magisque concutiunt . Haec secum quis- 
que recolens profecto utilis patri*, et idoneus 
agris, evadet. 




* >/* ■**»* 






UB.If, 


•» 


Digitized by Google 




Ej usque progressibus . 49 

L | B, tl. 

- * 

Signorum Artificialium ortu , ac progressu 
quibus humanae mentis actus clarius 
explicantur . 

C A P. I. 

V '< . 

De signorum Artificialium origine . 

1. Hujus libri objectum. 

T Ametsi multa sunt , quae mens tam ope 
sensuum exteriorum , quam propria refle- 
xione intelligat , verumtamen homines multo 
majora percipiunt , alios audiendo, vel eorum 
scripta lectitando. Hinc sapienter Plato philo- l 
sophia? progressus merito auditui adscripsit . 
Divinae itaque loquelae vim hoc in libro ex- 
pendere mihi in animo est, ut ea , qua? igno- 
ratis , discere ; et ea quae scitis, alios docere 
possitis . 

2. Ex quo sermonis ortus . 

Sed ex quo repetenda est sermonis 
origo ? Divinus Moses in sanctis libris eam 
Deo attribuit . Nec sine miraculo id eno- 
dari potest , aliter quo pacto homo mutum 
et turpe pecus, ut ait Horatius , loqui potuisset? 
Nonne quotidie experimur surdos natos esse 
simul omnis omnino loquela? expertes ? Nonne 
quotidie videmus infantulos eam linguam di- 

D scere, 


% 


Ej usque progressibus. 51 

habuit, nam ut unus alium plenissime intel- 
Jigeret quibusdam vocibus quasdam significa- 
tiones conjunxit ; quamobrem audita voce 
fanis, vel equi , auditores id ipsum intelli- 
gebant , quod qui loquebantur. Fuerunt ita- 
que tot linguarum varietates , quot ipsa im- 
peria , Respublicre , atque hominum uniones. 
Ea si resolueris , linguae protinus pereunt , vel 
mutantur . His addendum ,quod cum artificiose 
loquimur , etiam actionum linguam adhibemus. 

6 . Ex hominum arbitrio exorte Ungue. 

Ex hominum itaque arbitrio lingu4S esse 
ortas, tam palmare est, ut nihil supra. Suas 
enim definitiones habent Geometrae , Astrono- 
mi, Physici, Jurisperiti, Theologi, Medici, 
Botanici, Chymici . Habent et pictores, et 
sculptores, nautx , agricola? , pastores . Uno 
verbo unaquaeque ars , et scientia sua utitur 
lingua , quam dumtaxat intelligunt illarum 
periti . Peculiares itaq. Societates sibi pecu- 
liarem sermonem , et scripturam invenerunt. 
Quo quid manifestius, non invenio, h 
7 . Duplex in homine loquendi modus. 

Ex dictis sane colligitur duas in homi- 
ne dari linguas , alteram naturalem , quae in 
corporis et linguae motibus ; alteram vero 
artificialem , quee in quibusdam signis, at- 
que sonis articulatis , hominum arbitrio 
significantibus , consistit . Harum prima est 
omnium aetatum hominum, ac locorum. Se- 
cunda vero vicissitudines sequitur et tempo- 

D % rum, 


52. De Loquela. , - 

rum, fle locorum. Etenim Imperiorum civi.! 
liuin , et religionum revolutiones secum af- 
ferunt etiam linguarum mutationes . Hinc 
quoque colligitur linguas , uti animantia , et 
plantae , oriri , et occidi, eaque omnia ut plane- 
tas habere sua tempora periodica . Cuncta 
<;sse incerta, scripsit Cornelius Tacitus . Quo 
nihil dici potest evidentius . 
t.Otiosorum hominum quastiuncula quadam. 

Hic otiosissimi hominis esset quxrere .. 
t Num scriptura sit anterior necne sonis 
articulatis : a.Qua ratione homines pene muti 
ad tantam loquacitatem devenerint ? 3 .existatne 
lingua primigenia , et num sit Illmca , vel 
Germana , vel Celtica , vel qusevis alia ? 4. Num 
homines antediluviani eodem sermone usi 
fuerint , vel lingua Cainitarum distingue- 
batur ab ea , qui loquebantur Setht po- 
5ter i 2 5. e* omnibus linguis huc usque co- 
anitis num earum sit aliqua , qu* quampra- 
xm* lingua? primigeniae accedat, ^-denique 
daturae lingua , quse cum alns minime 

commixta? 

0 . Lingua artificialis necessitas . 

His addendum , quod homines nova no- 
vis rebus imponunt nomina quod quidem 
nemo mediocriter doctus mirabitur, cogitans 
in omni arte , cujus usus vulgans communi- 
sque non sit , multam nqvitatein nominum 
cs se cum constituantur earum rerum voca- 
bula’, qu* in unaquaq. arte versantur. Itaq. 

' ■ i * 


/ 


£j usque progressibus . .53 

et Dialectici , et Physici , etAstronomi ver- 
bis utuntur suis. Geometrae, vero, Musisi , 
Grammatici etiam more quodam loquuntur . 
Quid plura ? artifices ipsi tueri sua artificia 
possent , nisi vocabuljs uterentur nobis inco- 
gnitis , usitatis sibi ? Quod si hoc de artibus 
paucissimis vocabulis definit* , quid de socie- 
tate ciVili , quae ex millionibus virorum , et 
mulierum conflatur ? quo pacto unus alitnn 
intelligeret , nisi linguam communem , ut 
monetam, mensuras, pondera, et scripturam 
haberent ? 

C A P. th 

jr*»'N , ' j 4-i /i»..* 

De linguarum omnium natura * 

9. Linguarum natura , ex quo repetenda . 

S Onorum articulatorum finis fuit inte- 
riora animi nostri sensa exprimere ; 
vox proinde debuit modo attolli , modo de- 
primi , modoq. ita modificari , rato terrrporis 
intervallo , ut ipsa gestui , et corporis actio- 
nibus successa omnem vim passionum explicare 
valeret. Primaeva itaque generis humani aetate, 
lingua esse debuit omnino rudis , et paucis- 
simarum inflexionum capax , quae pro omni- 
bus animi sensibus explicandis non suffi- 
ciebat . Hinc habetur ratio , cur adspiratio 
ah, juxta ejus diversas modificationes diversa 
quoque exprimit. Ipsa enim est, quae voluptatis, 

D 3 et 


D 


54 De Loquela , 

«t doloris , et admirationis , et timoris , «f 
spei sensationes in nobis excitat i 

IO. Ex quo linguarum proso./id . 

Atque ex hoc rudi linguae initio o- 
mnium linguarum cujqsq. temporis , ac loci 
nata est prosodia , quae signorum copiam 
Constantissime sequitur. Nam quanto magis 
linguae vocabulis scatent , eo minori tonorum 
numero, ac varia vocis modulatione indigent. 
His additur , quod voces non eandem voca- 
lium multitudinem habent, neque eandem vim, 
et elegantiam .• Linguae itaque quotquot sunt, 
et fuerunt ex climate , imperio , religione , 
atque artium , scientiarumque cultura determi- 
nantur , ex quibus earum indoles ac natura 
procedit. 

II. Linguarum differentia * ex regionibus . 

Principio universae. telluris regiones t&- 
/ to coelo inter se differunt . Aliae enim sunfc 

calidae , aliaeq. frigid* . Sunt et aliae ventis- 
aquiloniribus expositae , et aliae meridionali- 
bus. Dantor tertio terrx masri*proxiraae, atcpie 
aliae ab eo dissits . Sunt insuper loca non 
aeque alta, nec atque humilia. Ex hac tanta 
regionum diversitate duo oriuntur . Alterurtt 
Consistit in vacttnfi pr6nuntiatione , alterum- 
in earum vi . In regionibus enim calidissimi* 
voces literis vocalibus , In frigidis consonanti, 
btfs redundant. Ex vocalium multitudine Htt- 
go% dulcedo, et harmonia: ex consonantium 
- . . * * " t i . .. . tet»' 1 ' 

i' 


Digitized by Google 


Ejusqhe progressibus. 55 

Vero multiplicitate ejusdem asperitas , et duri- 
ties oritur . En ratio cur lingua Grasra tam 
antiqua , quam recens , atq. Italica sunt lin- 
guae harmonicae , quia utraq. est temperdta ; 
proindeq. earum incolar ex Europa: partibus 
sunt ad omnia aptiores . 

12. Lingu.e ex regionib. temperantur . 

Provenit etiam ex climate , qucedam 
vis , atq* linguarurtl energia . Humanae enim 
sensationes sequuntur temperamentorum na- 
turam . Temperamenta autem sunt in ratione 
locorum . Praeterea homines , pro ut vivide 
sentiunt, ita quoque vivide eorum sensa ex- 
primunt . Hinc sequitur vim , energiam , atque 
linguarum magnitudinem regionum diversi- 
tati se quodammodo attemperari. 

13. Ex Imperiorum forma . 

Secundo loco imperii forrria , ejusque 
extensio auget , aut minuit idearum sphceram, 
proindeque etiam signorum . Ex quo conse- 
quitur linguam in statibus liberis esse nobi- 
lem , in Tyrannicis servilem , angustissimis 
conclusam terminis in parvis , amplissimam 
vero in Imperiis maximis . Consequitur etiam 
linguas esse rudes apud populos sylvestres , 
elegantes , et perpolitas apud populos excul- 
tos , potentes, domi, militiique gloriosos . 
Quid nobilius Laconum , Grscormn , et La- 
tinorum lingua, concipi potest? verba eorum 
* animis respondent. Ecquid vehementius , ac 
fortius, quam illa tam nota expressio. Civis 

D 4 Ro- 


gtf '■' J Ds* Loqueli i * 

Romanus sum. Minacissimo vultu moriens dbtit 
Tiberius: Occides hunc tu, sed te alius . Dein- 
ceps evulsa libertate tam Romanorum , quam 
Grxcorum , et Lacaedemonutn eorum ma- 
gniloquentia , et vocabulorum nobilitas pror- 
sus periit . 

T4. Ex religione qute imperat . 

•' Non modo a climate, atq. imperii forma; 
sed etiam ex religione, linguarum progressio 
definitur. Etenim haec spiritus vehementer 
inflamrrtktos , et effrenes retundit, cohibetq. 
animes audaces, et literatornm sensa , et 
scripta moderatur . Scimus Socratem veneno 
occubuisse / Aristotelem ex Athenis abiisse 
Sacerdotum odio. Quot, et quanti alii viri, 
quos memorare hifc non est locus periere ? 

15. Ex quibusdam obstaculis civilibus. 

Denique linguarum omnium progressus retar- 
dant quaedam obstacula civilia tam interiora, 
quam exteriora , uti sunt veterrima praejudicia 
popularia , methodi defectus , literarnm ne- 
glectus, juventutis inertia , typographiae im- 
pedimentum , commercii negligentia , com- 
modorum privatio , aliaque quarnplurima. Coir- 
traque linguas atfgent, atq. exornant facilitas 
docendi , discentium ardor, optima juventutis 
institutio , libertas loquendi r scribendique y 
artium omnium cultina , vitae commoda , 
gloriae stimulus, et literatissimorum viroram 
otium tutum et Civium' tranquillitas Haec • 
de linguarum ortu , ea.rumq» naitura . 


Digilized by GoogI( 


Mj usque prtigreasibus i - 

C A P. IIL- 

De linguarum net at e conjicienda • 

I 6 Ex quo linguarum leviternitas » 

U Nnaquxq. lingua primigenia , aut deri- 
vata si paucissimas radices habeat, ejusq. 
voces parvo numero definiantur , illam di- 
cito recentissimam . Quibus omnibus si ad- 
datis, vocabula esse venationis , pastoralis, 
agricolturx, et piscationis , non amplius est du- 
bitandum . Frxterea neta recentissimx linguse 
sunt numerorum casuum , et gererum defe- 
ctus , atq. parva nominum , veiboremque 
inflexio . Quae omnia si quis rite recteque 
perpenderit , unum , aut alterum quippe 
concludat. Vel quod lingua sit recens , vel 
quod nusquam exculta fuerit a Scriptoribus. 
17. Qu<e sermonis cujusque progressio . 
Illudq. manifestius liquet ex scriptori- 
bus cujusq. xtatis . Quis enim non videt pae- 
ne lingu» latinx incunabula in Ennio ? Ipsa 
adolescit in Terentio. At Ciceronis sctate vi- 
rilis est , et robusta . Hinc scriptorum cu- 
jusque generis multitudo , histoiici, philoso- 
phi , oratores , et Foetae . Hinc verborum 
copia, et elegantia. Hinc denique vis maxi- 
ma ratiocinandi , et nobilitas dicendi , scribendi- 
que. Sed a m missa libertate ob spirituum abje- 
ctionem expit sermo itainficiari , donec ex tot, 
j tan- 


Digitized by Google 


. 4 


I 


53 De Loqueli , 

tantorumq. populorum septemtridnalium col- 
luvione prorsus desierit . 

18 . De sermonis declinatione . 

Quae cum sint , nemo unus dicat lin- 
guas esse uti fluvios , qui quanto magis a fon- 
tibus suis distant eo fiunt majores; Etenim 
linguae omnes habent ortum , progressionem, 
statum , declinationem , et resolutionem . 

Post igitur illarum virilitatem , linguae omne» 
primo senescunt , deinde occidunt , et lin- 
guarum periodus est uti illa oiTinium regno- 
rum , societatum , religionum falsarum ipso^ 
tumque animantium, et plantarum. 

ip . Capitis conclusio . 

Ex dictis sane colligitur multitudinem 
Scriptorum , linguarum virilitatem indicare , . * 

tion autem omnem illarum cUrsum. Quid si 
lingua scriptores non habuerit ? Quid si in 
literis nulla progressio ? Qil id si nulla artium, 
neque scientiarum cultura ? Quaelibet igitur 
conjectio in linguarum retate definienda , est 1 
incerta . Ac de conjecturis satis « 



CA- 


Digitized by Google 


Kj usque progressibus . {9 

C A P. IV. 

1 De vocum divisione 

/ ^ \ 

. 34 * Qussitum 1 * 

P Riuiquam a£d vocabulorum partitionem de- 
veniam , multae quaestiunculae a curiosis ho- 
minibus proponuntur , quae sunt . Prime quo pa- 
eto homines inter se de vocum significatione 
convenerunt ? Respondetur; id contigisse ex 
usu nominum , et rerum intuitione . Ambi- 
guitas vero indigitatione tollebatur • 

35. Quaestiuncula s. ; 

- Quse vocum dafeis omnium primO fuit in- 
venta ? Resp. Artium nomina, primo adiven- 
fa fuerunt quae nomine fuerunt, vel venatioc 
nis, vel piscationis, vel pastoralis, vel agri- 
colturae. Nam primi homines, vel venatpres, 
vel piscatores , vel pecuarii , vel deniq. ccn 
I oni et fures fuertmt . 

3 6 . Qutrstiunaula 3. 

Quo modo mimi affectus intimissimos ex- 
plicarunt homines , ut odium , amorem , spem , 
timorem , desideria , et alia hujus generis ? quo 
modo affirmationem, vel rerum negationem? 
Resp. . Horum omnium intelligentia debuit 
esse lentissima . Ipsaque non nisi perquam 
longo usu , consuetudine , et nominum repeti- 
tione fuisse consequuta arbitror . 

*■ \ • Quri 


/ 


Digitized by Google 


40 De Loquelk , 

2?» Quxstiuncula 4; 

Si nomina , pro rerum denominatio- 
ne , et verba pro judiciorum adfirmatione, 
vel negatione inserviant , cui* orationis par- 
tes dinumerantur octo ? Gur tot pronomina , 
adverbia, propositiones , conjunctiones ? Cur 
denique tot nominum , verborumque inflexio- 
nes ? Resp. Procul dubio prxcjpnx orationis 
partes sunt dux , nempe nomen , et verbum; 
Reliqux autem sex sermonem vel adcuratum, 
vel elegantem reddunt . Hinc adverbia tem- 
poris , vel loci ad adcuratiorem ; pronomina, 
Vero propositiones , et conj unctioues ad ele. 
gantiorem orationem reddendam, pertinent, 
idipsum dicito de exteris tricis , de quibus 
late fuseq. Giammatici etiam xtate nostra 
decertant. His ita quam breviter extricatis, 
ad propositum . . 

28. Qux prima vocum classis • 

Nomina a nominandis rebus extra nos 
positis, ortum habent. Dandx sunt igitur tot 
nominum classes, quot sunt idearum. Prima 
itaque nominum classis est rerum sensibilium, 
et abstractarum . Hinc voces domus , excerci- 
tus , equus , canis , ete . sunt primi generis . 
Ad abstractas vero ideas explicandas spectant, 
voces sequentes : linea , superficies , justitia , 
spes , amor , et odium . 

20. Qux secunda vocum classis . 

Voces secundo loco distinguuntur in 
simplices t et ‘compositas . Prxsbyter , mar - 


Digitized b 


Ej usque progressibus . 6 f 

tyr , et Papa sunt voces simplices . Compo- 
sitx sunt , qux duabus , vel tribus aliis sim- 
plicibus componuntur, ut sunt archiprgsbyter , 
Protomartyr , Protopapa . 

30 Qu£ tertia vacum classis . 

Itemque aliae sunt substantiarum , ali* 
modorum voces . Corpus , planta , Planets , 
Deus , anima , sunt substantiarum , tam cor- 
porearum , quam immaterialium . Extensio 
vero , figura , divisibilitas , cogitatio , immen- 
sitas sunt modorum voces , 

31. Qu.e quarta vocabulorum classis • 
Praeterea sicuti dantur modi positivi , 
et negativi , ita quoq. nomina , qux expri- 
munt modos positivos , dicuntur positiva , 
uti sunt extensio , figura , soliditas , ac divi- 
sibilitas , qux explicant quid in corporibus 
revera inest . At impenetrabilitas , inexten - 
sum , immortalitas dicuntur vocabula negativa, 
quoniam exprimunt ejusmodi qualitates in iis 
rebus non inesse , scilicet neque penetrabili- 
tas , neque extensio , neq. tantem mortalitas 
in spiritibus datur . 

30. Quinta vocabulorum classis • 

Voces etiam ut modi distinguuntur 
in intrinsecas , atque extrinsecas . Gravitas , 
attractio et cogitatio sunt rerum intrinsecarum: 
Altitudo , autem colorabilitas , figura , sunt re- 
rum extrinsecarum voces . 

33. Sexta vocum, classis , 

Sexto loco dantur rerum absojutarum , 


\ 


fi* ■ ' De UqueU 

#t relatarum voces . Primi generi* simt ~ 
quw individua designant , ut canis , lupus , 
pvi s, leo y homo, navis . Ad aliud genus referun- 
tur illae omnes quae alias ideas in mente ex- 
citant , Uti sunt : magnum , dives , pulchrum , 
qua? non intelliguntur , nisi simul sciatur quid 
.sit parvum ; quid pauper , quidq. deforme . 

34. Septima vocum classis . 

Septimo ad hunc censum etiam referuntur 
-|>*ne innumerabiles aliae voces , quae substantias 
videntur notare , sed revera earumdem re- 
lationes exprimunt , Hujusmodi sunt pulchri- 
tudo , deformitas , stupiditas \ paupertas , nobi- 
•iitas , sanctitas , justitia , alixqqe . Iri ipsum 
.dici posset de adverbiis docte , erudite , ele- 
fitnter } diligenter , recte , etc. 

3 5. Octava vocum classis • 

Octavo loco distinguuntur rerum si- 

S na , sive voces in claras er obscuras ; in 
istinctas et confusas ; in completas et in 
incompletas; tandem in ad.equatas , atque in 
inadxquatas . Primi generis sunt voces : 
quercus , ovis , aper : obscurae vero sunt vo- 
ces , vis , energia , atfractio , gravitas . Di- 
stinet* sunt Cicero , C.csar , Pompejus , Ser- 
toriut , Sylla . Circuli autem trianguli , qua- 
drati , etc. sunt voces complet* . Contraq. 
incompletx sunt sequentes , lignum , lapis , 
pisces. Denique adxquatx sunt: linea , super- 
ficies et trian°ulum-,\ndiA?e<\uwz vero sunt pmnes 
prxdict* classium voces . 

A 3 6 . Que 


f 


Digitized by Google 


Ejusque progressibus . 

8 <f. Que ultima signorum classis - 
Postremo loco distinguuntur voces in 
fingulares , ut Aanibal , Scipio Africanus , Cato 
Major, Tib • Graecus : in generales , ut animal , 
planta , lapis : in universales , ut res et substantia 
in determinatus , ut Roma , Neapolis , Bovianum, 
Tarentum : Ac denique in indeterminatas , ut 
aliqua planta , aliquis h, omo > aliquis Italus. 
Htec de sermqnis elementis , tam in genere, 
quam in specie . A* quo pacto hujusmodi 
voces sunt inter se , vel cum tertia conjun- 
gendae , vel separandae , px quibus propositio- 
nes, et syllogismi efficiuntur, in sequentibus 
capitibus fuse disseretur . 

C A P. V. 

De Propositionibus . 

37, Quid propositio , qua judicia explicantur . 

J Udicium alibi definitum , est mentis actus, 
quo duas ideas inter se comparans , ipsa 
percipit illarum aequalitatem , aut inaequalitatem 
illarumque convenientiam , ve| disconvenien- 
tiam . Qua de re propositio non est aliud nisi 
mentis judicium , quod verbis exprimitur . 
Ex. gr. Sol est ingentissima Mundi moles . 
Luna est corpus opacujn . In quibus proposi- 
tionibus : soli tribuitur maxima moles jl unse 
Alitem opacitas . Dicitur etiam propositio , 


De Lojuela , 

licet si subjecto removetur qualitas quaedam. 
JEx, gr, Itali hodierni non habent suorum 
majorum virtutem . Qua in propositione se- 
jungitur virtus ab illis Italis qui modo vivunt. 
’ 38. Duobus terminis constat propositio» 

Hinc patet unamquamque propositionem 
ex duobus terminis constare debere, quorum 
alter dicitur subjectum , alter vero praedicatum , 
quod plerumque est aliqua subjecti quali- 
tas. Sic in prima propositione : sol est sub- 
jectum • Ingentissim* vero moles f est prxdica- 
tuin.In secunda luna dicitur subjectum, opa- 
citas vero praedicatum. 

39. Propositio constat etiam ex verbo » 
Hinc etiam patet , quod propositionis termini 

conjungendi sunt , vel separandi cum verbo, 
alias nulla habetur judicii expressio. Etenirti 
sublato verbo , quod affirmationem , aut ne- 
gationem continet , termini neque affirmant, 
neque negant , sed dumtaxat res designant. Ex 
quo sequitur, quod quaevis propositio, praeter 
duos terminos , constare quoque debet ex 
popula , quae plerumque sumitur ex verbo 
sum , es , est , Sic corpus est extensum • Spi- 
ritus est substantia cogitans . 

40. Duplex est propositionum genus . 

Ex quo sequitur tertio , quod ut judi- 
ciorum ,sic etiam duplex datur propositionum 
genus .Sunt enim propositionum aliae affirman- 
tes alia? nega/ttes. Dicuntur propositiones affir- 
mantes illae, in quibus prxdicgta cum Subje- 
ctis 


Digitized by GoogU 


Ejusque progressibus . 6 $ 

etis conjunguntur . In quibus vero prjedicata 
a subjectis separantur , propositiones negati- 
vae appellantur . Ad primum genus revocan- 
tur : Leo est ferox . Homo est rationis compos , 
Samnites sunt bellicosi . Ad secundum refe- 
runtur : Materia non cogitat . Spiritus non est 
extensus . Deus non est ipse mundus . 

41. Aliud est judicium verum , alia autem 
propositio adfirtnans . 

Priusquam ad alia deveniamus , duo 
hic notanda ducimus . Primum est , quod 
persarpe evenit , quod licet judicium sit ve* 
rum , ejus tamen enunciatio est negativa . 
Gontraq. judicium falsum cum enunciatione 
affirmativa quandoq.exponitur.Primi generis est 
propositio: Deus non est ipse mundus . Secundi 
generis est bxc altera : Deus est ipse mundus. 
In primo exemplo judicium verum , negati- 
ve exprimitur . In secundo judicium falsum 
adiirmative enunciatur . 

42. Quandoq. propositiones carent terminis , 
ft ipso verbo. 

Notandum secundo , quod quaevis pro- 
positio non semper habet duos terminos , sed 
quandoq. omittitur unus , vel alter . Ex. gr. 
Dux regit , deest pr-xdicatuin , nempe miti- 
tes. Filium verberat , deticit subjectum, sci- 
licet Pater . Inveniuntur fandem qujedam pro- 
positiones, in quibus et subjectum , et prae- 
dicatum omittuntur, ut in illis Caesaris, per quam 
notis yerbis ad Senatum , populum q. Koma- 

E *um 


t • 

JJe Loquela. 

num scriptis : Veni , vi di , vici . propo. 

sitio nes sunt , et reapse continent suos ter- 
minos , hoc est 2 Ego fui videns. Ego fui ve- 
nien*,'Ego fui victor . V ' 

C A P. 

. . . • 

- . 45 » De Materiat Forma, e t propositioni* 

Quantitate * /"*, 

■Otk <*?'•*?&' .-iiWS »«« ')»®S 

C ; m deinceps de Propositionibus disputait* 

dum erit, omne illarum objectum ttb- 
bus fere articulis comprehendere «ubi m *ui~ 

— 10 est. Dicam primo ex quot terminis qua- 
vis propositio constare debeat . 3, Quo paet» 
irtter se sipt con jugendi , aut separandi . J. 
Denique qua; sit termin«n» ra extensio * . r 45 
tnateria , itaque de forma , deque prapoaiUo- 
qwa«tU ale disserena ua; « > 

44. Quid propositio necessaria , repugnans. , 

ti’cmtin<*rrs. ? ; 

Principio nomine materi * proppsitip- 
mim veniunt earumdem termini , qm sunt 
«ibiectum /et praedicatum . Quo *u 
ctu propositiones consideratae, distinguuntur in 
•necessarias affirmativas, in impossibiles, et in 

cto inhaereat , nt ab p*«o sejungi ap- 

_ ^dltitur • ncqassaria 

££!»;«, 

• JBU4 A * 


Digitized by Google 


Ejus? Ut progressibus , $- 

dicatum subjecto possit conveuice , prop Q si! 
tlo dicitur impossibilis , ex. gr . Lpo non ?it 
planta. Si deiqque plicatu ni.yoterft convei 
rure, aut subjecto disconvenire , jdicitu*: non- 
lugens , ut Galilaeus fuit maximus niarhgma 
ticus , Cicero summus orator, et philosopha s ~. 

45- propositio simplex, et composita. 

Secundo , quo ad . materiam ^isUncoun, 
tur etiam propositiones in simpitces, et com- 
positas. Primae sunt, si ex uno subjecto vel 
pnoq, prrcdicatQ constent, ex.gr, Morum 'phi- 
losophia hominem perficit . Qua in propqsitione 
™ um csc subjectum, nempe morum philosop^ 
« unum prxd, catum scii, hominem . Q 0 L q . 
sit* autem propositiones sunt ili* qu* vel 
p uribus subjectis , et uno pr*dicato ; vel ex » 
pluribus praedicatis, et uno subjecto : vel de- 

lilnGr ex subjectis , et prodicatis sj- 

»ul qoij^ant. Superioris generis est btec Ca- 
jus Manus , et Lucius Syll u Remp.Ro.mnam /I 
bef actarum. Secundi generis e« b*c alia: Cicero 
fuit summus orator, supimus philosophus , « 
*ummus, legislator . P ostr emi autem L er k 
«t l*c tertia ; VirgU,,. , H.rJ.s /«. 

r ‘ n 'J°n‘ v<f ' “ W " ’ 

46 . propositione^ manifesti composite . 

. -f-^ propositiones coniposi- 

«* depUe- mu generis . Aii* 'J. 

tem, «.uraarfestam;, 1 ;! vero Jatentem tom- 
positionem habent. Propositiones pti,„i 3. 
JUJ “' “ se * cla «‘Un totidem alias SCC J„. 

E a di 


Digitized by Google 


i 


De LoguelS. f 

di generis distinguuntur . Dicemus de utro<j< 

cenere singillatim . 

“ 47* Q Ult copulative . 

Classes propositionum compositarum pri- 
mi generis sunt, ^us sequuntur, i. Copulati- 
y£ licuntu^ illx , quarum subjecta , vel prx- 
dicata quibusdam particulis connectuntur . ex. 
gratia: et virtus, et civium unio hominem red- 
dunt omni ex parte beatum . 

48. jQue disjunctiva : . 

t. Dicuntur Disjunctiva illx , quarum ter- 
mini ope quarumdam particularum separan- 
tur . e>s. gr. Amicitia homines supponit equa- 
l (S , vel ipsa ejjicit . 

49. Que conditionales . 

3. Conditionales' sunt, in quibus inest aliqua 
conditio. , sine qua prxdicatum nullo pacto 
subjecto convenire potest, ex. gr. Si spiritus 
t st sui naturi substantia cogitans , nequit esse ^ 
corporeus ^ 

50. Que causales . 

4. Causales sunt illx propositiones , in 
quibus notatur causa , qua pfxdicatum subje- 
cto convenit , necne . ex. gr. Deus non po- 
test innocentem punire , quia justus . 

5 1 . Que relate . 

5. Delate sunt illx * in quibus inest 
aliqua terminorum ratio, ex.gr. Homo in ar- 
tibus , atq. scientiis projicit , f>ro ut est atten- 
tus j et labor at » 

* ■=• i 


/ 


| 


ftjusque progressibus i iff 

52. Qule Jiscretiva . 

6. Deniqufc , appellantur discreiiva , si in- 
ter terminos notetur quidim collisib . ex. 
gr. Castruccius Castracanus fioh militum nume- 
fro, sed virtute Flerentinos vicit i 

5$. De aliis propositionibus compositis . 

Sequuntur propositiones secundi gene- 
ris, qui vidfcntur esse simplices , at resolnt* 
Sunt iquoqbe tompositx , ipsiq. sex in classes 
etiahi distingubntur . 

54. Qua dicuntur exilusivtt . ' 

1. Vocantilr prbpdsitiones exclusivx illae 
bmnes, in quibus praedicatum universa subjecta 
excludit , ptxtfer udum . e*, gr. Una felicitas 
ex omnibus bonis , est Optabilis . 

55* Qua comparativae . 

2. Comparativa surit illa: , quae oriuntur 
ex subjectorum , vel prxdicatbrum relatione, 
ex. gr. Scipio Africanus fuit prxstantiorfAnni- 
bale . Q. I ab iUs Maximus fuit prudcntior Mi 
Terentio Varrone. 

i> 6. Qua ihcaptiva. 

3. Inceptiva sunt illae , In quibiis prae- 
dicatum nusquam subjecto convenit , sed fcse- 
pit convenire . eX. gr. Regnum Neapolis inci* 
pit modo artibus , scientiisque florere . 

57. Qua desit iv a . 

4. Desitiva dicuntur propositidnes J iri 
qbibus pridicatum desinit subjecto conve- 
ni e. ex. gr. Roma cessavit eloquentia cum 
Ciceronis interitu i 

t s 



Digitized by Google 


S 


yo De Loquela , 

58. Qu.e continuativ* . 

5. Postremo loco , si pridicatum , quod 
antea subjecto conVenit , etiam in presens 
convenit, hujusmodi propositio appellatur coi 1- 
tinuativa . e*.; gr. hali etiatnniim perseverant 
esse sagacissimi . „ 

59. Prmdctx propositiones , cur compositie. 

At dicetis, quomodo mpdicgr propo- 
sitiones habendi' sunt compositx Responde- 
tur, quod harum unaquteq.' duas in nobis ex- 
citat ideas , temporis nempe vel persona- 
rum , vel qualitatum . Sic in primo e-xemp 6^ 
jam allato: Sota felicitas ex omnibus bonis est ^ 
expetibilis , aequivalet huic : neque diviti*, ne- 
que scienti* , neque gloria, neque honores, sed 
una felicitas maximum continet hdnum , proirf- 
deque expetibilis. Irt Comparativa. Dicemus,^ 
quod Scipio, et Atmibal fuerunt ambo duces , ■. 
verum Scipio in gradu majori. Illudque ipSum 
dici posset de inceptivis , de desitivis , ne- 
que continuativis , etenim irt incasptivis , 
praedicatum quod nuittquam retro convenit 
modo competit . In Desitivis contra , quod 
retro couvenit , non amplius competit. . 
Denique iri ultimis quod retro convenit , m 
prxsens etiam competit. Nonne ha: tres pio- 
positiones quantam temporum: rationem con- 

tinent? v _ 

6o. Quid propositio incidens »• 
frater huc usqtTe dinumeratas proposi- 
tiones j tam siriiglic* , luam’ 


Digitlzed by Google 


Ej usque progressibus . 71 

flantur et aliae , quar incidentes nuncupantur , 
quae ad compositas referri commode possunt. 
Incidentes aeque subjecto , ac praedicato con- 
veniunt . Subjecti incidens est haec : Attilius 
Regulus omnium Romanorum fortissimus a Poe- 
nis interficitur . Praedicati incidens est hxc 
alia . Octavianus deseruit Ciceronem , qui omnium 
philosophorum , et oratorum fuit jacile princeps. 
In utroq. etiam datur propositio incidens . 
Antonius , Lepidus , et Octavianus Senatum , 
populumq. Romanum confregerunt , non eorum 
virtute , sed audacia. Hxc de propositionis 
materia , sequitur ejusdem forma . 

6 1. Quid propositionis forma . 

Propositionis cu jusque forma in termi- 
norum unione , vel in eorumdem separatione 
consistit , ex quo propositionum c;j)irmatio,ve l 
earumdem negatio oritur, ex. gr. Beneficentia 
exercitium hominem reddit Deo gratum. Dicitur 
hxc adfirmativa propositio . Et contra nomina- 
tur n-gativa , si subjecto prtedicatum non con- 
veniat ut : .Horno intemperans nequit esse sa- 
nus i Quo in loco notandum ut alibi, quod 
judicia vera cum propositionibus negdntibusi 
et judicia falsa cum propositionibus adhrmati- 
vis enunciari possint, attamen ipsa judicia eo- 
rum vim nusquam amittunt . 

61. Qur notanda in propositionis forma . 

Notatur secundo , quod in omnibus proposi* 
tionibus affirmantibus terminorum unip neces- 
sario sequi debeat subjecti, non autem prjedicoti 

E 4 si- 


' De LoyOeli , 

significationem : ex. gr. Omnis leo est animali 
Non intelligitur , quod omnis leo sit omne 
genus animalis. At in propositionibus negan- 
tibus, praedicatum prorsus excluditur, ex. gr* 
Nulla planta est animal . ^Equivalet huic : nul- 
la planta est ulla animantium species . Hi- 
sce expositis , reliquum est , ut de proposi- 
tionis quantitati aliqua dicantur . 

6 3. Quid ouantitds propositionis • 

Hic pro propositionis quantitate haud 
intelligitur, quam major, aut minor termi- 
norum significationis extensio , qui in pro- 
positione continentur . Hinc primo sequitur 
posse dari duas propositiones inter se maxi- 
me discrepantes , quarum altera dicitur uni- 
versalis : altera vero singularis . Primi gene- 
ris est haec : omnes homines ratione sunt pro- 
diti * Alterius generis est haec alia : Petrus ra* 
tiocinatur . 

64. Alia propositionurh vatietai. 

Praeterea tam propositio universalis , 

quam singularis esse possunt ambae affirman- 
tes , vel artihx negantes * Propositiones o- 
jnnes universales sive sunt affirmativae , 
sive negativae, quibusdam notis distinguuntur} 
qtix siirtt : omnis , et nullus. Prima universali- 
bus affirmantibus , altera universalibus negan- 
tibus inservit . Singulares vero propositiones 
articulis , hic , et ille notantur . 

<5*5. Qu* propositiones peculiares* 

Inter hujusmodi propositiones maxime extre- 
mas - 


. Digitized by Google 


23 / usque progressibus • ?3 i 

tnas , dantur dux intermediae , quae peculiares ; 
et indeterminate nuncupantur* ex.gr. Aliquis 
homo est doctus * Aliqua Societas est perfectas 
Harum nota propositionum , est aliquid , etc. 

66 . Propositiones singulares , quandoq. sunt 
universales , 

Notandum hod in loco quod dantur pro* 
positiones revera sunt , quo universales ,• et 
videntur singulares , modo , quae sequuntur j 
in iisdem concurrant . i. Requiritur Ut plures 
rerom species sub se comprehendant : 2. ut 
Praedicatum absolute subjecto conveniat. 3. Re- 
quiritur quoque ut generis prxdieatum etiam 
speciei conveniat . Hinc Petrus ratiocinatur 
est propositio universalis , licet adpareat sin- 
gularis , nam non solum Petrus , sed omnes 
homines ratiocinantur . 

67. Que propositio metaphysica , et que mo- 
ralis . 

Propositiones universales in morales , et in 
metaphysicas dividuntur . Propositiones uni- 
versales metaphysicae , quae etiam absolutae 
dicuntur, nul’am exdeptionenl Ueq. generis ^ 
neq. Speciei admittunt < ex. gr. Omnis kffrno 
ex anima , et corpore constat . In iis VC-.H 
propositionibus , in quibus datur aliqua exce- 
ptio , Vocantur morales . ex. gr. Omnes Itali 
sunt sagaces . Omnes Germani sunt bardi , ac 
pene stupidi . Hae admittunt exceptionem . 
Nam xque falsum est , quod omnes Itali sunt 


A 4 LcgttelU , 

sacces ; et Germani omnes bardi . 

. Ou.ekMt propositio est ajens , ve/ ttegtns. 

Denique quotquot sunt propositiones sive pe- 
culiaret , sive universales, omnes sunt affirman-. .• 
tes,vel negaiites ; qnas brevitatis gratia Schola- 
stici hisce quatuor alphabeti literis designarunt, 
nempe % E. I. O. litera A designat propo- - 
sltionem universalem affirmantem. E. vero 
universalem negativam i Eitera I. particula- 
reni affirmativam ; O particularem negativam 
notat. Hinc iHorurri duo Carmina pervulga- 
ta : Asserit A , negert E sunt universaliter am- 
thf. Asserit 1 , negatO sunt particulariter atv- 
bx . Denique I continetur iri A , et O in E, 
dummodo propositiones snnt ejusdem generis. „ 
ex. gr. Ofnnid animantium genera sentiunt . 
Eoves autem , et eaui sunt animantes . Ergo 
sehtiunt 'i Qua? propositiones peculiares com- 
prehenduntur in universali. Alterius generis 
tii Hxc : qtnequid non corri ponitur , nequit 
in partes dividi . Spiritus vero humanus non 
est compositus , sed simplex . Non est itaq. 
ditisibilis i 


1 1 — - — — . — 

i a-^gt .-•» ,’Jt v . 

* . .’ . .er «... .i' 

w ••'. ; ,-t * ; .. *fi 

i .4 . •• ► »• ... > . . •»; t 

4» ■■ • . . . 


•<* «• 
\ 


n -T ~T 


• ■- V. 

. < H . 


CA- 


v 


Digitized by Google 


r 


Ej usque progressibus 4 75! j 

C A P. VII. 

2>? quibusdam vulgaribus propositionum 
adjectionibus • 

• Qitid propositionum oppositio • 

H Oc in loco nomine adjectionis veniune 
qucedam propositionum qualitates , qu» 
sunt oppositio y icquipollentia j atque conversio 
propositionum . Principio? oppositio duarum 
propositionum comparationem exprimit, qu* 
licet iisdem terminis constent , attamen ipsae 
differre possunt inter se , vel solS forma , vel 
sola quantitate , vel in utraque. Si pugnent in 
sola forma , retenta quantitate , hae propositiones 
vel sunt ambae universales , vel ambae peculia- 
res. Si primum, dicuntur contrari<c:wt:omnis 
Italus est prudens , nullus Italus esi prudens • 
Sin alterum , appellantur subcontrarie : ut ali- 
quis literatus est honestus . Aliquis literatus 
non est honestus i Secundo possunt pugnare 
in quantitate , retenta tamen forma i Quae vel 
esse possunt ambae affirmantes , vel ambx ne- 
gantes , et dicuntur subalterna Sic : omnis 
homo est animal politicum i Aliquis homo est 
animal politicum i Spectat ad primum genus. 
Ad alterum haec alia : nulla planta cogitat . 
Aliqua planta non cogitat • Duae propositiones 
possunt denique inter se pugnare tum in 
quantitate, tum in forma , et tunc appellan- 
tur 


j by Google 


Digiti; 


yjj De Loquela , 

tur contradictorie . ex. gr. Omnis homo est 
sagax . Aliquis homo non est sagax , quarum 
altera est universalis, altera vero peculiaris. 
Prima est atfirmans, secunda vero negans 
Vel hxc alia : nullus homo est natura iners • 
Aliquis homo est natura iners . Quarum altera 
est universalis negans , altera particularis af- 
firmans . . .. i 

70. Quid eequipollentia , ei p/opositioft&rri 

conversio ...... ^ 

Quantum enim ad aequipollentirm > dicen- 
dum est , quod tunc duce propositiones sunt 
ejusdem vis, ac valoris et arquepollent , quan- 
do altera alteri substitui possit , quin earum 
vis mutetur 1 ex. gr. Quicquid est justum., esi 
etiam honestum . Contraque fuod est honestum, 
est quoq. justum . Ex quo patet tunc dari 
requipollentiam , atq. Conversionem inter duas 
propositiones , quando ha? reciprocari possint. 
Hujusmodi sunt jam jam allata? . 

71. Huc revocantur rerum definitiones , ea~ 

turnque divisiones . . . 

Cum autem definitiones, ac rerum divi- 
siones non sint , nisi totidem mentis judicia, 
intelligitur easdem locum habere in proposi- 
tionibus . Dicamus itaq. quid sint , et quotu- 
pliciter , maxime quod quamplures Dialectici 
JLogicam esse artem bene definiendi, atque di- 
lidendi dixerunt . 

72. Quid definitio • 

Definitio est propositio , quS termino- 
rum 


Ejusque progressibus . 7 ? 

rtam ope aliqua idea completa , et determi, 
nata explicatur . ex. gr. Homo est animal 
quoddam ratione preditum , civile , atq. ad felicia 
tatem aptum natum. Itemq. definitiones adhibe- 
mus pro rerum notis distinguendis , ut eas ab 
aliis facillime secernamus . Nonne cum dicam 
hominem esse, animal ratione praeditum, civile % 
atq. ad propriam felicitatem naturo, factum a 
exteris animantibus eundem non distinquamusS 
73» Bone definitionis not.e. 

Ex quo sequitur : i. Debere ingredi 
in definitionibus rerum notas intrinsecas : 
quandoq. etiam possibiles . ex. gr. Homo non 
modo es% animal rationale , civile , et ad feli - 
citatem comparandam factam , sed quoque har- 
bitauin moralium capax , 

74. Alite bone definitionis note , 

Ex quo consequitur *. pro omni rerum ambi- 
guitate removenda, necessum est, ut definitionis 
termini sint clari , atque definitiones cum re- 
bus definitis reciprocentur. Hinc bene defini- 
tur. homo animal ratiocinaris , nam ott)ne ani- 
mal ratione pr editum , est homo., 

75 * Definitiones rea/es , sunt quoq. nominales. 
Ex quo tertio, colligitur non dari definitio, 
lies reales , atq. essentiales , ut scholx loquun- 
tur , nam rerum essentialia nobis non inno- 
tescunt. Omnes itaque definitiones sunt nQ« 
minum definitiones , vel potius descriptiones, 
7 6. Quid rerum divisio . 

Deniq, rerum divisio est resolutio totius in suas 

par. 


Ue Loquela, , 

parte? prscipuas , qur dicitur physica in 
quantitatibus solidis, idealis autem in abstra~ 
ftis . Ad primam divisionem spectat illa cor- 
poris humani partitio jn partes solidas, etjluidas. 
Ad alteram retertur illa hgurarum planarum 
apud Geometras in trilateras , quatrilateras , 
ct multilateras . Divisionis utilitas est maxima 
jn rebus per quam maxime implicitis, et per 
quam longis , quoe uno veluti mentis intuitu, 
ne q. videri , neq. comprehendi possunt. Sed 
ex quo orationis claritas , nisi ex recte defi- 
citis , et rectius divisis propositionibus ? 

77. Alia propositionum penera . 

Postremo semigeometroe jrecentes, qui nomi- 
nibus mathematicis tantopere abuntuntur, dictis 
quoque accensent propositiones, quas ipsi dicunt 
practieas, Theoreticas, demonstrabiles , indemon- 
strabiles , axiomata , postulata , problemata , 
Theoremata , schflta , corollaria, lemmata, et 
si qu* sint alia vobis omnibus per quam co- 
wnita . Sequitur syllogismus de quo Aristote- 
les apud Grsecos quarnplurimos libros scripsis- 
se scin)us ex Laertro , 


i C * 




*• ir 


v . •* * * -t ■ 4 


CA- 


Digilized by Google 


Ejusjue pragrf sibus. 


\l »'* .-ia « 


c 

, if* 


A' P. VIII. 

: » » * * *V » , J • i 


•r«r 


; *A 


■f -- * 


^ V^- ; 

*#•* >5 ,I <V'W 7; x -r ^ 

7?. Qu;{ syllogismus . 

C Tt v ■. '<;•* 1 .*»' •-■ 

Um autem ratiocinatio sit mentis actos } 
cj '.io duas intey sp ideas comparans .per- 
cipit illarum fonvenientjx , vel mscijbVtnifen- 
ti:e relaynoem , facile intelligitur syllogisTrnim 
esse ratiocinium proposirioninqs exprc.sont . 
79, Quibus constat sylfogismuf . 

Sequitur prpmo , guod sigrii ratiotinattW 
fribus ideis indicet, sic syllogismus ex iribus 
propositionibus constare d^oeat , Sed propo- 
sitiones ita sunt inter sq connectend.f , nt 
medium terminum communem habqarit, e*, 
gr. Omne grave t en Jit deorsum • Lapis auteln 
est gravis, I.apis ergo tendit 'deorsum , In opto 
syllogismo insunt trps pdere , totidemb. ter- 
mini , et pjroppsitiopes. Idex sunt.^i. Omne 
grave , a, Lapis . 3. Tendit deorsum . HoYum 
terminus nied|us _ est gravis , qui Wiqae 
extremo convenit . In tertia autem prb- 
positione, extremi terimni , nempe omn? gra- 
ve , et lapis inter se uniqntur^.quortim unus 
pro subjecto , alter yero pro / radicato habentur. 
3 o. De syllogismi propositionibus . 
Syllogismi propositiones sunt : 1 .omne grave 
tendit deorsum : 2 . Lapis est gravis . 3. La- 
pis itaq. tendit deorsum . Quarum dux primae 


sismo 


\ 


''I 


$o JDe Loqueli , 

dicuntur praemiss* , quqnigm conclusioni prae- 
mittuntur. Ultima vero propositio dicitur il- 
latio } et consecutio , 

81. Qui medius terminus . 

Ex dictis profecto intelligitur , quod me» 
dius terminus esse debet inter terminos ex- 
tremos, tunc enim prima necessario secun- 
dam, atq. hxc tertiam comprehendere debeat, 
Ergo prima debet quoq. includere tertiam r 
ex. gr. Aurum continet argentum . Argentum 
vero continet ferrum , Aurum ergo etiam con- 
ticet ferrum. 

8 *. Quid conclusio r 

Quantum enim ad conclusionem , ipsa 
semper a terminis extremis oriri debet , ut 
jn exemplo pluries memorato : omne grave 
pendit deorsum , Lapis autem tendit deorsum . 
Lapis ergo est gravis. Hsc conclusio ab ex- 
tremis eruitur . 

83. Propositionum nomina. 

Ex dictis colligitur , quod prima propositio 
dicitur major , altera minor , quarum una 
Joco subjecti , altera autem loco praedicati in 
tertia sive in ponclusione sunt. Sic in praedi- 
cto syllogismo : omne grave tendit dtorsum , 
djcjtur major : Lapis autem tendit deorsum , 
est minor : Lapis ergo est gravis , conclusio 
appellatur . 

84. Quid syllogismus adjirmans , et negans;. 

Ex dictis etiam colligitur, quod syllogis- 
hiUSi tuu$ appellatur adhrmativns , vel negati- 


/ 


Digitized by Google 


V* 


Fjusque progressibus'. y [ 

Vus , cum ejns conclusio est a'<ffirmUns , vel 
negans. Superioris' genetis exemplum est hu- 
jusmorli : omne corpus ' est divisibile. Lignum 
autem est corpus . Lignum ergo est divisibile . 
-Alterius generis est hod aliud: omnis substan- ^ 
ita cogitans, est naturi, actuosa. Nullum uu - 
tem corpus est naturi actuosum . Nulium itaq. 
Corpus cogitat . • • - 

85. Diversa syllogismorum nomina. 

Fruitur quoq. e* dictis syllogismum ap- 
pellari universalem , si ejus concitis*, frfe. it 
universalis, et denominari peculiarem, si 
ejus conclusio fuerit peculiaris. Ad primum 
sy ‘ °S ,smi genus refertur hoc exefnplum : una - 
cua-que ars, ut: perficiatur , requ^it principis 
munificentiam . Agricultura autem , pecuaria 
venatio , etc. Sunt artes. Omnes itaq. sunt a 
tr incipe protege, Ue. Ad secundum *onus per- 
tinet hoc aliud: Qjiicumq. vere" pkflosophatur, 
est vir honestius . Aliqui autetn viri vere philoso- 
phantur . Aliqui ergo philosophi sunt honesti \ 
afise medii termini combinationes ' , 
rnrterea terminus niedius t. esse potest 
subjectum in minori propositione , et Aredi- 
patum m majori : et spectum in minori 
et prxdicatum in majori. Tertio denique es- 
se pojesr subjectum, vel pnedicar.mi in utra- 
que. ex. gr. 

i. Q*i seipsum scit vincere , fortior est 
expugnatore urbium . 1 

Atvj.u philosophi se ipsos sciunt vincere. 

F Philo.' 


\ 


Digitized by (jOOgle 


3 ? # loqueli , , 

11 'Philosophi ergo sunt fortiores expugnaforib, 
urbium . 

t, Philosophi sciunt se ipsos vincere . 

At qui seipsQS sciunt vincere , fortiores sun^ 
urbium expugnatoribus . 

Philosophi, ergo sunt fortiores urbium ex- 
pugnatoribus* 

j. Sciunt se vincere philosophi: 

* At qui sciunt, se vincere , fortiores sunt ur- 
bium expugnatoribus. 

Philosophi ergQ sunt fortiores urbium ex- 
pugnatoribus . 

4. Philosophi sciunt vincere se ipsos , 
n At qui sunt fortiores urbium expugnatorib. 
Sciunt vincere seipsos . 

Philosophi itaq. sunt fortiores urbium ex- 
pugnatoribus * ' ’ 

87. Dictum de omni , et de nullo . 

Si quis forte roget , quid sibi velint ill^ 
vulgatissima Dialecticorum effata : dictum </< 
omni , ac dictum de nullo . Respondetur , quod 
primi generis effatum denotat : ouicquid de 
genere , aut. de specie affirmatur , idipsum af- 
firmari quoque debet de individuis, Contraq. 
quicquid negatur de genere , aut de specie , . illud 
negari etiam debet de ipsis jndividuis. Utriusque 
effati exempla ^unt, qus sequuntur . Omnis arbor 
vegetat , Populus autem , quercus , etc. sunt ar- 
bores . Igitur vegetant . Itemque nullum ani- 
mantium genus ex putredine oritur . Multie 

autem 



Ej usque progressibuf , 8$ 

mutem apes , Calabronet etc. Sunt animantia , 
Ex putredine itaque ortum non habent , 

8 8. Iri quo syllogismi y is , 

Ex dictis clarissime eruitur , omnem syl- 
logismi vim huic uni ineluctabili principio 
inniti , quo semel destructo , omnis humana 
ratiq prorsus rueret « Qu m eidem conyeniunt , 
inter se quoq. convenire debent , Et contra : 
Si idearum una terti/e conyeniat , altera vero 
eidem non convenit , sequitur easdem ne convenire 
quidem inter se posse . Hujusmodi exempla sunt. 
Corpus est grave , Lapis autem est gravis , 
Lapis ergo est corpus . Grave itaq. icque cor- 
pori , ac lapidi convenit. Adeoq. corpus , et 
lapis inter se etiam convenire debent . At si 
cncam . Spiritus cogitat. Lapis vero non cogi- 
tat , Lapis ergo non est Spiritus . Quare spiri- 
tus , et lapis inter se non conveniunt? Quia 
cogitatio, quat spiritui competit, lapidi repu- 
gnat. Hxc duo principia unum ideiuq. eth- 
ciunt , et habenda sunt tanquam duo fulcra , 
et ceu humana? rationis bases. 

Quid syllogismus hypotheticus , 
Denique appellatur syllogismus hypotheti- 
cus ille , cujus major prqpositio est hypotlie- 
t ca.^ ex. gr. Si Deus est infiniti potens , in- 
Jirite intelligens , e% infinite bonus, nequit vetle 
hominum miseriam , At Deus est infinite po- 
tens , infiniti intelligens , atq. infiniti bonus, 
Nequit igitur velle hominum miseriam . Qua- 
mobrem syllogismi hypothetici fundamentum 



?4 De Doqueli , 

in* eo collocatur , quod adfirmata , vel negata 
propositione hypothetica-, altera' quoq. est af- 
firmanda , vel neganda . * ' ‘ 

' - ■ ’ 90 . Quorumdatn ommissio . 

Licet auctor artis cogitandi , "Wolfius , Mu- 
sckenbroechius , Vernejus, atque clarissimus Ab- 
bas Genuensis noster Magister , amicus , et 
benefactor , aliiq. quamplures late fuseq. de 
tot tantlsq. syllogismorum figuris- disputave- 
rint, verumtamen ese mihi semper visse sunt 
imerce scholasticse subtilitates , atq. omnino 
inutiles . Idcirco de iisdem ne verbum quidem 
facere volui , ne nostra juventus studiosa iri 
nugis detineatur. •••'*• •* *; — 1 " UJ “ ‘‘ 



Efi * :: £3 

C A P. IX^ 

7 

De reliquis argumentandi modis . 

' . ' 'i ” 

91. Quid enthymema . 

P Rincipio ratiocinatio quandoq. est adeo 
clara , ut duabus dumtaxat propositioni- 
bus enunciari possit , proinde omittitur ejus pro- 
positio major pra? ejus maxima claritate . Hic 
argumentandi modus , enthimema appellatur . 
ex.gr .Augustus temperamento sanguineo domina - 
hatur , Fuit ergo mulierosus , et vinosus . 

92. Quid epicherema . 

Secundo , si cuiq. syllogismi propositioni' 
ratio addatur, qua praedicatum convenit necne 
subjecto appellatur hic modus epicherema, fre- 
quentissimns apud oratores, perquam rarus penes 
Dialecticos . ex. gr i-Jn corpore politico quisque 
Civis debet alium diligere , alias in eo non re- 
pentur harmonia civilis . Petrus autem , Fran- 
ciscus , aliiq. sunt in societate". Ergo se mutue 
diligi debent % • • • 

f 3 * Quid prosyllogismus . 

Fertius modus est prosyllogismus * qui 
modus constat ex syllogismo , atq. enthyme- 
mate simul . rlludque fit , quando tres pro- 
positiones haud sufficiant . ex. gr. Ostenden- 
dum mihi est , quod spiritus sit immortalis , 
dicam . Spiritus est substantia cogitans . Quod 
cogitat , est simplex . Spiritus ergo est natura. 

F S sim - 


' . ' De LoqUeli , 

simplex . Verum quicqaid est simplex , resoliv 
nequit. Spiritus igitur non est resolutionis ca 
ptx , aJeoq, immortalis habendus .. Quid si n 
quidem quinque propositiones sufficiant . 

, 94* Quid sorites i 

Sequitur quartus modus, quem soritem ap- 
pellant Dialectici. Hic modus est quaedam propo- 
sitionum Series, tam arcte cdnncxa , ut prim* 
propositionis prrtdicatum , in subjectum alte- 
rius transeat: pr*dicatum vero secundae in suhje- 
crum tertiae , « sic deinceps, donec in con- 
clusione subjectum prim* propositionis cum 
praedicato ultimae uniatur, ex. gr. Spiritus est 
substantia cogitans . Quicquid cogitat est sub- 
Stantia simp/ex . Quod est simplex , resolvi in 
partes nequit . Quod resolvi non potest j perire 
nequit . Quod autem nequit perire * nequit tna, 
ri . Spiritus ergo est immbrtalis . 

95* Quid Inductio i , 

Sextus argumentandi rhodus dicitur * InJu- 
*(• Euclidi Megarensi tam charus . Inductio 
enint est , Quaedam argumentandi ratio j qu* 
«x peculiaribus ideis ad generales procedit i 
ex. gr. Triangulum .equilaterum habet tria la - 
ier * • Totidemq. habent Isosceles , et Scalenum. 
Omma itaque triangula sunt trilatera ; Ex quo 
facile intelligittir ottinem inductionem esse 
vel adfirmativam , vel negativam i Prima ori- 
tur cum ex adfirmatis omnibus partibus, ad- 
firmatur etiam et totum. Secunda, cum ex 
negatis omnibus partibus , negatur quoq. et 

totum* 


Digitized by Google 


Tj usque progressibus . 

totum . Ex quo etiam intelligitur , partium 
enumerationem esse posse ad curatam , ve se 
tus . Si superioris generis , dicitur perfe- 
cta , aliter imperfecta. Omittuntur exemp.a , 
quia nota , et palmaria. 

9 6. Quid dilemma. 

Sequitur septimus modus, dilemma dictum* 
Idq. Iit , cum dure , vel plures propositiones 
liniantur , vel dissociantur, quinusdam no i 
particulis. Ex. gr. Si triangulum habere pos. 
sit, plus quam tres angulos , esse potest ve 
rectilineum Vel curvilineuni , vel nuxu 1- 
ueum • Atqui horum nullum t habet . plures , 
quam tres angulo^ . Nullum itaq. tnangu utn 
habere potest plui, quam tres angulos . 

07. Quid txempluin . . . > 

His omnibus ultimo loco addendum est 
ixemplum , quod fit , cum ex rebus notis ad 
incognita profcedamus. Ex. gr. Lacedemones , 
Athenienses , et Romani fuerunt liberi , qui 
agriculturam , et militiam exercuerunt • Q UI " 
cumque igitur Status has artes maximo animi, 
tardore colit, erit etiam liber. Ex antedicti 
jnodis hic est prsestantior , etenim ab exem- 
plis ortum habuerunt et progressus ars medi- 
ca ; agrorum cultura, navigatio , pictura , scu - 
ptura° poesis, tactica, etc. Ecquis est inter 
homines, qui aliquo exemplo cognito non luci- 
tur , btiatn ad aliquod scelus patrandum j 
ftonne Alexander Mstgnus Achillem , « L.l 
Caesar Alexandrum est imitatus? Quid plura- 

• F 4 N? 


Digilized by Google 


<■ ' / • 

De Locuela , 

Nihil deniq. in nobis exempto fortius , atrit 
vehementius ajrit ? 

c A p; X. 

t)? praedictorum modorum reductione 
ad unum syllogismum . 

9?. Ad syllogismum enthymema . 

I) Rimo enthiniema non est aliud, quam syl- 
logismus truncatus . Nam major propo-* 
sitio , in eo , prae sua maxima claritate , o- 
mittitur • Kx. gr. Lapis tendit ad centrum . 
Ergo est gravis . Nonne subintelligitur h:ec 
major : Quodcumq, tendit ad centrum est 

grave? iinthimema itaq. est syllogismus. 

99. Ad syllogismum epicherema . 

Secundo si singulis epicherematis pro- 
positionibus, rationes demantur, rtorine rema- 
net merus syllogismus? 

ICO .Ai syllogismum prosyllogismus . 
Tertio prosyllogismus est enthymematis j 1 
Atq. syllogismi unio , quam si resolveris , 
erunt manifeste duo syllogismi. 

IOI. Ad syllogismum sorites • 

Quarto loco sortes tot syllogiutio'; com- 
prehendit , quot sunt inter duos extremos 
termini interpositi , proindeq. soritem syllo- 
gismorum catenam quandam rectius possumus 
nuncupate . Resolvatur itaq. sorites praecedens 
in suos syllogismos . 





' Digitized by Google 


n.jusque progrestfhus • *9 

Quicquid cogitat est s mplex ; 

Spiritus autem cogitat: 

Ergo spii iius est simplex. 

Qniqquid est simplex , resolvi nequit ; 
Spiritus autem est simplex: 

Sp : fitus ergo resolvi nequit . 

Quicquid resolvi nequit , neq. perire potest} 
Atq. spiritus resolvi nequit : 

Spiritus ergo perire, non potest. 

Quod perire non potest, immortale est} 
Spiritus vero peti e non potest: 

SpVitus itaq. est immortalis: 

103 . Ad syllogismum Inductio . 

Id ipsum dicito de reliquis argumentandi 
tnodis jam extiicatis. Inductio enim sive 
perfecta , sive infpeifecta , syllogismum con- 
tinet . Ex. gr, Quae lucem reflectunt , sunt 
corpora opaca ; atqui Planetae omnes lucem re- 
flectunt : Sunt igitur Planetx corpora opaca . 

103. Ad syllogismum dilemtfia . 

t Dilemma vero ipsum est syllogismus . fia 
Euclides in propositione sexta primi Geome- 
triae libri . Si latus AB non sit aequale lateri 
CD. JZidem esse delet, majus , vel minus. Sed 
si majus vel minup absurdum oritur '.Latus er- 
go AB .rquatur CD . 

104. Ad syllogismum exemplum . 

Deniqtie si exemplo procedas, etiam syl- 

log smo duceris . Nam si dicas : Aristoteles , 
quia fuit maximus mathematicus , ordinali suam 
ethicam scripsit . Si tu ergo es optimus ma- 

thema 


1)0 De Loquelt , . . 

thematicus , recte , quoque scribes . Syllogisti^ 
ca ratione melius dices . 

Quicumq. est optimus mathematicus , ordU 
nate scribit J 

At si tu mathematicus optimus evadesi 
Ergo tu Iquoq. ordinate scribes • 

I05; Partis primx Conclusio ', 

, Haec de Mentis Actibus , atq. signis i qui* 
bus illos tam faciie explicamus ; Vidimus e- 
uim paene ori ii tnentem £x sensuum exte- 
riorum impulsibus, et sensus ipsos corporum 
ictibus excitari Et licet paucissimus imagi- 
rium numertis ad sedem animae perferatur j 
haec tamen illas inter se comparans , vel cum 
tertia , adeo multiplices reddit ; ut earum 
multitudo iit quasi infinita . Sed majores pro- 
jgressus vidiitius fecisse menteiri linguae arbi- 
Xrariae auxilio i Ex hoc artium , scientiarurii- 
que ortus ; Atq. ab eo tantae machinae, et instrii- 
inenta ; Societatum origo , legum prudentia; 
JWorum probitis; et tota virium Humanarum 
4 jipIicatio . Quid frltiri? Nonnd huic divinae 
facultati nostri ipsius cognitionem debemuS? 
J*orin£ maximuiri est; ani trio ipso animtitjt 
videre ? Atq. harc de Logica Docente . , Ad 
iUtentem itaq. procedamus , qiix in errdribut, 
et in veritate atque eorum io progressioni- 
jbus versabitur; 


PARS 



r 


9 * 

Hrs altera. 


De Logica Urente . 

L I B. L 

Me errorum ortu , eorunique progressibus . 

C A P. I. 

De mentis imbecillitate , ej usque causis « 

» • i 

t. Libri objectum, 

P Erpensis iis, qu» ad animi vires tum Ini 
teriores , tumque exteriores pertinent ^ 
priusq. sacrUm Veritatis templum vobis tan- 
dem aperiatur , quadam obstacula idcUrate co- 
gnoscenda , et diligenter removenda putamus, 
quae in omni errorum genere venantur; Ne- 
que iis in enarrahdis ero nimius; Sed reruni 
summa vestigia sequar . 

^.Primigenius hominis status , est rerum in- 
scientia ; 

Imprimis status hominis primitivus j ante- 
quam sensus adhibeat $ status insciti» iiniver- 
salis est , ut alias dictum , et fortasse tertio 
dicemus » Attamen quaedam ignicula et ce* 
rerum semina in monte ponenda Sunt , qii* 
sensuum exteriortun ope 3 atq. fcxercitio ve- 


, •>, Ue erruriubs , 

.^■accenduntur et inflammantur* i \- 
m ul ac accensa sunt , ex statu, tanta; omni- 
genae ignorantiae trans.it homo in rerum quam- 
plurimarnm scientiam. Verumtamen in tanti 
temporis longinquitate , atq. in tanta artium,, 
scientiarumq. progressione mens humana ad- 
huc res infinita», ignorat , atq. omnfgeqa er- 
rorum colluvie pxne tabescit . Eam itaque 
curare tabescentem unius .philosophi est cum 
prxceptis', et institutis . Sed prius tantx im- 
beci i' itatis causas noscere, atq. praecipuas ex- 
tricare , fit opus . 

3. Difficultas in addiscendo «> 

Quicumque artem aliquam, etiamsi mecha» 
liicam , vel scientiam sibi comparare sedulo 
studet , quandain difficultatem in se sentit , 
qux fere adeo magna est , ut eam difficilli- 
me superet . Quid hoc manifestius jn sbcie- 
tate civili? Forsitan esse possunt, ut iisdem 
lubet , omnes maximi philosophi , omnes 
Poetx , matheniatum cultores , atq. artifices 
magni nominis ? . 

4. Rerum sciendarum infinita multitudo . 

Tanta es.t rerum, naturalium copia , tanta 
artium, scientiarumq. multitudo, tantaq. re-, 
rura falsarum , vel dubiarum infinitas , ut 
mens iisdem prope obruatur . Nonne hoc de- 
legare dementis esset? 

5. Libido rerum multiplicium . 

Quid si hisce errorum causis, libido quoque 
«ccedat multas , ac diversas artes j multas et 

e ’ di- 



JSorumque progressibus * jf 

diversas scientias eodem teinporfe comparan» 
di ? Profecto quxvis mens ex imbecilla eva- 
det imbecillior , et majorum errorum fiet 
capax . 

6. Alia errorum cauta in sensuum obtusi- 

' i ' * 

tat e . ‘ v 

Addite bis omnibus sensuum exteriorum 
quandam obtusitatem , atq. sonsuum interio- 
rum naturalem dispositionem , quibus rerum 
corporearum ceu venenantur , et mutantqr 
jmagines . Nonne eadem de re diversi judi- 
cant varii homines , quia djversa corporis 
temperatione dominantur £ Marius Pater na- 
tura audax agebat audacter . Contrft Q. P':j- 
bius maximus verrucosus natura lentus , left- 
tjssinie proqessit , adeoq. ille pro Cimbris de- 
lendis , hic pro Annibale delassando , factus 
7. Alienationes , et distractiones . 

Mentis imbecillitas etiam eruitur ex tot , 
tantisq. alienationibus tum voluntariis , tunt 
physicis, quae nonnullis hominibus adeo in- 
ficerent, ut pacne insensiles appareant. In 
flcgmaticis inertia solet esse maximi • 

2. Altera errorum causa in nuturie phaeno- 
menis . 1 • ’ ■ ’ 

Deducitur etiam errorum causa ex indeclinabj T 
li difficultate cojvnoscencfi rerum vires, essentias, 
relationes , et fines. Ausi sunt quamplurimi hrec 
omnia rimari ; at eorum absurditates nemo 
nus adhuc dinumerare potuit . 


Digitized by Google 



4^ De erroribus , 

9. Jn repetitionibus et contradictionibus . 
Mentis imbecillitas quoqu^ eruitur ex tot, 
tantisque repetitionibus parumdem rerum , at- 
que ex tot , tantjsq. contrarietatibus , quibus 
ne quidem summi viri carent . Hujusmodi 
exempla sunt sexcenta , qux hic recensere 
t»eque liibet, neq. juvat. ‘ 

10. In systematum absurditatibus . 

His omnibus adjungite tot systemata ab- 
surda , tot phaenomena inenodabilia , tot hy- 
potheses commentitias , quibus maxime re- 
eentiorum libri scatent . ' 

11. E x meditationis inertia ^ 

Mentis item imbecillitas colligitur e? me- 
ditandi inertia, quoe omnibus hominibus est 
pxne communis. Hac de causa paucissimi 
sunt , qui rerum causas cognoscere curant • 
Quid turpius, quam se ipsum nescire, et cu- 
jam sui corporis artis medies imperitis com- 
mittere ? 

1 2. Ex corporis humani lentitudine . 

At animum inbecijlimupi reddunt qusdam 
forporis lentitudo , atque affectuum vjs , quie 
eum ita percutiunt , conturbant , et commo- 
vent , ut mens sola rerum superficie sit con- 
tenta . 

13* Ex nimio sui ipsius amore . 

His omnibus addendum , quod nemo unus 
propriae debilitatis, sit conscius , neque sibi 
testis esse velit . Quisquis enim aliqua de re 

j ud i- 


Digitized by Googl 


Eornmaue progressibus , gg 

judicium affert , putat non posse melius di- 
judjcari. 

14. Alia errorum causa ex parentibus . 

Quid si hisce omnibus breviter adumbratis 
prsecipuis errorum causis, ultimo loco addal 
tis, quod parentes, nutrjces , magistri , thea- 
tra, ineptorum librorum lectio, ipse multi- 
tudinis consepsus pueros depravant', atque 
abducunt a vero ? En errorum omnium prin- 
cipes causas, quas singillatim indicare cura, 
bo, ut declinare possitis. 

15. P ex judicia populari . 

Praeter jam dic$a , sunt et alia , uti pr*ju* 
dicia popularia, quae ut piant» , et animan- 
tia regionibus sunt adcpmodata . Quis ea co- 
gnoscit, et cognita ab iisdem audeat se li- 
berare ? Nonne decipi , et decipere seculuiq 
▼peitatur ? 



CA- 


Digitized by Google 



De erroribus j 

C A P. II. 


JDe erroribus mentis t - quo ad Sensus 
exteriores . 

1 6 . Visus prostantia . 

1 7 * X sensibus, visus est reliquis pr®stantior, 
quia illius ope majori 'idearum numero 
mens perfunditur, quam cum cjrteris . Pte- 
nim hoc uno corporum colbres , 'Hgurts, ma- 
gnitudines', distantiis, motum , atq. hu usce 
immensae universitatis pulchritudinem perci- 
pimus , quo orbati, nulla esset coeli fornicepS, 
nulla prtur® et scnlptth® proportio , nulla 
rerum dispositio, nullaq. tantae natur® im- 
mensitas nobis obversaretur . Attamen quis 
crederet ? Ilcc sensu mens niaximopere de- 
cipitur . 

x 7» Ex visu . 

i. Mens errat , cum quis objectorum exi- 
stentiam , qu® non videt, audacter negat . 
Profecto nemo aeris fluidum , neque inhnita 
animalcula , neq. corpora longe procul dissi- 
ta jntuetur , licet existant . 

I P. Ex visu . 

IT. Decipimur in judicando de rerum di- 
stantiis , eteniin credimus solem , lunam , et 
nubes ®qualiter a nobis distare . Verumtamen 
nubes non attolluntur , prxterquam ad duo , 
vel milliaria . Luna funerat distantiam 333, 


Digitized by-Goctgfc’ 


Eorumque progressibus . 07 

33 Sol denique juxta Kebleri supputatione* 
nonagintas miriones excedit . 

,10.* Ex visu . 

HI. Sj inter dyas Urbes , vel montes ma- 
xime dj^ijos , interposita sit vallis etiamsi 
amplissima , 'procul visi', apparet una eadem- 
que urbs , atq. unus idemq. mons. 

ac. Ex visu , 

IV. Fallimur etiam, quo ad corp.orum figu- 
ras. Nam ellypsis cominus perspecta a circii. 
lp non distinguit ujr . Et Turris angularis vi- 
detur spficerica . rtemq. du* lineae parallela 
longissime protens.ce , videntur convergentes . 
Qontraq, duo parietes divergentes apparent 
paraliel 1 . Quid amplius ? linea tortuosa procul 
yisa , nobis recta apparet . 

u *■ 

V. Campanae fremitus , dum sonat , non 
intuetur, etiamsj sonitus. audiri nequeat , nisi 
partium metallicarum vibrationibus > at 4 * aerl 5 
undis . liludq. ipsum dicito de aquis palu- 
dosis ac lutulentis . 

no. Ex VISU. 

VI. Eademq. deceptio notatur in lucis pro- 
pagatione , cujus motus putatur fieri puncto 
temporis , attamen est successivus ^ licet ce- 
lerrimus . New/tonus enim eam percurrere 
quolibet minuto. secundo 20. semidiametros 
terrestres , scii. 3 , 202 . milli^ria Italica putavit. 

23. Ex yif : u . 

¥11. Prxterea sol. videtur diametri bipeda- 


98 roribus , 

lis . Itemq. Planetx majores , atq. stellx pri- 
rus magnitudinis apparent tanquam faculae 
accensa;, verumtamen. praestantissimi Astro- 
nomi recentes Tellurem esse asserunt solis 
vix partem milionesimam . Nihil dicendum 
de Jove , deq. Saturno . 

24. Ex visu . 

VIII. Decipimur quoq- cum judicamus co- 
lores omnes corporibus adhaerere , licet in iis 
non reperitur , nisi quaedam radiorum lucis 
retlexio , cujus angulum si varies , motatur 

quoque color . - • 

25. Ex visu « 

IX. Si in fili extremo ponatur carbo ac- 
census , atq. tanta celeritate circum torquea- 
tur , ut minuto secundo circulus absolvatuy , 
circulum igneum minime interruptum distin- 
ctissime intuemur • 

06. Ex visu . 

X. Decipimur item adspicientes remum in 
aqua aliqua immersum , ruptum judicamus. 
In apice akissimi montis solem videmus ma- 
tutino tempore , attamon est ejusdem 


ctrum. . . . 

Vf. Ex visa . / - -V t V*'; 

< XI. His omnibus addite , quod naut* maris 
litora a se recedere in tuentur eadem cele- 
ritate , qui navis movetur • 

»8. Ex visu . 'T*- 

XII, Quid in theatris nbn adspicimus . Pro. 
scto sculpta putans, illic. pkta. 


<1 


« 


1 


Digitized by Goc 




"Ecrumqut progressibus . 

Montes erim maxin i inunite distantes , pon* }- 
$es , barathra , animantia cujusq. generis , ma- 
ria , flumina, eqnites , peditesq. armati vi- 
suntur. Quid plura? visus ipse vi.-um decipjt. 
or. Ex visu . 

XIIF. Denique ne sim infinitas . Si tactus 
tolleretur , nonne b*ec coeli immensitas a no- 
bis ut extensio solida judicaretur ? 

30. Mentis errores ex auditu % 

Sequitur Auditus , quo sensu etiam mens 
decipitur. I. judicamus musicae concentum 
esse in ipsis instrumentis , vel vocibus, nihil q 

autem in nobis inesse . Quid sonus , nisi aeris 
commotio a corpore sonoro percussa , cujus 
Undor aures nostras concutiunt , excitantque t.e r . ' . 

Oiorem . Hinc subjato aere , tollitur sonus . 

31. Ex auditu . 

II. Fallimur quoque cum judicamus universo? 
homines sonos audire eodem modo , quo nos 
sentimus . Quid falsius? Fortasse est una ea? 
denique aurium fabricatio in omnibus homi- 
nibus ? Is variat jn ipso homine juxta loco, 
tum, temporum, atq, «tatis rationem. 

32» Ex auditu . 

III. Erratur , cum versus iJlam, partem so i 
cum referamus , ex qna ad nos pervenit , 
tti.mui -corpus sonorum sit alibi* 

33. Ex auditu: 

IV. Itemque erramus cum unam voce» 
cum alia confundamus . Iis facile contingit , 
qui aliquem canent amiserunt . Cur ita ? 

G s quo* 


•- V 


Oigitized by Google 


. '* r , 

quoniam eorum vis phantastica adceitdkt#, 

proindeque credunt audii* , q U5e reapse non 
■audiunt .r ' fi 

: '*&* '* : ' r,t _ 84; j>Ex audit** - ’ 'vc«*Jdl 

V. Ut lucis radii , sic acris und.e obstacu- 
li inipactx resiliunt* £* hac aer» rep$fCu*, 
sio ne , oritur vocis repetitio , quam ae-ch uro 
dicimus , hujusmodi vocis repetitiones. fiud* 
ratis locorum distantiis. vSylvestres autem cre- 
dunt esse homines , qui eosdem ‘ludificant . 
Quod est iaW. ■ . ,* 

• ' l> ’ ' n •" * &* odMTMPk'* A 

Odoratus menti quoq.i causas errorum tri- 
fcuit , qui sunt sequentes . . Brimo putamus 
omnes odores ac fxtores corporibus inessed. 
Quod est omuino falsum . Nam corporibus 
non inhxrent , prxterquam effluvia , sive paf- 
m insensibiles 

nobis .voluptatem, vel 
jbolestjam excitant . Si primufn , sensa- 
* ^odorem . Si secundum^ 

wem . Hinc, sequitur , quod si toi- 
xmktitur odor , vel fator . 4 

E* odoratu*. ' . m'-"*.. 

Secundo decipimur, diim judicamus ofnn 

hotnines «qtte ac nos odorem , vel fetorem 
alicujus qprporis sentire . Fortasse est una 
eademq* nari««nfebricatio m amnibus hom* 
»i,bus ? Quis eniifa ignorat eundem hominem 
rtfdrbo»- laborantem non sentire odores , titl 
prius ? Cur fta ?* quia sensus dispositio non 
est eadem . Hinc bjwfnali - tempore non setr- 
*+ s* I '’4 aL 


^ - M i 



Eorumqut progm rsi&us • 10 1 

timus , quae tempore aestivo nos conturbant . 

• 37. Ex gustatu . • 

Sequitur gustatus . Hic sensus licet no- 
bis maximae utilitati, attamen est etiam mul- 
torum errorum causa . Primo judicamus sa- 
pore ni , sci!, amarum vel dulcem esse in dapi- 
bus. Verumtamen in ipsis non inest , quam 
qujedam particularum multitudo , quae linguae 
nervulos plus , minusve afficiunt . 

3 8. Ex gustatu . 

o. Decipimur, cum putamus omnes honu- 
nes ceque ac nos sentite saporem in dapibus, 
amaritudinem , aut dulcedinem in vino , etc. 
Quod ne quidem in ipso homine contingere 
. «otest , quoniam ejusdem linguae dispositio 
perpetuis mutationibus subjacet . 

39. Ex tactu . 

Sequitur ultimo loco tactus •, qui reliquis 
est minus erroneus . Corpora enim , quae vi- 
deo esse possunt spectra; sonitus, quem atu 
dio esse potest vis phantasiae , illud, ipsum 
dicito de' faetor ibus, et saporibus. At equum, 
parietem, aquam , ignem si tetigero, de eo- 
rum existentia dementis esset addubitare . 
Quid plura? U110 judice tactu , scimus nos 
existere , atq. extare infinita alia corpora 
extra nos\ a quibus continuo impellimur , et 
commovemur . Licet res sic se habet , ve- 
rumtamen hoc sensu mens decepta , frequen- 
tissime errat . 

. r* 'Wfc* ttt tn»,« • «oWawtf x 

4% / q q 40. Ex 


Digitized by Google 


4 b4 D? Prrorilatt , ? 

40. Ex tactu . *• • 

I. Vas aere repletum *qufc ponoerostnh 

putamus, ac si ab illo fluido esset orbatum . 
Quis nescit aerem ponderare , uti extera cor* 
pora ? atque ex hoc errore oritur alter . 
Arbitrantur en ; tn otunfcs homines aeiem in 
nobis, neq. in se i so gravitare, attamen re- 
Centissimi philosophi centies experti sunt ae- 
rem gravitate , illiusq. columnam , qus nobis 
imminet, aequari ponderi <28. pollicum mer- 
curii, vel 35. pedum cubicorum aquae com- 
munis i , ~ 

4ti Ex tacta • 

II. Corpus aliquod si in aqua mergatur } 
tantum ponderis ammittit , quantum est aquae 
Volumen solidi volumini aequale, adeoq. idem 
corpus minus ponderat in aqua , quam iri vii 
no , minus in hoc , quam in aere . In spatio 
autein vacuo nihil gravitatis amittit. 

42. Ex tactu t 

IIT. Quaedam corporum superficies , licet 
nobis perquam laevigatae adparenr , verunita- 
men mycioscopio perspectae > asperrimas in- 
tuemur * 

43. Ex tactu. 

IV. Insuper judicamus quaedarri corpora es- 
se sua natura frigida , quaedam alia ex se ca- 
lida. Calorem , itaq. et frigus corporibus inesi 
se credimus . Quod est omnino falsum . Eto- 
nim calor , et frigus sunt qnxdam anitni no- 
stri sensationem ; quas in nobis , uti odores , 
' 1 * ' k ' tft 

f 

/ 

7 \, - ' 1 






qigjped (S.QOgle , 


Eorurtique progressibus. 

et Sapores , corpora exteriora in nobis exci- 
tant . 

44. Ex tactu 4 

V. Decipimur quoque , cum manum ca 
dam irt aqua frigida mergamus , aqoam sen- 
timus calidam , et contra . Quin advertatur * 
quod ma«us , aqua sit calidior , vel rigl, 
dior . Ex. gr. Si in manu sint calonS 8. S ra ‘ 
dus , in aqua autem 5, frigiditatis. Aqua sen- 
tiri debet calida , uti 3. Contra si in aqua 
sint decem frigiditatis gradus , et in manu 4« 
caloris . Manus sentitur frigida , ut sex . 

45. Ex tactu. 

Ex tactu denique decipimur* , curri a , s ? 
th judicium feramus de corporum duiitie , 
mollitudine , flexibilitate , etc. qux suos gra- 
dus habent. Nonne quotidie experimur > quo 
uni durum , alteri molle videtur ? 


jy. 


■ 




* 




- 

**vv, »* ». f 

■■ 


Jflu. O/i 
•jv 5.'*' ir:-k 
< v v n * 




G 4 


CA 


Digitized by Googl< 




Vc errdtibus j 

* * *. . * 

G A P* III* 


n 

.-» 4 . . 

.. «t * ■ 


De errcrib. quo aJ sensus interiores • 

4 (5. Qe/ seriius interiores . 

I Nteriores hominis sensus , ut in ffhimO ff* 
bro , sunt memoria , vis te mperamenti , at<f» 
affectuum , attentio , rf sensit f moralis . De er* 
roribu. cujusque quam breviter* 

47. Mentis errores ex memoria. 
Memoriae * omnem nostrarum cognitionmtt 
sphceram debemus , ilos ea tamen decipite 
1. Nobis raro exhibet ideas alias perceptas . 
a. Centies unam pro altera idea , unum pro 
alio vocabulo subministrat . Illudq. dicito de 
locis, ac temporum epochis. 3. Kx memo- 
riae vi evenit , quod idea vividissima ojnnrt 
alias debilitat , et habentur in ea tanqium 
expunct.e . 4. Eadem nobis deest in narra- 
tionibus maximi momenti . 5. Denique ali- 
quando adeo vivida evadit , ut cum ipsa 
iminadnatione confundatur . 

O 

48« Ex vi temperamenti . 

Sequitur secundo loco temperamentum , 
quod cum sit qu.xdam solidarum , ac fluida- 
rum partium consentio , clarissime intelligi- 
tur ipsum esse posse m3gis , vel minus len- 
tum ; magis , vel minus vividum , adeoq. in 
nostras intellectiones ? in nostra judicia , atq. 
ratiocinia summopere influere debet , quorum 

W> ,K P- <\r*i 


Digitized by Googli 


Eorumyue progressibus . roij 

Omnium errata hic recensere mininis juvat . 

•49. Ex temperamento . 

Cum primis, ii omnes> qui temperamento 
cholerico dominantur , sunt rmgmt.nm rerum 
promissores, superbi , audaces, vaferrimi , 
ambitiosi , crudeles . Sanguinei amem sunt 
'Venerei, vinosi, voluptuarii , brevius ad Sa 
omnia. rapiuntur , qu* sensus alliciunt , et 
mulcent . Melancolici plerumq. sunc confusi , 
laboribsi , diffidentes , atq. acerrimi judicii • 
Flegmaticos denique experimur pavidos , su- 
perstitiosos , somnolentos, serviles, confusos, 
atq. tam in virtutum , quini in vitiorum 
exercitatione inerres . 

50. Ex temperamento . 

Quae cum ita sint, quisjue intelligit , quod 
hi omnes eodem de objecto diverse jfidl are 
debeant , e >rUmque judicia natur* cujasque 
e«e adtemperata . Ex qno necessario sequi- 
tur idem periculum sanguineis minimi , rne- 
lancolicis , et flegmacicis Maxirhi moifienti 
obve rsari . Ex quo etiam sequitur , quod 
una , eademqtie res esse debet uni maxirrce 
voluptatis, alteri vero maximi doloris. Hinc 
quoque redditur ratio , quare unus judex illum 
ipsum absolvit , quem alter damnat. Nonne 
tanta judiciorum varietas , a diversa corpo- 
j-Um constituzione repetenda ? Nonne hac est 
multorum causa errorum ? 

51. Mentis errores ex passionum vehementia . 

Tertius nostrorum errorum fons , idtmque 

uber. 


th 6 fi e erroribus , 

liberrimus in passionibus inest . Quid singula» 
jjersequar , cutn omnes ad unum sui ipsiu»'; 
amorem reducantur ? Etenim ex immoderato 
sui ipsius amore exortae sunt tot populorum 
caedes , patri» proditiones , parricidia , flagi- 
tia, scelera, incendia, provinciarum , urbium- 
que direptiones . Quis ea recensere valeret , 
quar Cyrus major Persarum Rex, quae Ale- 
xander Macedo , quxque tandem ipsi Roma- 
tii gesserunt ? Legite quaeso vitae humanae 
monumenta historica H tam recentia , quam 
illa ab ultima antiquitate repetita , in iis tan- 
quam in tabula innumerabiles amicos prodi- 
tos , Sanctiora iaedera neglecta , innocentium 
tnilliones modo unius ambitioni , modo ava- 
ritix , modo libidini , modoque crudelitati 
immolatos esse videbitis . Dici posset hoc 
ipsum singillatim de timore , de spe , de am- 
bitione , coeterisque . Quid plura ? Nulla in 
homine passio immodica ,qux martyrum mil- 
'lione» non recenset . 

51. Ex attentionis defectu • 

«ja. Sequitut attentio , ex cujus neglecta 
plurimum quoque decipimur. 1. Erramus , 
cum nostra attentio licet finita, eam in quam- 
piurima objecta distrahamus, a. Saepissime 
attentio uni objecto adhaerens, reliqua nos ^ 
ignorare facit . 3. Ipsaq. augetur vel minui- 
*ut , pro ut nostra militas est major , vel mi- 
ti >r . 4. Ex attentionis neglectu fere contirf- 
tt.t, quod de rebus involutis, et implicitis 

judi- 


Digitized by Google 



delationes noverimus ? Deniq. ex slttentioni* 
defectu ortum ducunt tot, ac tanta prs-judicia 
popularia , mentis alienationes , atq. aWrdi* 
tates . Nihil dicarri de sensu mbrali , qui 
tiumq. nos decipit v Ha-e de mentis erroribus 
quo ad sensus exteriores , et interiores • 


i ertorib . , guo ai animi sensationes * 

53. Ex sensationibus errores . 

ITT' X omnibus iis , qua? huc usque maxima 
P.f curti brevitate extricata sunt , liquido 
patet universaS animi sensationes praedictorum 
sensuum tam naturalem , quam temporaneam 
dispbsitionem sequi debere . Cum hi sensua 
jnagna sunt in \'arietate, non modo inter ho- 
mines , sed fctiam in ipso homine , sequi quo- 
que debet, quod unius sensatio abs alterius 4 
serisatlone distinguenda . En ratio cur 
idem corpus , neq. :eque durum , neq. atque 
pohderosum , vel molle , vel odorum , vel 
faetidum omnes sentiunt . En quoque ratio # 
quare dictatum illud sit verum . Quot homi- 
nes , tot sententia. Rerum enim judicia a senr 
sationibus, sensationes vero a sensuum textu- 
ra oriuntur . Varietas itaq. sensuum, etiam ju* 
dici orum diversitatem affert . Qua? cum sint* 
videamus ftiodo f quo pacto a sensationibus 


C A P. IV* 


4f 


Recipiamur. 


- 44 *^ 


b 


> < . <J . 

ro8 Dtf erratibus, 

54* Sat sensationibus « 

i. Mihi color videtur, cxruleus , cjui alteri 
stibluscus adparet . 2. Mihi rudis , indigestaq. 
noles obversatur statua , quae meis sociis omni 
e * mte regularis videtur. 3. Idem Musicae so- 
nus ab uno harmonicus, ab altero dissonus audi- 
Wr. 4-Centies commendare, et vituperare simul 
eandem vocem , Vel instrumentum a pluribus 
inaudivi . 5, Hodie non sentio , ut hesterna 
die. 6 . Odores acuti quamplurimis sunt gra- 
ti , mihi vero molestissimi . 7. Quae uni sa- 
pida , vel odora , alteri insipida , vel foetida 
apDarent. 8. Eodem in loco frigescit meus 
amicus, ego vero sudore madeo. 9. Mihi 
asperrimum iliud ipsum , quod aliis Jaeviga- 
tum videtur. 10. Sanguineus voluptate per- 
funditur ex eodem objecto , quod ilegmatico 
est maximae molestiae . 11. Qure puellis sunt 
tam grata , puberibus inepta , viris ineptiora, 
et senio confectis ineptissima cbversantur. 1» 
Sanguineis deridiculi sunt flegmatici , hi con- 
tra sanguineos stultos esse , et vesanoso exi- 
stimant. _ ■?&***•■ „ . ... ..** 

55. Ex sensationibus . 

Ex hac tanta sensationum varietate , varia 
judicia oriri debent ? Si quis ergo velit , ut 
Pompejus judicet , uti Caesar , atq. hic uti ille, 
eorum sensationes permutare debet. Tunc Pom- 
pejus esset Romx proditor . Eadem anima est in 
omnibus hominibus , corpus cujusque differt . 
Multa enim sunt in corpore , qux acuunt , 
multa quae obtundunt mentem . Ex quo sequi- 
/' ~ tur. 




» 


Eorumque progressibus , 109 

tur , quod ambitio, stoliditas, avaritia, feroci- ' 

tas., liberalitas suas radices , et semina in ipsis 
corporibus habent . Qqjp sola disciplina debi- 
litantur. ~ r 

C A P. V. 

m wk l.-f ? v tft •* •-$' i ■ V * * 

De errorib, quo aJ ipsius mentis actus . 

56. Quit mentis vires . 

V is cogitans, judicatrix, atq. ratiocinans , 
adeo est insciti* tenebris involuta , ut 
paene impossibile mihi sit omnes omnium er- 
rorum causas htc recensere . -Quamobrem con- , s 
sueta brevitate praecipuas duntaxat attingam., 
ne nimius videar . 

57 . Mens errat in sensationibus . 

I. Mens errat, dum sensationes concipit in 
objectis existentes. Hinc judicamus dulcedi- 
nem esse in meile , saporem in ficubus , fri- 
gus in marmore , dulcedinem in vino , atq, 
in instrumentis concentum . 

53 . Alia tr rorum causa, 

H. M-/ns errat , dum sensationes , quae ut 
centies lictum sunt relata? , ut absolutas ha- 
beat . lyinc false dicimus aliquod objectum 
sua naturi bonum , vel malum , licet sit so- 
lummodo quo ad nos. 1 f *^ . 

59 . In sensationibus definiendis errat . 

III. Mens iteinq. errat, cum voluptatis , 
vel doloris sensationes > quae non sunt nisi 
r ‘ to- • ’ 

l 

1 1 

\ 


/ 


1 i 

. Digilized by Googlc 


p 


.■ y % 

t t® , P? errjg/fyt * , 

totidem rectiones no is conspnse, vel dissq- 

«ce , habeantur absolutae. 

<"■0. W//> ajcfe/hr Jfceptio m 

IV. Decipitor quo® e cum Dei , horainunj, 
et plant»‘win actiones putentur ejusdem gene» 
ris , tametsi tofo cxlo differant . 

6l. Sequitur aiiu deceptio . 

V. Sim ; it r Dliitur , dym ideas spirituales 
•onnhi extensas , et mitf riales ^oncipiat . 

66 . Judicia fa^sa 'x prava idearum unione • 
i. JEr^at e-inn , si qu* sint conjuncta,, 
separata esse ju icet . Coi.traque qu?e nonnisi 
jn tote separantur , concipit conjuncta.,, Suoqi 
noris gereris suat Poetarum fabuljp . Secunda 
autem sunt to F-,om<woru;q Dii, De,eq. ut : t 
victoriae, fortunae, februa, juppi:er , Teimj,- 
nalis , Fer et i his. 

6'}°. Qx idcqrum ignoratione. 

VH. Fal issinte. judicatur, curi relatinnunj 
ideae ignorentur , ut in maiorum origine, vel 
in Dei, vel ani manatura , atq. in unionq 
mentis cum corpore . " 

^ 4 * Judifia falsa ex {ales hypqtke sibus . 
Vili. Piaeterea mens errat , dum bypoteses 
tabeat veras, priusquam perpendat mim sin^ 
tales. Hujusrpodi stmt Phuonis ideae innat* , 
nostra in tuitio in Deo tanquam in speculo a 
quod Malehranchio tantopere placuit . 

*5- Ex meditationis defictu. 

IX. Itemque decipitur ex meditationi de- 
fectu , ex quo tpt absurditates , quse deliran- 
'aa £ tium 







4 


Eorumque progressibus • III 

tlum somnia potius sunt , quam cordatorum 
\virorum judicia . 

66. Et circumstantiarum defectu . 

X. Mens quoq. ?rrat , si absolute accipiat , 
qu^ ex quodam circumstantiarum concursu 
sunt intelligenda. Hinc male definiuntur .men- 
tis actus ex fortuna . Nemo timidior , nequa 
crudelior , sed fortunatior , quam Octavianus 
Augustus . 

67. Philosophorum communis error « 

XI. Mens in errore est , cum ab ideis pe- 
culiaribus ad universales ascendat , quin omnes 
species, et specierum species percurrat. Hinc 
Franciscus Redus ex paucissimis insectorum 
observationibus , universa insectorum genera 
ex ovis oriri conclusit . 

68. Ex quo scepticorum falsitates . 

* XII. Errant etiam dum ea,qux non intel- 
Jlguntur , insipienter , atq. pervicaciter dene- 
gant . Hinc sceptici , et Phyrronici veritates 
omnes obstinato animo refellunt, Epicurus 
sollummodo sensibus credebat . 

69. Ex novitatis amore . 

XIII. Decipimur perquam sype ex novitf- 
tis amore. Ex hoc uberrimo fonte, ortum 
habuere infinitae ' absurditates , ac systemata 
falsa Hinc sapienter Seneca : Nullus error si* 
ne patrono . 

70. Ex argumenti analogia . 

XIV. Erratur quoque ex argumenti a n al°“ 
gu, sive ex quadam rerum similitudine • E* 

«»J 


,*?.* . D* foribus , 

hoc oritur , quod si dux res aliquo pacto in- 
ter se coi veniant , inconsiderate concludimus 
easdem in omnibus requari. Hoc analogi* ar, 
gumento a tis medicae imperiti quotidie fal- 
luntor. Quo argumento sublato , ars medie» 
omnino perit , cum medicis ipsis. 

7 1 • Ex libertatis abusu. 

XV. Mens etiani ernt ex libertatis abusu, 
quo quid faedios dari posset? Qu*dam scien- 
ti* atxana cum periculo re.erantur. Natu 
quidquid recipitur , in modum recipientis ac- 
ctpitur Quis prudentior in scribendo Platone, 
Aristotele , Ciceirone virgijioq. i pSo ? 

vvr r- 7P " Ex Studl ° P arii ,um . 

.w i. trratur partium studip.. Semel enim 

anuni humani vi concussi , non amplius ra- 
tio, e yt.intur , sed pecudum in modum ducem 
sequuntur S V 11 ? 1 • hx hoc principio repetenda 
sunt p.Tp- iptini ta incendia, populorum dire- 
ptiones , regnorumq. revolutiones . 

•yxrJ?' ■ ^ esl ^ er j° nos JistinouenJi, . 

** ,Jec .P i . mur quoque ex immodico de- 
„. erJo no ^ distinguendi a reliquis hominibus*, 
^inc maxima hominum flagitiosorum multi- 

YVTTT r- 74 .' P rivata Militate. 

isx pnvato emolumento facile etiam 
erramus . Q u j hoc morbo laborat , nulla ei 
sunt tanta natur* , ac religionis ligamina. Nul- 
4q^ue eidem fides in alios homine*., pietas io. 
j atep in ajios liberalius. 


•'i 


m 




B*. 


/ 


Eorumgue progressibus . i* 15 

75* Ex ambit ioite • 

XIX. Praeterea mens errat , cum nimio do- 
minatus desiderio <juis rapiatur. Ambitioso ^pim 
quid sunt homines , praeterquam pecudes , ac 
vilissima animalcula? Tiburi Caesar triumpha- 
sit ob tercentos populos devictos , mille ur- 
bes deletas , et quia hominum millionem dp- 
necavif. 

76. Ex sui ipsius amore . 

XX. Denique cur vos tantopere morer , 
nonne quotidie eos spernimus ac damnamus, 
$ui nostris judiciis opponuntur» 



Digitized by Google 



t*4 erroribus , 

C A P, VI, 

pe erroribus ) quo ad animi signa relatis \ 
deque nominum abusu * 

^7t Qu<e vocum natura . 

S Unt profecto 'voces , et vocabuli quidam 
animi signa , quae hominum conventione 
aliquid denotant . Voces autem considerari 
possunt vel in se ipsis , vel inter se, vel cum 
aliis comparati , Ex prima enim considera- 
tione voces res exprimunt ; ex fecunda ort* 
sunt propositiones , quibus judicia ; atque ex 
tertia nati sunt syllogismi, quibus ratiocinia 
pnunciantur. Praeter tot , ac tanta mentis er* 
rata jam dicta , ipsa quoq. errat in vocum 
abusu , in propqsitionibus , atq. in syllogismis 
adhibendis . 

78. Mens errat in vocibus adhibendis signis 
ficationis expertibus • 

I. Mens in deceptione est , cum vocibus 
omnis omnino significationis expertibus uta- 
fqr, ut enthelechia , quam Aristoteles adhibuit. 
Hujusmodi vocibus artis medie» imperiti sca- 
tent . Ut vis fiogistica , aer fissilis , aer hepa- 
ticus , et sexcenta alia sibi , ceterisque ineq- 
gnita , 

79, Ex vocum unione . 

IT, Mens errat, si voces ex se c 1 arissimasj| 
surculus 4 quadratum | e|?« adhibeat conjum- 

_ £»*« 


Digitized by GoogI 



Eorumque progressibus. 1 1 5 

cias , ex quarum unione fiunt obscuras , ut 
circulo-quadratuin , sphterico-cubicum , aliaq. 

80. Ex ambiguitate . 

III. ^Decipitur , si vocibus ambigua? signifi- 
cationis utatur , ut felicitas , cujus natura est 
relata , atq. adeo multiplex , ut philosopho- 
rum placita recensere, nemo auderet. 

8 1 . Ex vocum natura . 

lY r . Si putemus voces denotare res absolu- 
tas , cum earum relationes exprimant . Hu- 
. jusmodi sunt , pulchritudo , vitiositas , justitia, 
yeritas , etc. 

80. Ex differentia temporum , ac locorum r 

V. Erratur , si eidem vocabulo eadem vis 
tribuatur , etiam in maxirpa temporum , ac 
locorum distantia , uti sunt pileus , navis , 
theatrum , armatur* , etc. Hujusmodi voces 
nihil retinent tam antiquissimae antiquitatis. 

«3 . Ex mefhaphoricif , et emphaticis vocibus. 

VI. Mens quoque errat si verbis rpcentissi- 
mis, vel methaphoricis , vel emphaticis uta- 
tur, quin sit necessarium. Hoc peccatum pec- 
carunt seculi sextidecimi scriptores , quos vul- 
go secentistas appellamus . Hujusmodi fuerint: 
gemmare vites , sitire agros , letari segetes , 
lyxuriare frumenta. 

84. Ex vocum indefinita signifieatione . 

VII. Si voces indefinitae significationis ad- 
hibeamus, uti sunt voces, quibus animi no- 
stri adfectus explicamus . Sic ajnor , odium 
iru , voluptas , dolor etc. qua? possunt habere ma- 

H * jorem , 


f t 6 De erroribus , 

jorem , vel minorem vim , pro ut sunt ha» 

minum dispositiones atque hahitus. 

?5- Ex vocum obscuritate . 

VITI. Si voces adhibeantur , quse res intel* 
ligibiles nota designant . Cujusmodi sunt infi- 
nitas , eternitas , creatio , a.fnihilatio , cogita- 
tio , vis plastica , et melicorum , vis logistica , 
8 6. Ex vocum obscuritate . 

' IX. Sl eidem voci una eudemq. significa- 
tio tribuatur. Sic libertis divina esse nequit 
ac illa hominis , Neque homines inteliigunt^ 
aut agunt , uti Deus . 

«7- Ex nominum abusu . 

X. Postremo Joco mens rmximo in errore 
Versitur in quamplurium nominum abusu , 
tam in artibus, quam in facultatibus. Exem- 
pla omittuntur, ne nimius hac in re videar. 
Quid triumphi , quid trophaei hodierni , nonne 
sunt nomina significationis expertia ? Quid 
hodie senatus, populusque Roxnaaus? 





Digitized by Googjle 



£orumque progressibus * 1 17 

r~ C A P. VII. 

De erroribus , quo ad propositiones , 

f * v* 

83 . Ex propositionum natura . 

1 . AyCEns errat in propositionum enuntia- 
' IV JL tione , cum propositiones putet esse 
adhrmantes , licet judicia falsa contineant , ut 
materia cogitat , spiritus est extensus , Deus est 
ipse mundus homo est lapis . 

3 $. Ex earumdem indole . 

II. Itemq. errat , cum quasdam propositio- 
nes reputet negantes , licet judicia vera enun- 
cient. Sic materia non cogitat , spiritus .nort 
est extensus , Deus non est ipse mundus , ne- 
que homo est lapis . 

90. Ex terminorum natura. 

Iit. Decipitur quoqtie si adtributi rtomeit 
pro ipsa substantia ponatur, ut extensio est cot* 
pus ; cogitatio est spiritUs : 

9 1 . Alia error Ufn causa . 

IV. Si vox phantastica pro corporis voce 
usurpetur , uti speCtriim , et idea pro corpori- 
bus , umbra est mobilis . 

02. Sequitur idem * 

V. Si voces idearum abstractartirtl, habeafltf 
tur , ut rerum voces reapse Cxistentium . Hlu- 
jusmodi sunt genus , species , universalitas , /«■» 
st it ia , etc. et si qux sint alia ejusdem g«- 
fleris * 

91 - 


H 3 


fit De erroribus , 

03. Ex propositionum conttarieiaie * 

VI. Mens quoque erfat , si ex pstucissitritf 
propositionum numero , sine ulla inductione* 
statim universaliter concludatur i Ex. gr. ali- 
quis Italus est sagax ; aliquis Gallus est sagax. 
Omnes 'ergo iEurop* incolae sunt sagaces. 

04« Ex contrariis propositionibus . 

VII. Erratur etiam , si dux propositione» 
contradictori* habeantur vel ambx verse , vef 
*mb* falsae , Cum necessario earurtt una ne- 
cessario esse debeat vera, altera falsa. Ex.gr< 
Quicqoid in universo existit , est ordinatum * 
Aliquod in eo , non est ordinatum . Quaruift 
si prima est vera , altera fataliter esse debet 
quoque falsa . Alias idem esset , ac non esset* 
Quo nihil dbsurdius . 

9<j. Ex propositionibus contingentibus • 

VIII. Errat item mens , si ex duabus pro- 
positionibus contingentibus judicet alteram 
esse debere necessario veram , alteram fatali* 
ter falsam, cum esse possunt vel ambx verse* 
vel ambx falsx. Ex. gr. Aliquis Civis est pa- 
tri* proditor , uti C. Cxsar . Aliquis Civis , non 
est patri * proditor , ut Regulus . 

96. Ex definitionis defectu . * 

IX. Similiter decipitirr, si nominum defini- 
tiones pro definitionibus essentialibus accipiat « 
E*, gr. Geometria tst ars dimetiendi terram 1 
Homo est animal rationis particeps et loquax . 
Sexcentst hujusmodi definitiones habentur prO 
essentialibus, verxmtamea non continent aliud* 


Digitized by Google 


Eorumque progressibus . i tf 

tusi quid nos nothine Geometria* , et hominis 
Ifitelligimus. 

9^i Ex ejusdem obscuritate . 

X. Decipitur , cum si qui peculiaris noti 
omittatur , qui a reliquis rebus distinguitur » 

gr. Homo ist animal bipes deplumatum. 

9 3 . Ex vocabulorum defectu . 

XI. Erritur quoq. si in rebus definiendis 
troces adhibeamus indetefmiriatx significationis* 
tx. gr. Deus est actuosus , nam preerer Deum* 
animantia , cujusq. speciei etiam agunt . 

99. Ex definitionis falsitate. 

XII. Erronea est definitio , si vocabuli ad- 
hibeantur , quje non rerum proprietates , sed 

accidentia corftinent . Eit.gr. Homo est animal 
Scientiarum , artiumque capax . Dantur enml 
etiam homines ignivi , stupidi , et bardi . 

IOO. Ex vocabulorum obscuritate . 

Xtll. ErVonea est quoq. definitio , si non 
J-eci procetur cum re definita. Ex. gr. Omni 
triangulum est figura plana . Sed non omnis fi* 
gura plana est triangulum . 

10 1. Ex vocibus obscuris. 

XIV. Vitiosa est definitio si vocihds obscu« 
fis ertuncietur , ut anima est monas cogitans % 
Vel entheichia corporis organici. 

1 0*2. Ex vocibus sytionimis * 

XV. Erronea habenda est definitio , si ad- 
hibeantur voces synonimae , Ex.gr. Infinitum 
tst illud , quod fines non habet Immensum t 
quod dimetiri haud possumus . 

H 4 < 


to%. Ex 


J29 Di erroribus + . - 

IOJ. Ex vocibus negativis* 

XVI. Similiter decipimur , si definitioniku* 
negativis utnrnur, quar non denotant quid res 
$unt , sed quod non sunt . Hujusmodi e^t de- 
finitio animae, quod non sit corpus. Deus non 
est ipse mundus , neque ejusdem pars aliqua . 

104. Qux definitionis falsitas . 

XVII. Vitiosa quoque e t definitio , si» ex 
genere, et differentia non constet. Superioris 
generis est hoc exemplum . Temperantia ho- 
mines eonservat . Deest genus, nempe virtus . 
Alterius generis est hoc aliud : beneficentia est 
habitus bonus . Deest differentia , qua a cete- 
ris virtutibns discriminatur . 

' 105. Qu£ divisionis vitiositas 

XVIII. Mens deniq. eri at in rerum divisio- 
re . Si totum in partes ita dividat, ut unum 
in alio membro contineatur Ex. gr. Roma- 
norum societas Patricios, senatores, equites , 
et plebem comprehendebat . Senatores enim 
erant Cujusque ordinis . 1. Si totum vel in 
partes prene infinitas, vel in dispares divida- 
tur . Ex.gr. Si quis Ttaliim divideret in ceft- 
tum provincias , vel in P. emp.venetam , et ifl 
ea , qua sunt extra rempubffcam • 


' ' * CA- 

* . 1 * * • 


Digitized by Google 



Iftl 


Sorumque progressibus • 

C A P. VIII. 

Ve erroribus quo ad syllogismos , aliosque 
, , arguendi modos • 

, b ' 

to 6 . Prima syllogismi vitiositas . 
i. Ens errat in syllogismo conficienda j 

. si plures,quam tres terminos habeat, 

sive illud accidit vocum ambiguitate , sive 
sensus divisione , sive quod eadem vox in 
majori propositione est subjectum , in minori 
praedicatum . Primi generis est hic syllo- 
gismus . populus radices sub terra habet . Mul- 
titudo autem hominum est populus . Ergo ho- 
minum multitudo sub terra suas habet radices . 
Alterius generis est . Mus radit caseum . Mus 
vero est monosyhaba . ltaoue monosyllaba rodit 
caseum. Tertii generis est hic alter. Sciendi 
ardor hominem efficit doctum. Verum necessitas 
excitat sciendi ardorem • Necessitas igitur ejji- 
tit hominem doctum. 

107. Altera syllogismi defectio . 

.. IT. Erroneus est syllogismus , si medius ter- 
minus saltem semel non sit universalis.Ex.gr. 
AHquo / animal est leo. Aliquod animal est lu- 
pus. Ergo aliquis leo est ' lupus . Quod est o- 
. snnino falsum . 

1 08. Quarta syllogismi vitiositas • 

JIT. Mens quoq. errat , si in syllogismo con- 
clusio promissis fuerit universalior . gr. 

Omnis 


tOt t>s irrotibus * 

Omfiis eirctilus qua tuor angulis rectis equahit » 
Circulus autem est figura plana . Omnis itaqui 
figura plana quatuor rectis tequatur . . 

109. Quinta syllogismi vitiositas. 

IV. Syllogismus est vitiosus , si quis e* 
praemissis negantibus velit affirmativi conclu- 
dere. Contraqi si e* praemissis ajentibus velit 
aliquid negativi concludere « Primi generis 
fcst : Arabes non sunt Christiani . Itali non sunt 
Arabes . Ergo Itali sunt jChristiani » Secundi 
generis est hic : Africani sunt inertes. Eurtr- 
paei autem stmt naturS laboriosi. Africani igi- 
tur non Sunt Europii. 

110. Alter syllogismi defectus • 

V. Erratur etiam vi haspirationis . Ex. gn 
Quicquid amas , non comedis . Sed pisces hatnai 
pisces ergo non comedis . 

rir. Septimus syllogismi defectus . 

VI. Mens errat in syllogismo conficiendo j 
si quid pro causa ponatur , quod reapse 
non sit Causa . Ex. gr. Literarum studium 
breviorem reddit Litbratorum vitam . 

ii*. Octava syllogismi vitiositas» 

VII. Illud quoq. dicendum si quis pro deffioti- 
Strato habeat , quod est in qUatstiotie . Ex. gr» 
Si quis diceret . Mundi cl atrum ist illud , ii i 
quo universi corpora tendunt 1 Atqui omnia mun- 
di corpora in Tellurem decidunt . TellitS igitu? 
ttst mundi centrum . 

113. Nona syllogismorum vitiositas» 

» Vili. Vitiosus pariter est Syllogismus , si 

quid* 


Digitized by Google 


Ttorumque progressibus « t 4 f 

qtlidquam alicui substanti* absolute tribuatur t 
qiiod eidem per decidens competit. Ex. gr. 
P/anetx f uti tellus , sunt corpora opaca . Ergo 
habitatores habent . 

1 14* Error ab exemplo . 

IX. Mens errat in exemplo , quando ex r t 
cognita ad incognitam quis deveniat , quin ei- 
dem rtJrum circumstanti* non concurrant. 
Ex. gr. Prima bella civilia inter pairicios , et 
plebeos , fecerunt Romam maximam , atq . po- 
tentissimam . Ergo si omnes Europx status bel- 
la intestina foverent .(Q tiod utiq. est falsum) 4 
Redderentur potentiores . 

II5* Ex enthymemate i 

X. Errat mens in enthimemate ob idem 
principium . Ex. gr. Dux valentinus statum 
Ecclesia- a tyrannis vindicavit . Fuit ergo ma- 
ximtis imperator . 

1 i 6. Duodecima ex sorite vitiositas . , 

XI. Captiosa est argumentatio ^ si in aliqua 
jiroposititinum serie, una est erronea . Tunc 
Quotquot sunt, omnes rUunt . Ex.gr. Ex omni- 
bus terrx partibus Europa est melior . Ex EU- 
iopse statibiis Italia . Ex Italiis regionibus re- 
gnum Neapolis < Sed ex regni partibus Lucania. 
U*c igitur reliquis terrx- partibus prxstat . 

1 1 7 * Ex circulo Logico. 

XII. Denique mens decipitur , cum idem 
per idem demonstrat. Ex.gr. Si quis dicerets 
Corpora decidunt ad eorum centru ; quia gra- 
vi* * 


Digil 


-I 


Dc erroribus , 

via . Contraque corpora omnia sunt gr&vjtf, 
quia' ad eorum centra tendunt. 

C A P. IX. 

_ V * erroribus , qui ex prava pueroruM 

institutiones oriuntur . 
irt?. Errores ex puerorum educatione . 

P Rxdictis errorum causis, sequentes quoqut» 
sunt accensendap, quae in ipsis educatoribus 
inheerent. Quis crederet? Parentes, nutrices, 
ludimagistri , theatra , quadam librorum Ie* 
ctio, atq. ipse populus animos juvenum de- 
pravant, atq. a vero abducunt. 

119. Ex parentibus . -* 

Parentes vel nimia severitate , ptierdrunt 
insita naturar ignicula extinguunt , Vel immo- 
dica indulgentia , eosdem corrumpunt , prius- 
quam filiorum naturam noscant. Fortasse una, 
eademq. disciplina sufficit ? sunt juvenes toti- 
dem terrarum species . Uti enim agricola 
tunc est artis peritus, cum semina , et plantas 
terra* qualitatibus sciat adeommodare . Hanc 
artem si scirent parentes, scirent etiam suos 
filios optime informare . Primigena igitur 
puerorum' depravatio a parentibus ipsis est re- 
, petenda . 

120. Ex nutricibus . 

Parentibus accedunt nutrices fere omnes 
Ignavat, mendaces, inertes, atq. imperita? . 

H* 


Digitized by Google 


TZorumque progressibus, izjf 

M* sunt , quae popularibus praejudiciis tenel- 
los puellorum animos imbuunt . Hae sunt , 
quae anilibus fabellis eosdem venenant. Hinc 
spectra, lemures , aliaq. sexcenta, pernicisio- 
ra , quae cum pueris consanescunt, 

131. Ex luJimagistris • 

III. Parum , vel ni iil a nutricibus discri- 

minantur ludim gistri plerumq. rudes , atque 
artis imperiti , qui pueros docere ignorant , 
vel eosdem non curant , Utraque res pueros 
Corrumpit. Quid leges sine moribus ? Vanb 
proficiunt. Quo pacto possunt bonis mo.ibus 
institui , si magistri ipsi sunt rerum imperitis- 
simi , hebetes , spurcique ? 4 

13 2. Ex theatris. 

IV. Profecto theatra habenda tanquarn gy- 
mnasia , atq. morum officina. Initio ita fue- 
runt . Juventus enim addiscebat sensim sine 
sensu honestatis , et prudentiae praecepta . Il- 
liusque animus ad maxima peragenda excita, 
«batur . A pueritia incipiebat vitiosos abhor- 
rere , et virtuosos colere . Sed si nostra aeta- 
te theatra , juvent iti sint utilitati , vel detri- 
mento,, dicent alii. 

1 23 . Ex prava librorum lecti orte' . 

V. Praeter parentes , nutrices , ludimagistro*, 
et theatra , quidam libri etiam juvenum anf- 
mos depravant. Graeci, atq. Latini in scriben- 
do fuerunt admodum prudentes. Quis Platone, 
Aristotele , ac Cicerone castigatior ? lllorun| 
libri sapientia redolent. Formant, non cor- 

\ runw 

x * 


Digitized by Google 


t 


*#* De erroribus , 

rumpant animos ; acuunt non hebetunt men- 
fem , docent compescere, non autem reddere 
passiones ettrcenes . 

114. Ex erroribus popularibus • 
vr. Ultimo loco prsjudicja , atque errores 
populares juvenum animos venenant, qqi adeo 
9unt, ut nemo adhuc dinumerare sit ausus» 

C A P. X. 

De emendatione errorum » 

Canones . 


* 2 5* Pbres sensus sunt adhibendi , 

*' L ■/. 9 UoI ^>et ex sensu exteriori fqi 

cilhme decipiatur , neces/e duco , V t uni 
stnsui nusquam dedatis ; Quamobrem plures 
Vint adhibendi . Sic visus ab auditu : et tactus 
ex gustu emendatur . 


TT T7 %6 ' P , ropria Votura tst notanda . 

• . nus 4 . homine adeo discriminatur.. 
Vt raro eveniat , dW «fc conspirent ami- 

est eorundem memori, , temperationis, 
passionum, atque attentionis differentia, ex quibus 
* iam tanta judiciorum varietas , atque tanta 
errorum origo . Si quis igitur eosdem velit de- 
f mare, sedulo perpendat hxc omnia. Quod si er- 
rores si nequeat evellere, salaem eosdem minuit, 

- I2 7 * Sensationes sunt cuique proprix . 

*H>Sensationes cujusq. generis sunt cuiq.komini 

** * > ‘ • 


P 


Digitized by Goog 



JS orumque progressibus . ilf 

peculiares , atque in ipso homine variant . Qua 
igitur in iis contentio . Si ipse sint re/at.e ? 

120 . Excitanda est attentio. 

IV. Ex attentionis contemptu , quamplurimi 
errores. Ipsa igitur est excitanda , et adhiben- 
da . Ratio est quoque excolenda , quam si unans 
sequamur ducem , nusquam aberrabimus . 

129. Vpcabula obscura vitanda. 

V. Quid vocibus , uti animi nostri signis , 
utilius ? Sint itaque clare , perspicua , et non 
a communi usu remot e . ltemque vocabula com- 
plicata , emphatica , methaphorica , atque signi - 
ficptionis expertia , vitato. 

130. Declinanda sunt enunciationes absurd.t, 

VI. Sint enunciationes judiciis conformes , de- 
cliaenturq. falsa; , obscure , atque absurde. 

131. Ars Sophistica philqsopho est ableganda t 

V II» Definito res. Sed definitiones sint rebus 

clariores . Ille autem amnibus prestant , que 
cum rebus definitis reciprocentur. 

VIII. Vitato syl ^g is mos erroneos • Ars enim 
Sophistica a philosopho est ableganda . 

IX. Nusquam a re cognita ad incognitam de* 
veniatis , nisi prius omnes rerum circumstantias 
perpendatis . 

134. Soritem raro adhibito * 

X. Soritem raro adhibito t quia plerumq. est - 
argumentatio captiosa % 


* 1 De- erroribus , 

\ 195» A scepticismi spiritu procul estote . ’ 

XI. A scepticismi spiritu , maxime inconsi- 
derato longe procul abesto . Argumentum , analo- 
gi£ fugito . Neq. immodica sciendi curiositas 
vos abripiat . 

J 3<5. Partium studium vitato . ' **• 

Xir. A partium studio , quod tantopere hfa 
mines ludificat , procul esto . ’ 

, I97« Libertatis abusum fugito. 

XI II. Libertatis abusum fugito , neque sitis 

mendaces , neq. injuriosi t neq . rapaces , neq. fla- 
gitiosi.^ * 

138. Consuetudinem vitiosam incorrupta cotu 
suetudine emendato . 

XI V. Quii si parentes , nutrices , magistri , 

theatra mala librorum . lectio , ac populus ipse 
vos depravatos' jam reddiderint ? Tunc consue, 
tudinem vitiosam , et co r ruptam , pura et incor- 
rupta consuetudine emendari posse scitote . * 

139. Librorum copia delectat , non instruitl 
v XV. Denique quid vobis pY £ dictorum errorum 

declinationes , si in mente imbecillitatis causa 
■adhuc supersint >?• Quamobrem . 

XVI. Libidinem comparandi multas , et di- 
versas scientias uno eodemaue tempore vitato . \ 
141. Alienationes voluntarias fugito. 

X V II. Ab alienat usibus voluntariis vos ab 
alienato . Phisic.r autem si sint , attentione mi- 
niiendtt . 

i* tll 1:42. Rc- 


Digitized by GoogI 


Morumque progressibus . is J 

142. Rerum causas cognoscere studeto. 

XVIII. Rerum omnium causas , et fines co- 
gnoscere studeto . Aliter nemo esse potest fe-% 
lix . 

143. Contrarietates , et repetitiones fuggito. 

XIX. Contrarietates , ac repetitiones fuggito . 
Contrarietas enim mentis defectum , repetitio 
vero memori* labilitatem accusat scriptoris . 

■* f 44. Inertiam vitato . 

XX. Prxterea perquam longa meditatione vos 
contritissimos volo } et quandam insitam iner- 
tiam vitato . 

14$, Affectuum vis immodica est temperanda. 

XXI. Quid vehementius , quam passionum vis\ 
maxime rn at at e vestra tam fervida\ Eam igi- 
tur compescite catenis. 

146, Propria debilitas est cognoscenda , et cw- 
randa « > , 

XXII. Pandem nemo unus homo adhuc in- 
ventus est propria debilitatis conscius , neque 
sibi tesris voluit esse . Eam igitur cognoscere 
prius curato , de in adsidua librorum lectione , 
virorum consuetudine bonorum } atq. ex sui ipsius 
meditatione vel minuito , vel eradicato . 

147. Hactenus de errorum ortu , ac progressibus. 


I 


PARS 


Ej usque progressibus 1 2 j 

3 . Qua veritas moralis * 

Itemq. si nostra jqdicia factis respondeant, 
Veritas dicitur moralis. Hujusmodi sunt histo- 
rica? narrationes ; qusq. nos ab aliis quotidie 
inaudimus , yel legimus . 

4 . Qu£ veritas certa . 

Praeterea si veritas ita <sst , ut nemo unus 

de eadem audeat dubitare , vocatur certa ; sive 
sit sensibilis, ut existentia montis vesevi: si- 
ve abstracta , ut triangulum Isosceles angulos 
ad basim habet aequales : sive deniq. moralis 
£it Roma pxistit . 

5* Qu£ veritas probabilis . 

Sin denique veritas non est omnibus sque 
clara , ac pianifesta , appellatur probabilis , ut 
Lunae incola:. 

6. Quotuplex est- probabilitas . 

Probabilitas vel a rerum natura , vel abs 
auctoritate pendet . Si primum , dicitur intriti - 
seca ; sin aliter, eJtrinseca nuncupatur. Supe- 
rioris generis est . Sol est centrum Systematis 
planetarii . Alterius generis est. Maximi astro - 
no mi. e periti tam antiqui , quam recentissimi 
aJseveranter scriptitarunt , solem esse universi 
centrum . In probabilitate dantur gradus . ut 
suo loco. 

7» Quii > est quotuplex sit dubietas. 

Denique dubietas , vel ponitur in squali 
rationum contrariarum squalitate , ut omnia 
insecta ortiuntur ex ovis , vel ab animalculis sper- 
maticis , vel a putredine. H.xc dicitur positiva. 

I a ‘ Illa 


4 ’ De Veritate • ' 

Illa vero ; «Jirs i.n idearum ignoratione consi- 
Stic, aopellatur negativa . ' Estne stellarum mt~ 
tperus par', vel impar ? 

.g. Quid' , et quot u ple x sit f alsit as* 

Ex dictis clare ihtettigituf falsitatem esse 
disconvenientiam nostrorum judiciorum ab. ob- 
jectis exterioribus , vel. ab eorumdem. relatio- 
nibus , vel ab ipsis fecti$ auditis, vel lectis, 
ex quo consequitur tot dari genera falsitatum, 1 
quot numerantur veritatis' genera . Dantur itaq. 
fahitates sensibiles , discursiv* e ac morales. Q in- 
tus ita delinitis , priusquam veritas cujusque 
generis investigetur , de veritatis existepti* 
paucissima dicam . 

C A P. II. 

' De Cujusq. veritatis exist entia ^ 


9. Exiseit veritas sensibilis : 

” fTlAmetsi mens nostra ek unoquoque sensu, 
X atq. ex sui ipsius judiciis, et ratiociniis 
quandoque decipiatur , existunt tamen verita- 
tes sensibiles,, atq. abstractae, ut ex sequenti- 
bus . I. Quis addubitare potest de tot , tanto- 
rumq. Corporum existentia , qua?, nos ambiunt? 
Nonne paene infinita objecta nostris sensibus 
quotidie obversantur ? quot , et quantos Ho- 
mines , plantas , animalia , atq. xdilicia vide- 
mur.' Idipsum dicito de sonis, de saporibus, 
de odoribus , atq. de sensationibus quas i n 

No- 


Digitized by Google 



/ 


Hjustpit progresiibus i'3'3 

Yfobis ex tactu oriuntur. Quas veritates si quis 
denegaret, habendus esset demens ac delinis. 
Existunt itaque veritates sensibiles . Quid plu- 
ra ? Nisi extarent hujusmodi veritates, ne qui- 
dem existentiam nostram sentiremus. 

„ 10. Existunt veritates abstracte . 

10. Mens humana prarter ideas sensibiles, 
quamplurimas alias investigat illas comparans 
inter se , vel cum tertia . Ex qua compara- 
tione judicia , et ratiocinia nascuntur . Hinc 
veritates methaphysicae, et matematic» . Hinc 
artium , scientiarumq. principia , ex quibus 
infinitae demonstrationes oriuntur . 

It. Existunt veritates morales . 

Denique si in aliqua narratione constabi- 
lienda , non modo testes, historia, et traditio 
sive oralis, sive scripta, verum etiam monu- 
menta concurrant , non est de illa minime 
dubitandum . Quis enim sane mentis homo 
dubitaret Ciceronem fuisse Consulem , in For- 
miano habuisse villam ? Quis dubitaret Julium 
Caesarem fuisse .occisum , Augustum fuisse 
Romanum Imperatorem ? Existunt itaq, veri- 
tates sensibiles, demonstrativae, et morales. 

1 2. Error scepticorum . 

Ex His huc usque adumbratis sane eruitur a- 
fnotx mentis fuisse illos omnes , qui prxdi- 
etas veritates acerrime , ac pugnacissime de- 
negarunt , uti fuerunt Accademici , Pyrrhonii, 
Cyrenaici , qui ausi sunt ipsas nostras com- 
prehensiones impugnare . Empedocles enim 

1 3 as. 


Google 


•34 Ve Veritate, 

asservit abstrusa esse omnia , nibil nes senti- 
re, nihilq. cernere. Nonne hi excxcant nos^ 
orbantq. sensibus ? Philo negavit quidquam 
esse , quod comprehendi posset , sic judicium 
tollit incogniti , et cogniti i Democritus con- 
tra solis sensibus credidit . Parmenides , et 
Xenophanes quasi irati increpabant eorum ar- | 
rogantiam , qui cuin sciri nihil possent, au- 
deant se scire dicere . Neque sunt audienda 
contorta , et aculeata Diodori , atq. Alexini 
sophismata . Quid absurdius illorum fallacibus 
j.onclusiunculis ? ad unum itaq. omnes verita- 
tis impiignatores disputarunt nihil percipi , ni- 
hil congnosci , nihilq. sciri posse , sed verita- 
tes in profundo esse demersas. Cur ita?, Quia 
angusti sunt sensus , imbecilli animi > brevii 
curricula vitae. 



K 




Cap. 


t 


Digitized by Googlt' 


EJasyue progressibus 


»35 


C A P. 


III. 


De cu. 


yusq. veritatis /tota . 

t . , , 

*3« fuo cntenum veritatis * 

Q Uaeritur hoc in capite , quo criterio ve- 
. rum a falso distinguimus. Epicurei, qui 
soUs sensibus credebant , veritates alterius ge- 
lieris respuebant : Platonici ; atq; Stoici judi- 
cium veri } ac falsi in una mente potiebant i 
Fuerunt, et sunt, qui in ntroq. veritatis no- 
tam colldcant . Sensus scilicet i ri veritatibus 
physicis, mentem vero, in abstractis. Deni- 
que judiciorum' certitudinem in evidentia po- 
tuit Gartesius , quatti in physicam, methaphy- 
sicam , et moralem dispescuit; Prima locun? 
habet in rebus sensibilibus; in veritatibus ab- 
itractis altera ; ultima vero in auctoritate ; 

14. Refelluntur eptcurei i 
; At harum omnium opinionuni qualis vera 
tit , an falsa liHbrriirife dicarri . 1 . Quommodd 
soli sensus esse possUnt judicium veri , ac 
falsi f si ipsi sint tam fallaces ? non ne deci- 
pimur nos ab oculis , ab auribus, ab olfactu , 
gustatu t tactuque ? si soli sensus riotant veri , 
ac falsi comprehenderent , sol esset magnitu- 
dine bipedalis j stellae rion essent plures , 
quani^ videntur . Remus in aqua esset fractus , 
parelii essent soles reales ec. Denique si soli 

tdnsus judicium veri, ac falsi continerent, 
i . 

L 4 quae- 



* 3 <* • De Ventare. 

quaero ex quo principio oriuntur alia verita* 
tis genera , nempe methaphysica , mathema- 
tica , ac moralia . * 


I 5> Refellantur platonici , ac Stoici . 

An ponenda veritatis noti in una mente , 
sensibus exclusis ? Falluntur quoque , qui ita 
philosophantur . Nam sublatis sensibus , nul- 
lum daretur in mente judicium , nulla ratio- 
cinatio , nullaq. veritas, Quae mens sine judi- 
«*ts , et quae judicia , et ratiocinia sine ideis, 
et quae tandem idae sine sensibus ; quibus 
sublatis , nulla esset in mente operatio ? Con- 
stat itaq. Pluton icorum , ac Stoicorum opi- 
nionem esse fallacem . 


Quid si in utroaue . 

. Q n 'd dicendum , si tam in sensibus , quam 
in mente , quod erat tertia ex notis proposi* 
tis ? Sensus quippe mentem corrigere pos* 
sunt , mens autem emendare sensus . Sed in 
mente ipsa ponendum est principium , quod 
quaerimus , quoniam una mens capax est ve- 
ritatis , sensus enim materiam»judicandi eidem 
dumtaxat praebent.' 

17* NH novi in Cartesii evidentia. 


Ultimo loco , quo ad Cartesii evidentiam ,• 
dico , quod haec opinio eadem difficultate 
qua praedictae opiniones , laboret . Etenim 
cum Cartesius tot evidentiae genera posuisset^ 
quot sunt veritatis species , vellem ab eo sci- 
re , quo pacto , quod mihi visum est evidens, 
esse evidens sciam ? quomodo judiciorum meo- 
rum 

r ‘~. • ‘ 




Digitized by Google 



Ejustque progrehibus . f%% 

rum evidentiam cognoscam* quomodo deniq. 
rerum auditarum ? quamobrem non ab alio 
quaerendum principio , nisi a sensibus in ve* 
ritatibus physicis, u mente in abstractis ,atq% 
ab aliorum fide in narrationibus historicis • 
Quae omnia singillatim disputata sunt , ac re- 
futata . 

l 3. Quid veritatis crittrium . 

Hisce quam breviter enucleatis , ad propo- 
situm . Exquirimus hoc in loco veritatem pri- 
mam , qui alia demonstratur . Propositio- 
nem nempe hic quaerimus ex se certam , 
cuique cognitam , atq. cujusque veritatis cew 
fulcrum , quae sui natura demonstrari nequit* 
ipsi omnes alias demonstrare possumus. 
iq. A dubietate oritur veritas. 
Principio veritatis est capax , qui dubitat • 
Nam qui omnia adfirmat , propositionem etiam 
sui adversarii esse veram dicit . Contra qut 
Universa negat, quaeque ipse dicit , quoque ne- 
gat . Philosophus itaque in veritatis investiga- 
tione a dubitatione incipere delet. Sunt enim 
dubietates tamqaam nodi , quos philosophus 
resolvere debpt. At qui semper dubitat, nnsquam 
veritates invenit, prqindeq. a dubitando debet de- 
siste re . Nam. in dubietatum catena, si daretutf 
progressus in infinitum , nihil sciremus . 

20. Idem nequit esse-» et non esse • 
Principium itaque pro omnigena veritate 
reperienda , est illud ipsum , qiiod Aristoteles 
initio suae Methaphysicae praescripsit . JSIihil 

* po- 



ts$ n* Veritate , 

potest simul esse , et noti esse . Videamus ttuS- 
do., num haec propositio sit certa , evidens ^ 
atque adaequata . Expendendum nempe num 
hujusmodi principium sit clarum cuiq; cogni- 
tum , num denique cujusq; veritatis genera 
constabiliat ; 

01» Ex quo veritas sensibilis, 

L Veritas phisica a sensibus oritur . Si mi- 
hi igitur obversetur vesevus ignivomus , dubi- 
to de ejusdem existentia ? Turic tactum adhi- 
beo , aliosq'. homines sentio * Si mihi alii , uti 
ego, judicent vesuvium esse ignivomurri . Nori 
potest non existere . Alias esset , et non esset 
mons ignivomus. Quo nihil absurdius; 

Si dicat. Illa musica , quae me tantopere 
allicit , alios excruciat . Esto . Sed si musici 
existet , nenio negat . Istudq. ipsum dicito de 
odoribus , saporibus , ac de sensationibus frigo- 
ris , ac, caloris * quae nori extarent * nisi ea- 
rum objecta existerent ; 

, 20; Ex qud veritas methaphisica . 

Ratiocinia tunc efficimus dum duas ideas cuni 
tertia comparemus , ex qua comparatione ea- 
rumdem aequalitas y vel inaequalitas deducitur; 
ex f gr. Quiequid est extensum est corporeum. 
Tabula vero est extensa i Tabula igitur est cor- 
porea. Extensionis itaq. idea convenit tam cor- 
pori , quam tabulae ; Corpus igitur , et tabu- ^ 
la conveniunt inter se; Alias tabula esset, et 
non esset corpus. Quod est iterum absurdum; 

ai i 


Digitized by Googli 


V. , > , 

£jusque progressibus i 13$ 

42. Sx quo veritas historica • 

Tertio loco , si in aliqua historica narratio- 
ne testes sunt oculati , historia , traditio , atq^ 
itionuihenta aeque concurrant, potestne de fa- 
cto quis dubitare ? Demus igitur Medos , Ba-i 
bilonios , Graecos , et Romanos numquam ex- 
titisse , nonne essent, et non essertt simul tot 
historise , totq. ac tanta monumenta ab ultima 
antiquitate repetita? Concludamus omne verum, 
ac falsum a dubietate oriri , et cujusq. verita- 
tis notam positam asse in constabilita superius 
allata propositione sua natura certa, cuiq.cogni- 
ta , atq. adaequata . Quae cum sint , jid ulter 
riora procedamus 

C A P. IV. 

k ( * 

Quid } et quotuplex sit methodus * 


M Ethodus est via quaedam , qua nostra ju-J 
dicia i ac ratiocinia ita disponimus , ut 
Veritates invenire , vel jam inventas cum aliis 
communicare possimus . Licet alii regulas tra- 
dant inveniendi ; addiscendi ; exponendi , atqv 
disputandi j duae tamen mihi videntur praeci- 
puae, alteri , inveniendi , altera explicandi . Pri- 1 
Cia analytica , secunda vero sinthetica . Una via. 
conjuncta separamus , altera disjuncta unimus. 
Primus modus rerum inventioni j alter earum- 
dim explicationi inseruit . 

winalysis , idem est ac totius suas in partes 


1 


k4<* t)e Veritate . 

resolutio , ut si quis scire velit > quibus cdti* 
flantur lapides montis vesevi , eosdem in su* 
ultima principia reducit, ita illorum componen* 
tia reperit . 

Analytkicae contraria est sinthetica me- 
thodus , sive compositio , quae ex quibusdam 
generalibus principiis varia componendo in 
unum colligimus, itt alios doceamus. 

Regulae utriusq. methodi , in sequentibus 
capitibus fuse exponantur . 

C A P. . Vv 

. * ‘ ■ 4 

Et Methodo reperiendte veritatis sensibilis * 

Oq. Htcc a sensibus , 

C Ertitudo , quam physicam adpellavimus; * 
ex sensibus exterioribus provenit > eaq. 
nuncupatur etiam intuitiya . Quare si objecta 
exteriora a sensibus retnpveas , hxc veritas 
*on amplius extat . Hinc 4 ruitur primo , quod 
haec certitudo nostrorum sensuum rationem 
sequi debet. Etenim pro ut sensus sunt bene 
conformati, et objecta exteriora multiplicia,, 
eo major nostrarum cognitionum sphaera fit, 
atq. augetur . 

, 25. Sensus esse debent bene constituti • 

Sequitur secundo , quod si nostrorum sen* 
suum fabricatio sit vitiosa, objecta non cer* 
nimus distinta. En ratio, cur ii, qui morbd 
hjcterico laborant, universa objecta sub colo- 
ro 


Digitized by Google 



Ei usque progressibus M* 

croceo 'vi/ent. En quo* ratio, «nny^ 
fci corpora remota , et presbyti,qu* sibi sont 
proximiora, non cernunt. 

<2<y. t/ziax sensus non sufficit . 

Tertio sequitur , quod si nnus sensas non 
sufficiat, adhibendi sunt reliqui , maxime ta- 
ctus* Nam unus sensus alium corrigit . Sic vi- 
aus/ gustus: auditu contra visum emendat., 
af. Medium esse debet simplex . ^ 
Sequitur quarto loco , quod pro certitudine 
’ habenda , simplex esse debet medium , per 
quod lux transit , non autem compositum , 
sive mixtum . Ex hoc explicatur cur remus 
in aqua cernitur fractus , et sol non videtur in 
loco, in quo revera est. 
c8t Objecta esse debent in debita ' distantia • 
Praeterea requiritur , ut objecta aspiciantur 
secundum omnes corumdem situs , et corpoia 
sint in quadam distantia , nam si nimis r ^* 
^mota , lucis radii a corpore reflexi in oculi 
.fundo efficiunt angulum minuto secundo mi* 
porem tunc objecta non amplius videntur. 

C9. Requiritur sufficiens lucis copia . 
Requiritur septimo data quaedam lucis quantitas. 
Etenim si lucis copia sit maxima , oculorum 
pupillae paene clauduntur , ex filamentis ciliari- 
bus, ne laedantur. Contra si lux non sit suf- 
ficiens , objecta non cernimus . En ratio cur 
jn camera obscura nihil videmus . Haec de 
Certitudine physica sati* superque , sequitur de 


mon- 



\'?4§ # • Z?< errorihut f 

monstr&tiva , de qua io Capit* sequenti fuse . 

iateque pertractabitur . ' * 

f. a P. N yi, - - 

'•* * ' s • 

pe Methodo demonstranda veritatis , 

3 °* Tria que siti genera dari possunt • 

P Rincipio omne quaesitum aliquam proposk 
tionem comprehendit , Itemq. in omni 
propositione tria considerantur subjectum 

nempe, predicatum , atq. eorumdem. relatio ? 
Hinc sequitur universa quaesita, ad tpa genera 
revocari possunt , scilicet quaerendum est vel 
subjectum , vel praedicatum , vel denique eo- 
rum relati.o . Ad primum genus refertur hoc: 
ex quo producitur foetus humanus , Quaeritur 
subjectum , sive causa . Ad secundum refertur 
hoc aliud : Movetur ne tellus circa solem , an 
Sol circa Tellurem , Exquiritur praedicaturi! , 
nempe num Tellus ? vel sol sit mobilis . Ad 
tertium deniq. genus revocatur hoc aliud : 
Luxus "rerum exterarum nouatne regno Neapb - 
lis , et quanto detrimento sit . Hic quaeritur de- 
trimenti quantitas . Revocatis ad haec tria uni- 
versae demonstrandae veritatis mysteriis f ac| 
reliqua pergamus. 

31 . Que demonstratio directa, et que 
indirecta . 

Secundo in aliqua veritate demonstranda 
duplici ratione procedi potest . Vel ex delini-' 

tio 

. . -e 


Digitized by Google 



Ejusque progressibus 143 

fionibift , postulatis , et axiomatibus , vel ab- 
surditatem aliquam ostendemus. Si secundum 
demonstratio dicitur indirecta . Sin aliter dire- 
cta. Superioris generis sunt, sexta, septima , 
ac decima quarta libri primi Euclidis. Alterius 
generis sunt, prima , secunda , tertia , quarta y 
£tc. qjusdem libri , 

32. Que demonstratio a priori , et qux 
a posteriori . 

Ttemq. in reperienda veritate , vel a causis 
•ad effectus ; vel abs effectibus ad causas pro- 
cedere possumus. Primus demonstrandi modus 
dicitur a priori , alter vero a posteriori . Ad pri- 
mum genus revocantur universae philosopho- 
rum hypotheses , ut illae Tyconis , Cupernici , 
Woodwardi , aliorumq. Ad secundum autem 
genus illa> veritates referuntur , quae constan- 
tissima observatione , atq. diutinis experimen- 
tis liquido constant. Hujusmodi sunt, quae ex 
antiquis Aristoteles, iElianus, Plinius, tum 
<pi.e Redus , Malpighius, Valisnerius inter re- 
centes in rerum natura observarunt , ac no- 
tarunt . Ha;c de quatuor demonstrandae verita- 
tis modis in genere , nunc fuse singula perse- 
quamur , ac primum de demonstratione dire- 
cta jam definita . 

33. Demonstratione directa . 

Quicumque sibi proponit perpendere , num 
aliquod praedicatum conveniat necne subjecto % 
1. ex integra rei definitione , vel ex aliqua 
. ejusdem parte, propositiones accipiat , pro tota 

syl- 


»44 Veritate *. 

syllogismonim catena conficienda : a. si circa 
idem subjectum habeantur axiomata , vel pro. 
positiones jam demonstratae , iisdem utatur in 
demonstratione sequentium syllogismorum * 3.. 
Propositio , quae in procedenti syllngismo est 
terminus medius, fiat major in alio syllogismo: 
4. Cum his promissis uniatur alia ex praeceden- 
tibus propositionibus jam demonstratis : 5. De- 
nique quotquot sunt propositiones quodam in- 
ter se vinculo connectantur, donec ad ultimum 
syllogismum perveneritis , qui propositionem 
illam comprehendit , quam demonstrandam su- 
scepimus. Hinc si quis ostendere velit, nemo unus 
sorte contentus , ita procedendum sue. 

34. Demonstrationis directae exemplum • 

Definitio 1. Hominis cujusq. felicitas est sta- 
tus ille , in quo omni ex parte est contentus, 
eidemq. neq. addi , neque detrahi quidquam- 
potest. 

Def. 2. Homo est animal perpetuis corpo- 
Tum extoriorum impulsibus subjectum , adeoq. 
seque voluptates, ac dolores sentire debet. 

Def. 3. Curiositas est interior animi nosttf 
%is , quae nos ad exquirenda impressionum ol> 
jecta impellit. 

Def. 4. Benevolentia est quoddam animidt- 
siderium , quo ad egenos juvandos rapimur. 

ax. 1, Bona in natura sunt paene infinita. 
<■ ax. 2. Quicumq. desiderat , non est *V® 
Jtbrte contentus . His positis demonstrationem 

hunc in modum exhibemus. 

Projjk. 


Digitized by C 


r EJufjue progressibus . 145 

Prop, t. Quot ia natura dantur bona , tp- 
tideinq. in homire excitari debent de- 
sideria . B^na autem, naturae sunt nsne infinita. 

1. figo in homine pane infinita desi- 
deria excitari possunt . 

Prop. a. Homo ita natura est comparatus , 
ut nequeat voluptates sentice , nisi simul sen- 
tiat dolores . Def. 2. sed sensationes molestas 
felicitati repugnant , Homo itaq. nequit esse 
felix . 

Prop. Benevolentia est cuilibet homini vis 
quaedam insita. Def-4, verum haec exerceri ne- 
cuit sine bonorum copia. Homo itaq- benevolus 
non potest esse felix . 

Prop. 4. Tunc dari posset in homine felt- 
eitas , quando ejusdem potentia esset major, 
vel saltem aequaretur suis desideriis, Atqui ir\ 
homine desideria sunt poene infinita , uti bo- 
Aa ax. 1. ergo nequit esse contentus . 

_ Prop, 5. Deniq.. si homo esset felix , eidem 
tlih.il addi , vel demi- posset . Quod est omnii 
P° falsum . Nemo itaq. vivit sua sorte eoa-» 
lentus. t 

35 * De demonstratione indirecta. 
Quantum ad demonstrationem indirectam , 
tunc ea fit , quando conclusio cuidam verita- 
ti ex se cognitae , repugRet , vel subjecti ali- 
eujus proprfetati opponatur . Quo. casu con- 
clusio est manifestissime contradictoria atq. 
absurda . Sic in allata hypothesi , quod omnis 
farto felix # ita indirecte procedi posset ex 

* «* . 


P<” Veritati, . 

jisdem principiis in demonstratione directa siu 

perius constabilitis . 

* Prpp. t* Felici nihil deesse potest . Cui ni- 
Jiil' deest , nihil desiderat *~ Feli* ergo nihil 
desideri • 

5 Prop. 2. Qui nihil desiderat , omni bono 
fruitur. Atqui felix nihil desiderat , ergo omni 

bono fruitur* _ 

Prop. 3* Quicumq. omni bono fruitur , ni- 
hil timet* Sed qui non timet y nequit sentire 
dolores . Felix ergo nqn potest sentire dolores. 

' Prop. 4- Deniq* qui non potest dolores 
sentire, neque voluptates sentire potest. Qui 
autem nequit sentire voluptates , non potest 
esse felix. Felix itaq. non esset felix . Quod 
est absurdum* 

gd* Aliud exemplum ejusdem demon*. ' 
strutionis . 

Hoc ipsum inversa ratione ostendam , sed 
brevius-. Felix voluptates sentit: qui volupta- 
tes sentit , sentire quoq. debet dolores : Qai 
sentit dolores, timere debet: qui timet, noh 
fruitur omni bono . Qui autem non fruituc 
omni bono , desiderat . Tandem quicumq* de- 
siderat , esse nequit felix . Felix ergo non est 
felix * Quod est iterum absurdum . ’ 

37. Alii demdflstranli modi . 

Sequuntur dux ali» demonstranda? veritatis 
rationes . Altera enim dicitur a priori , qu», 
a causis ad effectus ; altera vero a posteriori, 
qus abs effectibus ad causas procedit , f)e utro- 


E orumque- progressibus . 

4 JVJ*. modo hic ita ' disserendum ,. quantum res 
tanta dici poscit . 

38. Quid causa , 

Causa nihil aliud est , quam ens j quod 
rationem suificienteni alicujus effectus conti- 
net. ex. gr. video fluida animalculis repleta. 
Quarro num ea ex ovis, ut voluit Redus; vel 
in ipsa aqua ; vel ex srere desgensa ; vel de. 
niq. ex materia sua natura animata . 

39. Quid primo requiritur . 

Ut recte procedatur , distinguendum »st 
quid rei conveniat , quidq, qidem tribuatur . 
Deo competit, simplicitas , • epicurei autein 
tribuebant non sanguinem, sed quasi sanguinem} 
uo.n corpus, sed quasi corpus, errabant. 


40 . Quid secundo . 

Requiritur , ut res pro subjecto , quid 
eidem tribuitur, pro praedicato accipiatur .ex. 
gr. estne terra mobilis ? Terra est subjectum, 
i*obilitas vero est pradicatum 
4t. Quid tertio . 

Convenit observare num praedicatum ali, 
quam distinctam notam habeat . ex. gr. esu 
ne luxus regno Neapolis utilis ? 'Dicam, quod 
sit utilis , dummodo occupantur in eo omnes 
ii, , qui iu reliquis artibus locum non in- 
veniunt , 


42. Qpid quarto . 

Notatur , quod nequeat dari effectus sine 
aliqua causa , a qua dependet , Hac de re ne- 
tfto unus philosophus., pra?ter Epicurum , qui . 

K g for*- 


« 4 & . De Vfritate • 

fortuito atomorum concursui rerum ordinem 

attribuit , dubitavit , 

43 . Quid quinto , 

Notatur item , quod causa non potest da-, 
re plus, quam habet , alias sequeretur quod 
pars effectus proveniret ex nihilo . Quo nihff 
absurdius . 

44 . Quid, vero causa . 

Ea proprie dicenda est causa alicujus erfe- 
$tus qui positi ponitur effectus , eaq. sub- 
lata tollitur 'effectus . Sic in machina pneu- 
matica aere extracto., moriuntur animale bla,- 
planta; siccantur ,* ignis extinguitqr, sonus non 
auditur , duo corpora diversx gravitatis eodem 
temporis momento decidunt . Aer itaq. est 
prseaictorum effectuum causa sufficiens . ' 

45 . Qubtuplex cama . 

Praeter dicta in causa reperienda , per- 
pendunt quoqne est, num causa sit una , vel 
multiplex . ex. gr. Mare vento boreali agitatur , 
causa est una . At si dicam , mare fluit ex 
oriente in occidentem , esse possunt causae so- 
lis , telluris , et ventorum motus . 

4 6. Q114 causte conspirantes , qu.eq. 
contrariae . . , 

Si causa; sint qupmplurimae , videndurq 
quoq. est num sint conspirantes , vel inter se 
colliduntur . In exemplo allato , Sol, tellus, 
et ventus sunt vires conspirantes , quia ad eam- 
dem plagam mare impellunt . At £i sol mare 
impellat versus occidentem contra v<ntus 

euq. 


* 


* 


Digitized by Google 


I 


Ej usque progressius . <49» 

eundem versus orientem , tunc vires in ton- 
trarietate sunt . 

47. Notatur primo . 

Insuper notandunp , quod quandoq. duo. 
feffectus esse possunt conjuncti * sed nori se- 
quitur eosdem sentper esse simul . Sic appa- 
ret cometa in nostro horizonte , licet quandoq. 
mortui sunt magni principes , bella exarse-' 
re , atq. auditi terrae niotus , ei hoc non se- 
quitur causas horum effectuum fuisse cometa- 
rum apparitiones . 

48. Notatur secundo . 

Ultimo loco est bbservandum 4 quod si 
fcausa fuerit hypothetica , non est habenda ut 
vera , nisi diutinis experimentis fifrttata , atq. 
fconstabilita . His praemissis j quod mundus 
sit optimus j ita a priori demonstrari potest . 

49; Exemplum . 

Def. 1. Deus esi ens perfectium . . 

, Ax. 1. Ens perfectum , Voluntate perfecti 
praeditum esse 4 e ^ et , ac nequit Velle , nisi 
quod est optimum . 

Prbp. 1. Ens perfectum , Voluntatem ha- 
bet perfectam ( ax. 1.) . Deus autem est 
ens perfectum. (Def. 1.) Deus ergo volun- 
tatem habet perfectam . 

Prop. a. Qui habet voluntatem perfectam 
nequit velle , nisi optimum ( ax. 1.) atq. 
Deus habet voluntatem perfectam . Deus 
igitur velle debet optimum » 

Prop< 3< Qui bptiitihm vult suis in actibus, 

K 3 id 


l 


Digitized by Google 






5 5° t ‘ JD e Veritate . 
id seligere cfehet ex omnibus bonis p&sslbflh' 
bus . Deus vero vult optimum . Prpp. a. id 
ergo velle debuit. Quod erat demonstrandum» 
50 •■•A posteriori demonstratio . « • 
Postremo loco , quantum ad demonstratio» 
nem a posteriori * si nicet abs effectibus ad 
causas paucissima addieienda duco, quae ad Se- 
quentia revocantur . 1 . nullus dari potest eflfe- 
etus , sine aliqua causa'* Quod si daretur , eX 
nihilo proveniret. Quo nihil dici posset absur- 
dius ? 2. Effectus esse debet caus* proportio- 
nalis , videlicet si unus effectus est alio ma- 
jor , aut minor , causa quoq. esstf debet alia 
major, aut minor.3» Effectus essi debet caussg 
consentaneus, scilicet si effectus sit physicus , 
causa essi debet materialis: sih autem effectut 
sit spiritualis * ejusmodi natur* debet esse et» 
iam causa * Ex hoc sequitur , quod corpus 
cum sit sua natura inertissimum , eidem re- 
pugnare debet actuositas * Qu* si invenitur in 
homine , ut vis cogitandi , recordandi , jildi- 
dicandi , ratiocinandiq. tribuenda est Spiritui* 
qui esse «debet alterius natura , quam est cor- 
pus . 4. Denique dantUr effectds compositi, qtif 
pluribus ex -causis oritmtnr , qu* Ut inveniam 
tur , resolvi debent in simplices , atq. perperi» 
denda est cujusq. virium quantitas, ex.gr. Tellus 
movetur tam ex planetis inferioribus , qui sunt 
sal, venus,- et mercurius , quam ex planetis supe- 
rioribus , qui sunt inars , juppiter , atq. satur- 
uus . Motus hic componitur ex omnibus ho*« 
— . runi 


Digitized by Google 



itjusqUi ptogressibus . _ * 5 I 

Hirii Planetarum actionibus. Sed cujusque vis 
Supputanda ex eorum massa , «t distantia, 
Scilicet quo planeta est major, et telluri pro- 
ximior , eo est actuosior : et quo minor et 
amplius distans, eo minus agit. 

51. SetfUitur Idem. * 

At priusquam ad certitudinem morajem de- 
monstrandam , deveniam , advertatis velim * 
quod demonstratio, quae dicitur apriori, etiam 

a posteridri; dependat. Nam i si dicitis^ or 
ces si sint in samnio constructae , sunt bonae ■ • 
Est demonstratio a causa ad effectum . At 
quaero ; cur scitis eas esse bonas , nisi ex alia- 
rum usu? Norfne hoc est argumentum a P° a 
fiteriori ? 



«5& Di Veritati t 

C A P. VIII. 

5&. De Methodo reperienic veritatis 'probabilis , 

I 7*X dictis facile colligitur mentem tarti 
L i ex sensibus exterioribus , quam ex ra- 
tione se quamplurimis rerum ideis imbui $ 
sed multo majora ex aliorum fide addiscit; 
Hac una , quae ab orbe condito evenere , sci- 
mus. Nobis enim innotescunt tot imperio- 
rum ortus , progressui , revolutiones , leges * 
artes , bella * .consuetudines funebres , et 
nuptiales, ritus , infiriitoe machinae , atq. iiistru- 
tnenta . Aliorum etiani auctoritati furidamen- 
turri irinititur notitiarum non mod# praesentis 
jEurops status, sed etiam totius terrae i Ex 
bis sane videtis quantae utilitati sit Omnige- 
nae historiae kdeurata lectio , quam unarii et 
Vita; Magistram , et veritatis lucem reptiro t 
etenim ex diutina ejusdeni lectione, atq. 
tohtemplatione , homo evadit . quasi pr*sens 
omnibus iocis t ac temporibus ; Qtiof cutri 
sint, videamus hiodo quibus cautionibus p*-» 
tie eruenda est hujusmodi veritas ex tot, tan- 
tisq. inscientis latebris y atq. ex tanta homi- 
num malignitate . 

53 . Ver iratis moralis fu1tdj.rS.ent a . 
Veritas tnoralis alibi definita , .qiiatuor 
fundamentis innititur » quae sunt testes , hi- 
storia , traditio . atq. monumenta i Etenim te- 
stes 


Digitized by Google 


Ejusque 'progressihus • - 

itei in historia loquuntur , historia eorum 
iiarrationes cotnprehendit , traditio sive ora- 
lis , sive scripta est veluti catena quaedam mi- 
tiime interrupta , quw tot anulos continet , quot 
sunt aetates a rei gestae eventu , ad nostram 
iusque aetatem extensa. Monumenta denique, 
quae testes , quae historia , quaeq. traditio ipsa 
testantur * probant ac confirmant. Hujusmodi 
‘sunt ‘certitudinis moralis ineluctabilia funda- 
menta , 'quibus facta temporum , ac locorum 
femotissima , nobis paene approximantur , ea* 
que ceu intuemur . 

, 54. Testium qualitates . 
frincipio quo ad testes , unuS hbh suf- 
ficit etiamsi oculatus ) ac probus 1 Cur ita ? 
tjuia unus decipi , aliosq. decipere potest • 
Requiruntur itaque plures , ' atq. conformes v 
Quid si plures . sint testes aitditi , unus v£ro 
oculatus, cui eorum fides praestanda ? Nemini 
credendum , dum modo i aliae circumstantiae, 
Iquar auditorum fidem constabiliunt, nori con- 
feurrant. ■ 

!) 5 * Quid histcria . 

Historia est narratio eorum , quae sus- 
ceSserunt cum adnotatiore temporum y loho- 
Irnm , ac personarum , et quo plus iis in no- 
tandis Auctor fuerit adluratus ) eo majori 
Auctoritate pollet . Antiqui parum fuerunt 
adeurati in historia describenda ► Cicero a- 
pdd Atticum , in libro de legibrn queritur' 
de hoc defectu. Ipse enim historiam sui con-l' 

su- 


Digitized by Googte 



j*54 . De Veritati j 

sulatus tam Graece , quam latine , ' tum pdel 
tice i quumq. soluta oratione scripsit , quae 
temporum injuria una cum aliis ejusdem au- 
ctoris libris } periit . Post Ciceronis obitum 
historiam Romanam scripsit Livius , verum 
non illa mentis acotie , qua Polybius suam \ 
exaravit . Post Idvium quamplurimi alii facta 
Romanorum monumentis mandarunt , quorum 
Cornelius Tacitus omnibus praestitit . Ex re- 
centibus Italis Nicolaus Macchiavellus , et Fran- 
ciscus Guicciardinus , ex exteris David Huirij 
et Robertson , philosophice scripserunt . Qui» 
bus omnibus , meo judicio - , praestitere histon 
fi® Universalis anglici Auctores. 

5$. Quid tradititio • 

Tertio loco traditio sive Oralis j sivtl 
scripta , est ut superius dictum , quaedam ca-t 
tena , quorum anuli sunt ita arctissimi con-' 
aiexi,ut ad nos perveniat. Quis de facto duj 
bitare posset , nisi delirus , et demens , si 
ianta, temporum longingnitate id et vulgari 
sermone fuerit firmatum ? Fertur etiamnum 
Ciceronem Formiis fuisse occisum : osten- 
duntur Rom® scal® Gemoni®, pontis sublicii 
lo*is : qu® fuerit porta tergemifta > et viem 
sceleratus . 

57* Quid monumenta i * 

Quid si pr®dictis ultimo loco momi-i 
intenta, qu® modo extant , addatis, nemo . 
«anus dubitat . Reapse quis dubitat Samnites 
£xtitisse , et fuisse tam bellicosos . si urbes 

a Lb 



ttjusgiii progressiius <59 

It Livio memorat», adhuc existant , uti Bo- 
vianum , /Esernia , TriveAtum , Luceria ? In 
Furculis Caudinis clausos fuisse a samnitibus 
Romanos , si etiamnum . extet locus , qui 
Samnitium campus nuncupatur ? Illud ipsum 
dicito de Lucanis, Tarfcntinis , Campanis 4 
Volscis , xquis , Marsis , et Frentanis . 

58 . Quid notandum . 

Noft ftegandum* , quod populari* pne» 
judicia, partium studium, vanitas nationum, 
principum timor , ac superstitio , quandoque 
falsitatfcs , et mendacia propagarunt» , tunc 
enim prospicite monumenta , qux rema- 
nent . In libris sybillinis , in victimarum ex- 
tis , atq. in avium volatu Senatus , Populusq* 
Romanus conquiescebant , occidcndusne , qui 
«osdem turbassit ? 





Ej usque progressibus J5? 

menta effjciimt certitudinem moralem , siv» 
unitatem • Sin autem in facto aliquo narrato, 
concurrant duntaxaj testes f et historia . En 
dimidium certitudinis . Sjn vero pra-ter testes, 
et historiam , concurrat etiam traditio , tunp 
probabilitas erit, ut 3, Sin deniq. eK qiia- 
tuor , unum solummodo ^piiucjpium esc ve- 
rum , «t traditio , vel historia , tunc appella- 
tur verisimilitudo . 

6 1 . Quo malo definiuntur probabilitates. 

In definienda probabilitate , supputandae 
sunt omnes caijsre , quae elfectum producunt, 
Vel destruunt . Si quis a me exquirat , m«- 
rieturne mense Aprilis anni currentis 1791. 
Sinensiurh Imperator . Mihi quaerenda est 
ejusdem artas, valetudo, vitae modus, impe- 
rii forma , praesens rerum status ac clima- 
tis constitutio . Haec omnia si quis ad- 
curate supputare apserit , quarsitum resol- 
vet . Hac supputandi ratione quamplurimi 
Regnorum , atq. imperiorum revolutiones mul- 
to ante noverunt', et Cicero ipse Reipubii- 
coe perniciem praescivit, ut legitur jn suis 
epistolis non modo ad Atticum , sed etiam ad 
alios suos familiares. 

62. Ex quo probabilitas intrinseca . 

Itemq. probabilitas vel a rerum natura , 
vel a diutinis observationibus eruitur . Al- 
tera intrinseca , altera vero extrinseca ap- 
pellatur. Superioris generis est barc . Ex tri- 
^\nta millibus tesseris , quarum viginti millia 

sunt 


r$* 

rnunt coloris albi , decem vero millia? sunft^i 
loris nigri, quaeritur ?x theca erueturne una 
albi coloris , vel nigri? Respondetur quod faci, 
lius eruetur illa, coloris albi < Cur ita ? qui» 
earum numerus est duplo major, quoniam 
$unt tesserae albae ad nigras, ut. Q. ad i. Haec 
dc probabilitate intrinseca . 

6%. Ex quo probabilitas, exxrinseca . 

Quantum vero ad extrinsecarti , ipsa e* 
repetitis observationibus, atq. experimentis e- 
ruitur. En artis medie*, politicae, tactis* , 
pecuariae , atq. ipsius agrorum cultur* funda, 
«tenta , quae ab ultima antiquitate repetita ad 
nostram usque artatem pervenerunt . Qua de» 
morbis humanis lpjpoc?ates, ,qu* de imperii* 
Xenophon et Polybius , quae de ajrte mi^ 
litari Vegetius, et qux denique de pecuaria^ 
et de agronoinia Columella , M. Varro , Cato, 
et Cqrnelius Celsus scripserunt , sunt- etiam- 
nunc vera., uti fuerunt illorum, temporibus, v 
64^. Quid- probaljiitas simplex , et composita . 

Praeterea, omnis probabilitas vel est s i”kt 
plex , Vel composita . Dicitur sirqplex , si da-, 
tum sit unum . Sua vero daja sint duo, veh 
tria , vel qnatuor , probabilitas appellatur com- 
posita , eoq. magis , vel minus cqmposita , 
quo data sunt in majori , vel minori,. nume- 
ro , Severioris generis est hoc exemplum v 
M,orieturne Sinensium Imperator foe iq, an noli 
At si quxratp : Julorieturate mense Junii , t di$. 
quinta, hora decime , atq. fulmine percussys.l. 
est qilterius generis* 65», 


Digitized by Google 


Ejtisque progressibus • Y 59 

6$. Hujus supputationis utilitas, 

Hac in re legendae sunt probabilitatum 
delineationes super vita humana* Despariu 
analysis MontmorJ , ars conjiciendi Bernou!H X 
atq. H allui memoriae , quae in transactioni- 
bus Anglici: nuin.196 inveniuntur, Haec rerum 
scientia tam utilis requireret diutinas vitae hu- 
manae observationes , atq. excitare deberet 
nostrorum matheinatuni cultores ad eam exco- 
lendam. Quid Reip. tot, ac tantae eorunidein 
abstractiones , supputationes , aequatiqnumq. 
resolutiones? Iu tenui maximus labor. 

66. Quid verisimilitudo U 
Denique verisimilitudo est illa veritas 
quae infra certitudinis dimidium reperitur * 
dtenim probabilitas, quae certitudinis dimidio 
aequivalet, dicitur dubitatio. 

67 . Quid in probabitate supputanda , 

Sed quidnam requiritur, ut rectissime proba- 
bilitates supputentur? Necessarium est i .perperi, 
dere , num illud quod quaerimus, sit nec ne 
possibile . Ex gr. Quaesivit Patet Avercaniw 
quaesit mentis humanae natura quis crederet* 
Viginti, et amplius annos perdidit. Illud ipsum 
(dicito de iis , qui sedem animi in corpore et‘ 
quo pacto cum ille uniatur, contendunt ' * 
<J3. Sequitur idem , 

Secundo si res sit possibilis , tunc suppum 
tandi omnes resistentiae gradus , mt dictum 
fuit in allato exemplo de Sinensium impera 
forp, v r • 



17 


ifo * J)e Veritate J 

6 $. Quid aliud notandum i 

Tertio loco notandum , quod si 
quaesito duae syllogismi praemissae invenian- 
tur , altera v$xo certa , altera autem probabilis , 
conclusio, habenda, est probabilis . ex- gr^ 
Quicumq , literis operam dat , evadet do- 

ctus r -Atqui Petrus, assidua lectione , ac me «r 
ditatione est contritus . Evadet itaq. doctus • 
Sin vero ambae praemissae fuerint probabiles* 
tunc conclusio probabilitatem probabilitatis 
Continebit; . Sic unus testis etiamsi oculatus 
dimidium habet probabilitatis, Qui autem ab 
illo factum inaudivit ., habet dimidium, primi, 
scilicet dimidium dimidii , videlicet quartam 
probabilitatis partem . Quod si tertius narret, 
quae a secundo audivit ? Hic - habet octavam 
partem probabilitatis < E contrario augeri 
possunt gradus probabilitatis usque ad certitu- 
dinem . ex. gr. Unus testis fidem habet , ut„ 
i, si testes sint duo, duplicatur fides . Quid, 
si decem , centum millia , ut in eructionq. 
montis vesuvii an, 1767. Haec eandem condi-, 
tionem habet , quam illa sub Tito a Plinio, 
descripta, cujusq. monumenta suat urbes Pom* 
pcjana , atq,. Herculanensis nuperrime effossce. 

70, Quae probabilitatis classis seligenda. 

At ex omnibus probabilitatis generibus , 
ea esse quaerenda arbitror, quae in, re (Econo- 
mica versantur , in qua una vellem , ut .vos, 
consenescatis . Qua in re exemplum prtrbu\ 
ia duarum regni provinciarum descriptione 


/ 


Digitized by Google 



Ejusque progressibus 1 6l 

duobus voluminibus edita . In oeconomia enim 
describenda maxima cura est habenda de agro- 
rum cultura, pecuaria, reliquis artibus primitivis, 
ac secundarias cujusq. provinciae • Scimus etiam 
quantum superficiei continet unaquxq. provin- 
cia , qux pars culturx , quae pecuariae , quaeq. 
caeteris usibus inservit . His addite pretium 
productionum , et. pecudurt^ , industriam , po- 
pulorum commoda, onera publica*-, bella in- 
testina , civium studia , mores , consuetudi- 
nes , artium instrumenta , et machinas . 

71. Sequitur idem. i 

Prxterea philosophi est scire , quae sunt 
pondera, mensura? , monetae , mercatus, por- 
tus, navium multitudo, principis vires, tri- 
buta , vectigalia , viarum securitas ; luxus, 
si exterorum artibus, vel propriis et quomodo. 
Philosophi quoque est videre , quae commercii 
pars in unaquaq. provincia exercetur , et nuru 
commercium sit maritimum, vel terrestre, in- 
terius vel exterius , et quibus in rebus. His om- 
nibus denique addenda incolarum supputatio , 
eorumq. aetas, exercitia, morbi, praejudicia 
popularia , propensiones , affectus , juventutis 
institutio , gymnasia , ludorum generd , et 
qux . Quae cum sint , quis audeat se phy- 
losophum nominare si haec ignoret? in quibus 
addiscendis , et docendis tum voce , tum scri- 
ptis socratcs, Plato, Xenophon , thucidides, 
Aristoteles , et Cicero consenuerunt . 

Ex iis, quae hoc in libro magna cumveu- 
* . * L ra 


*6<l De Veritate . 

ra extricavimus ,. facillima patet uuiversa ve- 
njatis genera ex sensibus, ex ratiocinatione, 
atq. ab aliorum auctoritate oriri . Qus autem 
a sensibus ortum habet , observationibus in- 
nititur . Quae a ratiocinio , in veritatibus pri- 
mitivis est constabilita . Quae denique ab 
auctoritate, a testibus , ab historia , traditione, 
atq. a monumentis pendet . Hinc*quo plu- 
res sunt sensus , ac perfectiores , eo major est 
veritatum intuitivarum numerus . Quo vis 
ratiocinii est acrior, eo fortior est veritatum 
demonstratio . Ac tandem , quo testes sunt 
•sagaciores , historia adcurate conscripta , 
traditio firmior , et monumenta clara , eo 
etiam certior est veritas . Quibus ultimo lo- 
co accessit ratio supputandi probabilitates . Re- 
liquum est , ut paucissimae reguls vobis ex- 
hibeantur , quibus veritas practicb invenitur ? 
atq. aliis tum viva voce, tum scriptis expli- 
catur . • « 

' * 


• v 






CAP. 


Digrtized by Google 


Ej usque progressibus . 


M5g 


C A P. 


IX. 


* ' • ' ** • • 

. JQe regulis prfictieis recti philosophandi * 

"1) Eg. I. In cujusq. qu.esiti solutione omnium 
l\ primo definienda sunt vocabula , maxime 
si ambigua , et implicata . 

Hujus regutae neglectps , etiam apud scri- 
ptores magni nominis concertationes maxi- 
mas excitavit , Definiantur voces , luxus , va- 
cuum, et libertas, et riesirrent contentiones. 
Quis crederet ? Leibnitius , et Clajrkius con- 
tenderunt de vacuo , priusquam definiverint. 
Hoc peccatum peccarunt scholastici „ methodi 
prorsus ignari . 

Reg. a. Semel determinata vocum vi, nemi- 
ni convenit ab ea deinceps recedere . 

Quamplurimi scriptores hac in re aberra- 
runt . Penes antiquos epicurum reprehendit 
Cicero pluribus in locis. Penes autem recen- 
tiores , Hobbesius, Spinosa, et ipse Carthesius, 
in hoc peccarunt . Efex natur® apud primum 
non sernper habet eandem vim . Deus non 
est sernper idem apyd Spinosam . Neque Car- 
thesius ejus etherx purissimx eandem tribuit 
significationem* 

Reg. 3 . Qu.esito in resolvendo , ne tempus 
frustra teratis , videndum si sit solutionis capax . . 
Si primum, solutionem quxrite , sin alii er de- 
seratur . 

L a * Si 


104 De Veritate i' 

Si id omnes scriptores perpenderent , tem- 
pus non ammitteretur . Pater ut superius di- 
ctum , Avercanus viginti , et amplius annos 
mentis humans naturam frustra meditatus es,t. 
Ab ultima antiquitate quaeritur vacui existoh- 
tia , vis attractionis > aestus marini causa , et 
sexcenta alia * 

Reg. 4. Si qutesilurti resolvi possit , tunc 
videto si resolvi posset in omnes ejus partes , 
vel in una » , 

Hujus generis sunt quaedam quaesita , qua 
plures in partes adspicienda sum . ex. gr. lti- 
*us refertur ad familias, ad civitates , ad im- 
peria , ad hominum coetum , nisi hac omnia 
considerentur • quaesitum non potest Bene de- 
finiri , maxime quod uni familiae , uni civi, 
tati , uniq. imperio potest' esse u ilis , aliis 
vero maximo detrimento . Quam ad regulam 
si animadvertissent tot tantiq. recentes luxus 
scriptores, non consenuissent vel in eo lau- 
dando , vel vituperando. ' 

Reg. 5. Si quxsitum sit solutionis capax t 
extricandum tunc remanet , num sit simplex , 
vel compositum scilicet num unum , vel plura 
membra habeat .. • ' 

Illud quippe est perquam adcuratfc definien- 
dum, alias -erratur . Sic in malorum origine 
videndum primo quid sit malum . Deinde 
num existat in universo, tum si sit ejusdem, 
vel multiplicis generis Demum si sit multi- 
plex, distinguendum in omnes ejusdem cl as- 
tes . 

i 


Digitized by Google 


' Eorumque progressibus. 165 

'fes . Dicito hoc ipsum de voce luxus superius 
memorata. 

Reg. 6 . Si q tussitum resolvi possit , tunc 
constabilienda sunt principia clara frnm , ata. 
omni ex parte manifesta . 

px contemptu hujus praeclarissimi reguli 
Hobbesii conclusiones sunt falsae , quia la Isis 
principiis innituntur . Hunc in errorem inci- 
derunt quoq. omnes Pyrrhonii , aliiq. veritatis 
infipugnatores . 

Reg. 7. Propositiones quot quot sunt , omnes 
Jluere debent veluti totidem illationes ex prin- 
cipiis superius , firmatis ac stabilitis . Quod 
tunc evenit , quando omnes ita inter se conne- 
. etantur , ut ceu quandum catenam efficiant ^atq. 
una ab alia nascatur . 

Qui id non consequuntur , habendi sunt in- 
genii plumbei . En ratio cur juventus neccsse 
est, ut; consenescat in addiscendis Euclidis 
Geometriae libris planis . Etenim in illorum 
lectione modus adquiritur demonstrandi , ad- 
miratur in iis, quo pacto secunda de monstra- 
tur ex prima propositione , et tertia ex se- 
cunda . Sic deinceps . Aristotelis aethica eo- 
dem ordine est conscripta , qua in addiscen- 
da juvenum profectas esset major . Nam non 
de rebus abstractis , sed de homine agitur , ve- 
rumtamen nemo unus eam legit, accurat . Cur 
ita ? quia eorum institutores nondum sciunt 
Aristotelem extitisse , fuisse virum doctissi- . 


l> 3 


unim j 


i*66 ;• Br Peritote-». . gt 

mmn , -ad Nicomacum scripsisse decem de 
sethica libros. ' ' ■ •** .nV 

Reg. 8. Conditis , sub qnk subjecto prgdicu - 
tum convenit, est adcuratissime definiendum* Eap- 
nitn philosophi munus est rationem, reddere t 
fiio pacto effectu! ad causatn referatur . 

- Queritur enim a seeulo praeterito usq.* ad 
prarsentem diem , num luxus sit statui alicui 
UtiSfS'? 1 ' . J '.w,;-' j, fi ; -i 't . •• *>fi- 

Huc usq, universi scriptores in genere quae- 
situm extricarunt. Sed false omnes. Itaq. eum 
vel commendarunt , vel vituperarunt » Cur 
ita ? Quia quarsitum non fuit iniqua m bene 
ptopositum i Sed dicendum tst : pratsens luxus 
est utilitati , vel detrimento regno neapolis I, 
vel Rom.el Quaesito ita proposito , videndum 
mini otnnes artes primitiva , et secundaria 
possint ne numerum artificum majorem h«» 
bere? Si possint, necessum est , ut ii^plean- 
tWr . Siti aditer , et remanent in toto regno 
centum millia qui laborare possunt , iisdemqj 
-Occupatio deficit . Quaro isti centum millia 
vuftis , ut iiiOpes vagentur, vel ut expellantur 
e* statu, vel occidantur , num denique in ar- . 
tibds itfjAis Occupandi ? Quis npn videt 1»^ 
xum non modo esse huit statui uttlem , sed 
ilittirti decemriufn' ? ‘-fi 

RVg. 9 . Si in qudsitb rOfoleemdo , vobis non 
ebniiiigat cettiiadiheth repetite , tunc probabio- 
llialtm auffite , riebir eyuhg.antd» niti MafKiri 

V~ ‘ ' - - * -l V ' pro - * 


Digitized by Google 



Ejusque progressibus 1 6f 

probabilitas . Verum cavete , ne hypotheses ve- 
lati theses habeatis . . 

Quaeritur nuin sol , circa tellurem , ve] haec 
circa illum moveatur. Certitudo omnino de- 
fecit . Quaerenda est probab*lita; . Utraq. est 
probabilis. Tunc quaere probabiliorem. Mibi 
videtur illa Cupertiici , quia mjnus me allicit. 
Nam facillime intelligo revolutionem diur- 
nam terrx circa seipsam , atq. illam annuam 
circa solem in eccliptica „ et sojis re : «jluno- 
nem circa proprium axem vigmti septem die- 
rum spatio . 

Reg. IO. Non omnia quxsita sunt ejusdem 
geperis , alia enim sunt physica , alia metaphi • 
sica t aha denique moraba . Si physica sensus , 
observationes , a/iosq. homines interrogate . Si 
i nethaphysica , adhibenda est ratio , ac demon- 
stratio . Sin denique moralia . Notate testes , 
historiam , traditionem , ac monumenta . 

Licet hxc sint per se clara, verumtarnen 
in rebus facti , nulla ratioctnii . Dum facta 
video, rationem non audio Sxpe etiam in 
re clara , et manifesta , qua mpluri mi testibus 
utuntur . Fortasse testes imiorem rationem 
habent j quam ipsa ratiocinia firmissimis prin- 
cipiis constabilita ? 

Reg. ii. Quo pacto in narrationibus histori- 
cis procedendum , si monumenta amplius non 
extern ? Codices consulite , quibus in legendis 
funditus sciri debet scriptoris lingua • At ca~ 

L 4 vrr# 


l ( 8 De Veritate , * 

' *, ^ *j t t ' J ^ 

veto ne Verslones vulgares , Hef. itxicos con X- 
munes adhibeatis . ^ • 

Seri quorsuih hcpc - ? Quia 'nulla lingua in 
aliam translatari optime potest. Quatvis .enim 
lingua suas habet pecujiares proprietates- ,<quae 
nullo pacto possunt Exprimi in alia . Quid 
plura ? Sufficit legere Ciceronis , Lucretii , 
Virgilii , atq. Ovidii opera . in linguam Ita- 
liqpm versa. Nihil foedius iHorum versioni- 
bus , «sive auctorum defectto y sive nbstrre lin- 
gua inopia, atq. ,ut ita - dicam imbecilli- 
tate. Mihi dicatur , ubi sunt illa rerum mo- 
bilitas , sententiarum gravitas , verborum 
vis , atq. proprietas , quae aliquid hibent fli- 
vini'? 

Reg. 13. Ad intimissima scriptoris alicujus 
sensa penitus intelligenda , prxter linguam , ju- 
vat quoq. scire illius 'patriam , Ktatem , secu- 
lam qko scripsit ,vitgm : publicam, ac privatam, 

> sectam „ religionem , imperiv firmam , mores 
denique y 'propensiones , adjectus , educationem , 
studia , exercitia , ac partium studium . 

Hrc enim omhia ad plenissima scriptoris 
sensa intelligenda mixime conducunt • Natn 
quiiumque- scribit etiam nolens suis in libris I 
transfundit suos mores , adfectus y tempera- 
mentum , opiniones , scientiam , oartium stu- 
dium , atq. alia sibi propria . Brevius sjui- 
cumq. scribit , se ipsum describit , Quid li- 
ber, quam Sermo scriptus ?• Nonne sermone, 
aliorum animos paene videmus?. Hoc fusius, ac 

1»T 


Digitized by 


Gpoglel 


Ejusqie progrersibnj • i <5$’ 

latius exemplis ostenderem, si in re tam cla- 
ra , testibus indigerem . 

Reg. 13. Non unum modo scriptoris opus > 
est diligentissime versandum , verum maxima, 
cura lectitanda , sunt omnia, ut scriptoris mens 
ex universis ejusdem operibus constet • Potent 
enim esse , quod aliquod rejecisset . 

En ratio quare quampluritni in judicando 
errant . Quia vel integrum librum non le- 
gunt , vel non intelligunt . Quid si. reliqua 
scriptoris opera , ignorent , vel non curant 
scire ? At quid statuendum , si scriptor de 
aliorum opiaionibus, vel factis agat? 

Reg. 14. Tunc exquirite primo , an scire po- 
tuerit, 2. Num fuerit perspicax. 3. An in ju- 
dicando adeuratus . 4« Num in referendo since- 
rus • In quibus si uni eorum defecerit , fidem 
ei denegate . Sin minus , eundem habete et dili- 
gentem , et sincerum , et veracem . 

Hujusmodi sunt optimi historici noti . Li- 
vius , Sallustius, Cornelius Tacitus praestantis- 
simi fuerunt historiae scriptores . Apud recen- 
tiores Nicolaus Macchiavellus , Franciscus 
Guicciardinus , Bernardus Segni , Angelus de 
Constantia, Robertson , David Hum,atq. hi-* 
storix universalis anglJci scriptores . Quid si 
ex uno scriptore quamplures acceperint ?• 

Reg. 15. Si quamplurimi , etiamsi mille ex 
uno scriptore sua traxerunt , omnes simul tatl%. 
valent , quantum unus., quem transcripserunt . 

Quod si clare constet historicum -fuisse 

* 


J 


<?» , ^ De Veritate J 

facti scientissirtitim , in cognoscendo perspici 
cem , in judicando adcuratnm , atq. in narra- 
tio/libas sincerum , tribuenda illi, fides ? Tunc 
observandum . 

Reg. % 6 ' Num liter sit spunus , vel genui- 
nus ; num interpolatus , vel mutilatus . Si spu - 
r.ius , eundem rpjcite ; si genuinus , retinete . 
Si interpolatus , notate additiones . Sin denique 
mutilatus , ejusdem lacunas agnoscite , quas si 
poteritis , restituite . 

Primo liber dicitur Spurius, si sit alius au- 
ctoris , quajn iHius> cujus nomen praefert . Sic 
Jjbnr de consolatione Ciceroni adscriptus ; est ' 
Hgarjii .Ergo spurius. Contra VirgHii .®nei- 
dos., suflt Virgilii , nam, ab ejus obitu ad 
praesentem usque aetatem eidem tribuitur . Il- 
Judq. ipsum dicitp de Ciceronis, Horatii, Co- 
lumellae, M. Varronis operibus-. -Tertio loco 
si in Codice m°dp aliquid legitur , quod in 
scriptqcis :$t#te , vel antiquis Codicibus non 
legentur , dicitur interpolatus . Denique si 
jaunc aliquid desideretur , quod fa antiquis 
:jpndieihu» e*tfeat , appellatur mutilatus .- Hd- 
Sjjtm omnium exempla surtt paene infinita , 
jju* brevitatis gratia omittuntur ; ^t quS rd- 
tione fiaec omnia internosci possunt ? 

Reg. 1*7. Dicito illum librum esse spurium , 
jt. -Si scribendi stylus , vel cogitdndi ratio non 
sit illius scriptoris , cujus nonfen profert . 

9. j&i a scriptoribus corvis non sit memora- 
V* * Si adeo ineptus, ut cui tribuatur , nul- 

. Io . 


Cigitized by Google 



EjuspK progressibus n *7P 
lo modo possit convenire. 4. Dengue libe* 
habendus eit 'spurius ,* -si antiqui eum rejecet 

irini* /; • -■ - iV .. .. 4 ■ i . *. ■*' 

Reg. 18. Contra^ liber habendus est genuinus • 
I. Si stylus , et cogitandi modus illi conve • 
ni aut , cujus nomen > prxsefert : 2» Si a scri- 
ptoribus Coxvis sit memoratus : Si antiqui 

de libri genuitaie , minime dubitarim . 

Reg. 19. Lib^r habendus est interpolatus t vel 
spurius y si facta , et personor memorentur scri- 
ptoris xtate posteriores . Ipsum dicito de voci- 
bus , ac locutionibus . Ultimo loco si doctrinas 
•Si st e mati sibi proposito contrarias contineat * 
Quid si scriptor fuerit ineptissimus*. 

Reg. 20. 1 Codex est mutilatus si in eo aii- 
quid desit , quod vetustissimis in codicibus le- 
gebatur : 2 . Si qux continet y vani , cottfuseq . 
leguntur . 

* t ' Haec pro auctoritate humana satis esse du- 
co . Quo ad divinam , praeter ea superius di- 
cta notanda sunt etiam quae sequuntur. 

Reg* 21. Oportet perpendere .1. Nam Deus 
loquutus fuerit' 4. Cui loquutus : 3. Quo in 
loco : 4. quando : 5. quid'., 4 . 

Haec omnia manifestissima sunt in quin- 
que Pentafheuchi libris a Mose scriptis . Nam 
Deus loquu,tus cum universo Populo Haebrreo- 
rum . In mote Sinai , post eorum egressum 
ab iEgypto . Quae autem loquutus fuerit in 
duabus Tabulis lapideis continebatur * Quse 

licet 



j ' * De Veritate, j' v> •. 
licet constent ; , veruuuamen videndam insu- 

• • '*•' • , i " . . f *. 

per • 

Reg, 2*. Num qu& Deus dixit , ai/ aoj incor- 
rupta , vel interpolata , vel mutilata pervene- 
rint. 2. i 1 / sensus , ac vrria possint varii ac- 
cipi . Si autem varie accipi possint , nemo «aaa 
fuo arbitratu , ac teneri intellegat , W aat 
(Catholicae Scclesix judicio , standam erit ., 
Hujusmodi sunt praecipuae rCgulae , qua? me- 
thodo analitic.e maxime inserviunt . Quae au- 
tem sequuntur ad syntketicam spectant. 





CAi . 


Digitized by Google 


Ej usque progressibus : , 

• , > , 4 * » f 

C A P» Ultimum. \l' 

De regulis explicanda veritatis , tam viva voce, 
quam scriptis • 

I T' X omnibus animantium generibus unus 
1/ homo veritatis capax , est quoq. loquela 
praeditus , qii^ sui animi intimiora sensa expri- 
mit . At mirabilior ejt scriptura , qua cum 
absentibus temporis, ac loci loquimur • Sed 
si philosqphi , si parentes, si ludimagistri 
desiderent , ut juventus utiliter haec divina 
rationis instrumenta adhibeant, sequentes re- 
gulas ob oculos habeant. 

* r Reg. i. Initio cujusq. facultatis , magister 
doceat , quid ea" sit , que fuerit ejusdem origo, 
progressus , vicissitudines , scriptores , atq. quas 
in partes ea distinquatur. v ; • , ■ 

Cur itl ? ut sciant auditores , quae ipsi com- 
parant , atq. univers® scienti® quandam desi- 
gnationem ceu^ in parva tabula adumbratam 
habesmt . In quibus enucleandis una , vel ake- 
ia lectio sufficit, ne rerum multitudine deti- 
neantur ii , qui paucis prsceptis sunt im- 
buendi . . f _ 

Reg. st. Maxima cum brevitate , ac claritate 
simul primo controversis: status proponatur , de- 
inde suas in paries dividatur ; tum inutilibus 
resectis , omnia sensim sine sensu explicentur • 
In hoc a quatnplnrimis erratur. Neq.enim 
-v t pro- 



«r 


ffif •• - 

J-dolemata sciunt acute propd n ere , neq* omnes, 
nodos extricare. Veriwn omne tempus in 
congerenda^ cujtisq. generis eruditione sine 
ullo ordine, judicio , ■« lepore tevurit * Qujf 
GrammaticorutntForensium^c medicorum ple- 
ynmq. est perquam inepta scribendi* ratio . 

Reg. 3,' Vocabula omnia definiantur , ut quid 
sit res de qua agitur , plenissime intelligatur l 
Hujus iftilissim* regulae contemptus juve- 
nes impedit ,■ ut bene iatelligant , atq. ad- 
discant . 

Reg. 4. Ex definitionibus officiantur axioma* 
ta ; atq % postulata , ex quibus clein emitis prae- 
positionum series eruatur . , 

Haec rectissima docendi ratio, quam sibi 
sumunt Geometr* , est illorum omnium, tjui 
sciunt ratiocinari . Divus Thfcmav’ non erat 
Geometra , veramtamtn quia divino ingenio 
praeditus * ordine scripsit . Quid dicendum de 
Aristotelis ethica tam pressp et ta!n stricto 
ordine Conscripta ? ' , « . , 

• Reg. ij. Definitis universe scientia voca- 
bulis , initium sumatur a rebus simplicifribus t 
ac facilioribus , atq. ad maximi Compositas 9 
jfuxijpeq. difficiles procedatur . 

Sin aliter fiat., discipuli non krtelligunt. 
Reg.' In rationum ''catena conficienda , ita 
ordiatur , ut altera 1 alteri prxluceat , atq. alte- 
ra alteri inserviat . Ex quo tandem integrum 
disciplinae systema compingatur omni ex parte 


connexum . 


Reg. 


Digitized by Google 


Ej usque progressibus . <75 

Reg. 7. Caveat magister , ne rationes , vel 
luctorum loca sint tanto in numero , ut pue *• 
rorUm mentes iisdem pie ne obruantur • 

Magistri imitari debent naturam , qux puel. 
los primo lacte nutrit , dei n cibis parum duris # 
Reg. 8. Cavea^ l^oq. ne rationes adeo invo m 
lutas proponat , ut auditorum captum superent 
tieq. tandem sint adeo eloquenter proposita } ut 
eorum animi vetborum concinnitate potius al- 
lidantur quam argumentorum gravitate ? ac 
"firmitudine convincantur , 

Ex hac regula eruitur * rationes esse de- 
bere claras, solidas, ac naturali quadam sim- 
plicitate exhibitas . At si actionum eloquen- 
tia in magistro sit maxima, uti in prxstan- 
tissimo viro ab . Genuensi , discipuli parum 
proliciunt . J . 

v Re g- 9* Si alicujus effectus causa in eno- 
danda desit certitudo , tunc exquirenda est pro- 
babilitas . Quod si h<tv quoque dejiciat , 'requi- 
ratur verisimilitudo . 

Hujusmodi est mos tam philosophorum , 
quam eorum , qui naturx phaenomena ri- 
mantur, sed maxime illorum qui res politi- 
cas, atq. vEconomicas supputant. » # 

Reg. 10 . Quod si oua hypothesis non suffi- 
ciat pro alicujus quxsiti solutione , Tunc iCa 
hypothesis deseratur , quxraturq. alia . < 

Quid si secunda , vel tert.a hypothesis re 
quidem sufficiant? Tunc quctsiuinj. est su^i 
natura inenodabile J proiodeque deserendum , 

bic 




t-U. 




. -5 . De Veritate. 

Sk in unione mentis cum corpore hypothe- 
ses adhuc inventae , omnes sunt fallaces. Qus- 

5 tio igitur enodari nequit . 

Reg.ri. Caveant magistri , « sophismata , 
aut paradoxa auditoribus proponant . Nam ju- 
,«ne/ Awe* imbuta , facillimi turpis», 
tnum in scepticismum prxcipitat . 

En philosophia? scholastica scopus nfento 
a literatissmis viris a societate aelimmatus . 
Ars sophistica etiamnum apud nos floret in- 
ter Forenses, et medicinae imperitos. 

Reg. 12. Vocent magister modum , quo I*. 

g endi simt philosophorum hbn r ut discipu 1 

luctaris mentem , « « ita dicam , 

^R^rV. cuod P ro historia legenda , 

addiscantur prius ckronologia **&**”&*> 

ut sciatur tempus , « W, «■ w 

r«nf gesta. • • • fc '- • •. „ ■ „ 

•Reg. 14. natUrd ■ j ' 

ac pravus . Ergo pontus ut educationi defrr 

tur , proinde?* magister curat auditores* redde-, 
re laboriosos < at*, honestos . Etenim » eosdem 

non poterit effieer* philosophos , faciet saltem 

Verum Vehementissime curandum # 

1 . J • 1 nhnriosa at*, benevola . Nam 

ut tuyenfus stt , laboriosa aii/ ,• .. 

habenda sunt pceu cujusque ■societatis 
fulcra r qua corpus civiU tuentur , «r susten- 


tant . 


Ex 


Digifeod by Google 


Ejusque progressibus, j-77 

Ex hujus regulae neglectu innumera juve- 
num multitudo misere languet. Magistri e- 
nim , et parentes ea non curarunt. 

Reg. 16. Magistri quoq, munus est in ju- 
ventute amorem , obbedientiam , et gratitudinsm 
excitare erga parentes , qui habendi t unquam 
Dii terrestres . 

Penes antiquissimos Lacsdemones , non 
modo erga parentes , sed omnes senes vene- 
rari tenebantur juvenes cujusq. aetatis , atque 
ordinis , Haec submissio , atq. obsequium , 
nescio quid divinum , in Republica eiltcit . 

Reg. 17. ltemq. ne juventus paterna altigu - 
riat bona , magister illos doceat victus tempe- 
rantiam , maximi quia ciborum copia, potius 
opprimuntur , quam rejiciuntur vires. 

De «sanitate tuenda multi scripserunt» Ve- 
rum nostri corporis perturbatio , ejnsq. har- 
monia tx nostris sensationibus intelligitur . 
Quisque scire debet quid ei noxium, quidve 
eidem utile sit. 

Reg. 18. In tibris conficiendis , observan- 
dum , num libri sint historici , vel dogmatic - 
ii historici , notandum si de natur. t phaenome- 
nis , si dogmatici de artium , scientiarumque 
ortu , as progressibus agere debent . 

Si de natura? historia , sciat auctor phsno- 
meni explicare . Facta enim memoriam c - 
Junt, intellectum non instruunt. Si de arti- 
bus, et sciehtiis , studeat earum initia inve- 
nire , cultores recensere , earumque progr 2 

M si 


e 


/ 


l?8 De Verittte\ • 

sus, ac vicissitudines manifestare • 

Reg. J9. Si vero historia sit literaria , de- 
scribantur illustrium virorum vitr , operet f in- 
Venta , patrite , eetas , atq. discendi ratio , 

Nam h:ec omnia summopere juvant , ad 
illorum scripta plenissime inrelligenda . 

Reg. 20. In historia imperiorum civilium 
texenda . perpendatur eopum origo , forma , le- 
ges , progressus , ac resolutiones . 

Reg. 3i. 'ii libri si/tt dogmatici , primo 
definiantur voces , deinde ordine disponantur 
ratiocinia , tum perquam solidis rationibus o- 
mnia firmentur . • 

Reg. '22. Vitetur pedantismus . Nam eru- 
ditio _ est sapientissime spargenda ; Itemq. res 
sint a communi ac vulgari usu emota : ; lingua 
facilis , atque nativa quadam simplicitate exor- 
nata • . 

Haec de artis logicae elementis , in qui- 
bus ostensum est primo , quo pacto mens 
humana tum sensibus exterioribus , tumq. 
hominum societate ac loquela rerum noti- 
jtiis imbuatur. Dictum est secundo qui sunt 
errores, et quje veritates cujusq*. generis , ut 
.illos declinare, has invenire possitis . Reli- 
quum est , ut tantae artis praecepta in omni 
vitae curriculo elucescant, curetis. Nam eo 
fcientiores eritis , quo sapientius et honestiuj 
agetis ? 

( Logic* finis . 


Digitized by Google . 


APPENDIX 

• • 

DE LOGICA REDUCTIONE AD ARITH- 
METICAM „ 

§.i, , mtfM. Ogitanti mihi saepe numero, 

IgW rfrJg atque animo recolenti non 
modo 'facta historica , sed 
"■^i: . ~5 =r ipsa omnium scientiarum , 

artiumque objecta , eat sem- 
*' per nihil aliud esse mihi vt- 

nisi totidem mentis supputationes. Quod 
quidem est adeo verum ut nihil supra . At 
^cet philosophi nimis multi et recentes hoc 
^perfunctorie dixerint , verumtamen horum 
‘nullus rem explanavit, Hobbesius ipse maxi- 
mus ratiocinator de arte computandi suam 
Logicam inscripsit , at sub speciosa hac deno- 
minatione gihil aliud fecit , quam Dialecti- 
cam sui temporis exponere. Burlamachius de 
jure naturx agens , id quoque dixit ; Et post 
Ilurlamachium quamplurimi alii . En ratio f 
qux me impfllit hanc lectionem ceteris a- 
; liis jam expositis addere ; qux et pro rei no- 
vitate , et utilitate simul requiret , ut majori 
adcuratione tractetur. Sed quorsucti haec*? ut 
Dialectic® studiosi arithmeticae addiscendae ne« 
cessitatem agnoscant. Ad propositum. 

M a §. u 



§. *. Principio philosophia si intimius in. 
spiciitur, quanta quanta est , scientia nume- 
rica est . Etenim in physica supputatioae co- 
gnovimus corpora esse sua natura extensa, 
impenetrabilia , divisibilia, inertia . Itemque 
ex eadem scimus alia esse sapida, alia insipida. 
Opaci, vel lucida, vel mollia, yel elastica, 
vel dura j eademque mantis, vi qualitates cor- 
porum peculiares , metallorum , fossilium- 
que usque- ad stellas ipsas nebulosas, defini- 
t$ fuerunt. Hoc maximum naturi systema 
condkum esse ab eo ipso ,* qui tot miris i n- 
explicabilibusque legibus eum regit ac guber- 
nat , nonne haec scientia nobis certissime a- 
peruit? Qui alia facultas potuisset determina, 
re cqrporum principia , eorumque combinp- 
tiones; qui naturi progressus , ejusque tam 
priteritas , quam futuras revolutiones , nisi 
divina mentis supputatio ? Ad -hanc igitur re- 
ferenda sunt in systemate, tum physico , tum 
morali legum omnium , ac virium determina- 
tio : in ithica temperamenti , propensionum ; 
atque affectuum docilitas: in politica imperio- 
*rum origo , formi , prpgressiones , vicissitu- 
dines , artes , bella , leges , statuta , et mdres; 
in iconomica Familiarum institutio , artium 
ortus , prolis educatio , moralis unia , bono- 
rum successio, rerum permutatio, viti com- 
moda , ac domestica tranquillitas . 

• §. 3. Ad hanc quoque refertur ipsa histo- 
riarum omnium philosophia : ad hanc Chro- 

no- 


Digitized by Google 



I8t 

mjlogia , ac Geographia . Quid multa ? Ipsa 
Theologia sacra majoribus nostris divinitus 
inspirata , nobistjue tradita etiam a mentis 
vi pendet , Nam nisi iidem utriusque Testa- 
menti certitudinem supputavissent , ipsi ne- 
que credidissent , neque nobis proposuissent « 
Cum ita res se habeat, nonne* unus hebes ac 
plumbeus de summa Logicae cum arithmeti- 
ca analogia poterit addubitare ? Quod cum 
primo adspectu tyronibus involutum , atque 
dubium videri . possit , idcirco exponam pauh> 
longius, quam res tanta dici poscit.. . 

§. 3. Pritpo arithmetica est scientia , qua 
mentem instruit , ut ea expedite ac recte 
super qtiibusdam cyphris numericis operetur.. 
At qua de causa ? ut nempe veritates inveni- 
at. Hac scientia licet quamplurimis continea- 
tur regulis, ut additione , subtractione , multi - 
plicatione , ac divisione, attamen additio, sub- 
tractio , multiplicatio , ac divisio tam in quan- 
titatibus integris, quam in fractionibus cujusque 
generis ad additionem , atque subtractionem 
reducuntur. Itemque regula aurea , societatis, 
alligationis , positionis, ac combinationis ; non- 
ne ha? omnes, et si qua? sint alia? etiam in- 
finitae , revocantur ad unicam regulam aure- 

§. 4. Etenim multiplicatio nihil aliud est, 
quam ipsa additio concisa: et divisio est ipsa 
subtractio . Sic si mihi multiplicandum esset 
g. per 4. duos modos adhibere possum , vel 
. • M fi 8. qua- 


« \1 

lif * , . 

8. quatuor seriam , factaque summa habebi- 
tur 32. alter modus est si 4. accipiam octo: 
vel octo accipiam quater , productus erit sem- 
jper 32. ex quo pate't multiplicationem non 
esse, nisi ipsam additionem compendiosam . 

§. 5. Id i^nm dicendum est de "divisione ; 
nam ha?c est ipsa subtractio , cum hoc uno 
discrimine , .quod subtraetio fiat semel , scili- 
cet ex quantitate majori dematur minor , ut 
quod remanet, videatur . In divisione vero 
subtractio fieri debet secundum numeros di- 
visoris . Sic si dividere vellem 484. per qua- 
tuor . Fieri debet in uno quoque .numero 
hinc primo ingreditur semel , in secundo bis, 
ip tertio etiam semel, quotus erit 121. Ergo 
in primo numero subtractio fuit unius nume- 
ri 4. in secundo subtractio dupli 4. et postre- 
mo etiam unius 4. Ex quo 'etiam liquet di- 
visionem non esse , nisi ipsam subtractionem. 
Quod quidem non inteligendum solum de nu- 
meris integris , verum etiam de fractis , ac 
de fractorum fractis . 

§. 6. At si quis inquiet ; ad quam regulam 
referuntur potentiarum elevationes , atque ra- 
dicum omnium extractiones ? Respondebitur , 
quod potentiarum elevationes sola multipli- 
catione conficiuntur 1 ' extractftfnes vero radi- 
cum cujusque generis et multiplicatione , ac 
divisione , hoc est ex additione , et subtra- 
ctione simul . 

’ " ■ ' : -f : 

*• k. • # 


Digitized by Google 


v t#«r 

$. 7. Sequitur postrema scientias nume ricae 
•regula , qu* est sola aurea , ad quam quot- 
. quot sunt , omnes reducantur . Verum quid 
continet hrec: nisi quo pacto fex tribus numeris 
cognitis inveniri possit quartus numerus pro- 
portionalis incognitus ? Hoc parumper perpen- 
damus in tyromim gratiam . 

§- 8. Ad quatuor classes , omnes problema- 
tum numericorum resolutiones vulgares ari- 
/ thmetki reducunt , nempe ad regulam aure- 
am sive trium ; ad societatem : ad alligatio- 
nem , atque ad falsam et duplicem positio- 
nem . 

9. Primo regula aurea sive directa , vei 
indirecta: sive simplex vel composita est inven- 
tio quarti numeri proportionalis, post tres alios 
datos : ut 4. boves ararunt I. terr® jugera , 
quot jugera arassent 16. eodem tempore ? I- 
temque 4. messores metunt quandam segetum 
quantitatem 8.diebus, quaeritur quanto tempore 
eundem campum messuissent if. messores? In 
utroque problemate semper quartus proportio- 
. nalis inveniendus est, cum hoc uno* discrimi- 
ne , quod In primo problemate multiplicatur 
secundus , cum tertio , productufn dividatur 
per primum , hoc est te3. per -4. quartus pfo» 
portionalis est ja. In secundo autem proble- 
mate 'multiplicatur inter se primus cum se- 
cundo-, productum dividatur per tertium, vi- 
delicet 3*. per 16. quotus , hoc est quartus 
proportionalis est *. Sin autem utraque sit 
M 4 cora- 



/ 


#•<84 . . N: 

composita, constet nempe quinque numeris, 
tunc reducuntur ad tres , et fiat quoque sim- 
• plex , ac regula est tadem . 

§. 9. Ad han« quaque regulam refertur illa 
societatis tam simplex, quam composita. Hinc 
si dicam : a. Mercatores cum quatuor scuto- 
rum millibus lucrati sunt 500. , quorum alter 
posuit boo. alter vero < 5 oo. quantum unicui- 
que debetur? Tunc fiat .-4000. dederunt lucri 
500. quantum 800. , quantum Coo. ? Nonne 
haec est ipsa prima bis, ter, quater, centies, • 
totidemque repetenda, quot sunt mercatores? 

§• 10. Id ipsum dicendum , si sit com- 
posita , in qua dividendum est lucrum , vel 
ammissio pro ratione capitalis , ac temporis. 
Ex gr. sint 3. mercatores, at primus posuit 
3 * millia pro 7. mensibus, secundus 6. millia 
pro 14. mensibus , tertius vera rooo. pro 
uno jnense quique lucrati sunt 1876. quwri* 
tur quantum cuique debetur ? Tunc ita insti- 
tuatur regula: si 10000. lucratur 1^75. quan- 
tum 3. millia per 7. menso? quantum 6. mil- 
lia per.14. menses? quantum icco. per men- 
sem unum ? facta terminorum reductione, 
omnium -problematum , resolutiones sunt om- 
nino ut illa jam dicta . 

- ; • » - ' 1 • §.M. 

V; • ' * 

(a) Legantur tqhulee numerict Prostafa ra- 
sis an, \ i<5 10. ab Etwert edit te , (juibus multi- 
plicatio, ac jiivifio additione ■, et subtractione 
absolvuntur , . 


Digitized by Gooqlc 


§. n. Huic accensend* sunt reliqui regu- 
li , hoc est alligationis , ac falsi et duplicis 
positionis , progressionis •, corabinationis ; ac 
si qui sint alii per quas omnes libentissime 
excurrerem , nisi res esset adeo manifesta , 
ut de iis lo^ii frustraneum putetur. 

12. E^lictis constat scientiam numeri- 
cam tres duntaxat regulas comprehendere , 
additionem nempe , subtractionem , atque re- 
gulam auream . Cum autem hic postrema 
cujusque generis sit, sola multiplicatione; ac 
divisione , scilicet sola additione , ac subtra- 
ctione conficiatur . Sequitur omnes arithme- 
tici regulas ad solam additionem , subtra- 
ctionem atq. ad regulam auream reduci : 

§. 13. Dialectica tantopere a Gncis excul- 
ta , deinde a nostris post literarum instaura- 
tionem , ad instruendum Intellectum ,ut om* 
ni loco, ac tempore veritatem inveniat, ten- 
dit . Hinc finis ejus est mentem perficere . 
errores vitare , veritatesque detegere . Sed 
qui est cogitandi materia , quique ipsius 
mentis vis, atque energia? 

§. 14. Respondetur cogitandi materiam a 
sensuum usu provenire , qui corporum im- 
pressiones excipiendo mentem non modo qua- « 
si excitant , ac acuunt , sed quoque eandem 
imbuunt tot tantisque rerum ideis,, ut qui vi 
nobis incognfta eas inter se modo conjun- 
gens , modoque separans ex veritatibus notis 
ad incognitas deveniat. En itaque totum scien- 




Sic si quarrarur ; solis moles estne ignea ? I- 
temque piant* sunt animat*'? neque in pri- 
mo , neque in secundo qtnesito video , quid 
mihi affirmandum, vel negandum sit inter ide- 
as, ea rundem relationes, hinc ad resolvendum 
primum qu*situiti tertiam ideam veluti in 
auxilium sumam , ac dicam : quidquid urit , 
est igneum ‘ sol autem urit , est igitur igneus. 
In qu.o syllogismo , tertia idea , cum qua duas 
alias comparavi , est quicquid urit . sed qu* 
eidem, conveniunt, inter se quoque conveni- 
unt . Itaque eidem urere convenit tam natur* 
ignis , quam solis . Ex quo postremo copdu- 
^um est, salem esse igneum. 

§. it. Ex quo fit manifestum ratiocinium 
esse illud ipsum , quod in Arithmetica regula 
aurea , sive trium , hoc est ex datis tribus 
terminis vel veritatibus notis , qu*ritur quar- 
ta incognita. Sic in allato syllogismo verita- 
- tes not* , sunt. i. Quiequid urit. 1 . Ignis. 3 
Sol urit. 4. Terminus incognitus sol est igne- 
3 us. Constat itaque ratiocinium esse quoque 
regulam numericam . Quantum ad cateras ar- 
gumentandi rationes apud Dialecticos cognitas, 

• ipsae non sunt , nisi divers* unius syllogisimi 
modificationes . 

» §. 19. Ex quo fit , ut illud ipsum Diale- 

ctico contingat in qu*sitorum solutionibus , 
quod arithmeticis in suis problematibus resol- 
vendis. Hi enim quartum terminum propor- 
. tionalem incognitum post tres datos notos . 

sem- 


id by Google 



«eftipet* inveniunt vel multiplicando secundum 
cum tertio , vel primum cum secundo , eo- 
rumque productum vel dividunt per primum, 
vel per tertium . Sic quoque Dialectici me- 
diUm terminum varie combinando cum suis 
extremis modo directo , modoque reciproco 
omnes syllogismorum formas conficiunt. Item - 
que si quis ratiocinii naturam perpendat , in- 
Venit eandem ad ipsum judicium referjri , ete- 
nim in syllogismo aliud non fit , quam duas 
. voces prius ad tertiam , deinde inter refer- 
re. Sicuti igitur numericre regulae, omnes ad 
additionem atque subtractionem revocantur , 
ita etiam omnes regulse Logicae ;ad unum ju- 
dicium vel negativum , vel affirmativum , 

• hoc est ad ipsam etiam additionem , vel sub- 
tractionem referuntur . Haec cum ita sint , 
quisque intelligit primo , quod sicuti Diale- 
cticus operatur in ideis, ac sensationibus, sic 
arithmeticus in cyphris numericis 2. Intelli- 
gitur , quod utriusqus finis sit idem, hoc est 
Veritatis inventio . 3. Etiam intelligitur , tot 
regulas dari in una, quot in altera. 4. Deni- 
que patet mentis operationes in utraque esse 
easdem . His demonstratis , nonne sequitur 
inter has disciplinas dari maximam analogi- 
am . Nonne Logicae studioso esse perquam 
necessariam numericam supputationem ? non- 
ne denique sequitur mentem hac exsuscitari , 
acui, et nobilitari ? 

$• ao. Quibas ita potius inchoatis , quam 
^ ‘ con- 


Digitized by Google 



confectis, patet- numericam supputandi ratio- 
nem esse quoque necessariam in *thica, ceco- 
momica, politica. Quis enim se ipsum rege- 
re ac vincere potuerit , nisi prius proprias 
vires tam physicas , quam morales supputave- 
rit ? quo pacto quis se cohibere praesumat , 
nisi antea et temperamenti , et propensionum, 
et affectuum impetum definierit ? Quomodo 
denique socialis , nisi propria et aliena ju- 
ra nisi propria et aliena otficia ante proecal- 
luerit ? 

§. oi. Quid in aeconomia civili , ac politi- 
ca non prodesset ajrs nuinerica nostra state 
tam neglecta ? O infantuli naturae humans a- 
selli ? Possuntne recte prospereque procedere 
seque res domesticae , ac civiles sine ulla nu- 
merica supputatione ? Quomodo enim scire, 
mus hominum multitudinem , qui has re- 
giotfes incolunt : quomodo consummationis 

quantitatem: frugum copiam , animalium fru- 
ctus, commercii extensionem, industriae gra- 
dum ? sine .hac sciremusne navium numerum, 
regni superficiem , terrarum omnium produ- 
ctiones, vectigalium vim, hominum cujusque 
coetus labores, vitae commoda, fortunas, bo- 
na , aetates , morbos periodicos , curationes ? 
Denique s*ine ulla supputandi arte quisnam 
scire posset, hujus regni praebentem , ac prae- 
teritum statum , et quodammodo etiam futu- 
rum praecognoscere ? Quid multa ? Nonne 

prae- 


f<JO 

praesens totius Europae fl oritas , uni compu- 
tandi ^spiritui tribuenda est», 

§. »3. Quae cum sint , incumbat itaque huic 
scientiae quilibet Logicx studiosus , in suisque 
operationibus consenescat . Nam visnm est , 
quantum teque pauperibus prodest , locupletibus 
seque neglecta viris , pueris , senibusque noce - 
• iit • 


. A 


I N D E X 


' jiRTIS LOGIC JE . 


Pag. 


Jntrodudio . 

I 

7 . De Logica Docente ., 


Cib. I. De mentis humant ad ibus . 


Cap. 1. Quibus partibus conflat homo. 

5 

Cap. *. De Jen/ibus exterioribus . 

7 


*.ap. 3. L/e ienjibus interioribus . 13 

Cap, 4. De animi fenfationibus . 17 

Cap. 5. De univerjis mentis ad bus . 22 

Cap. 6. De ideis diredis , yuaj ope fenfuum ex- 
teriorum mens percipit . 29 

Cap. 7. De ideis reflexis , fn quibus de judicio , 
D raeiocinio tradatur . 3* 

CaP! Ult. De maximis mentis humante progreffi- 
bus tum in artibus , tum in fcientiis . * 40 

Lib. II. De Jignorum artificialium ortu , ac pro- 
'& re JT u > quibus mentis adus clarius explicantur. 

Cap. x. De Jignorum artificialium origine . 4^ 

Cap, C. De linguatum omnium natura .. £3 

Cap. 3. De linguarum artate conjicienda. 57 
Cap. 4. De vocum divijione . 49 

Cap. §. De propojitionibus . 63 

Cap. 6. De mater i a, forma, £r propofitionis quan- 
titate . ...... 6<? 

^ a P- 7^ quibujdam vulgaribus propo/itionum 
_ adfedionibus . 73 

Cap. 8. De Jyllogifmo . 79 

Cap. 9. De reliquis argumentandi modis. 8fi 

Cap. ic.De prtedidorum modorum redudione ad 

'imum. 88 


n 




PARS 


Digitized by Google 



PARS ALTERA. 


De logica Utente . 

Lib. IT. De errorum ortu , eortvnque progrejfibus. 
Cap. i.De mentis human.e imbecillitate ejiijq.cau/is.q i 


Cap. 2- De errorib.mentis , quo adjenjus exteriores.qb 

'JenJ 


Cap.3.L>e errorib.me ntis quo ad jenjus exteriores. \o^ 
Cap. 4. De errorib, quo ad animi /enfationes. 107 
Cap. 5. De errorib. quo ad ip/ius mentis adtus.iOQ 
Cap. 0. De errorib. quo ad animi Jigna relatis , 
- de illorum abufu . 115 

Cap. 7 De errorib. quo ad propo [itiones , 119 

Cap. i. De errorib, quo ai /yllogi/mos , aliofq. 

arguendi modo s. 121 

Ca p. 9. De errorib. qui ex prava puerorum eJu - 
curione oriuntur , 124 

Cap. 10. Ve errorum emendatione 126 


Lib. II. De veritatis ortu , ejufq. p r Ogre£ibus . 
Ca P- *• Quid , O quotuplex Jtt veritas 
cujufq. veritatis exifientiaJ 


_ . 5/“. .. _ 

uip , & quotuplex Jtt veritas . 131 

. 133 

Cap. 3. De cujufq. veritatis nota . 135 

Cap. 4. Quid , & .quotuplex Jit methodus. 131» 
Cap. 5. De methodo inueniind.e veritatis fenft- 

bilis . ’ 140 


Cap. 6. Dg methodo demon/irqnd £ veritatis. 142 


Cap. 7. De methodo reperiendx veritatis prob , 

; 15 

Cap. 8. De veritate probabili. 


156 


Cap. 9. De regulis pradlicis reiie philo fophandi.t~v% 
Cap. 10. De regulis explicande veritatis , tu n 
: viva voce , tum {criptis . l5 9 


jjppendix , 

De Logices redudione ad arithmeticam. 


179 


A C JA. 


jpfd/L 

<r 

sa