I
I BIBLIOTECA NAZ~
Vlttorlo Emanuele III
i
XXIII
\.A
52
NAPOLI
t
V'
PHILOSOPHIAE RATIONALI*?
ELEMENTA
A V f T.
ab* longano
' N ’ ’
V o L, L
• DE ARTE £OGIC4
r i u ^ u A
Pe rerum ideis , et signi 'f , Jej% erroribus
et ycritate*
N E A p 0 L l
MDCCXCI,
1 . '
Digitized by Google
Digitized by Google
^ s
fcE CLARIS DIALE C TIGiE
SCRIPTORIBUS.
A D
/ >'
JOSEPHUM GANTORIUM.
> . • I 1 V
v ; , % r
P Hilosopkia , Josephe pr^claridiime , in quam
uno Dialectica studio ingredimur , rerun ^
divinarum , kumanarumque sapientiam con-
ticet » Hinc Dialectica inchoat , qutf sapientia
perficit . At vir acerrimi ingenii , divine me-
mori e , et per quam longa meditatione , ac le-
ctione contritus Antonius Genuensis meus ami-
cus , et magister , multa in sua arte logica >
pluraque in aliis desiderans , neminem plane ,
qui jure appellari Dialecticus posset , dicebat .
Habebat itaque vir magnus comprehensam ani-
* f.
\
Digitized by Google
4
m< t quandarp. formam Dialectici , cosqur y <pf&-
hus aliquid , vel plura deerant , in tam non
potuit includere .
Nemo profecto Dialecticus , quem summum,
esse volumus , nisi genus , et species cuj usque,
• cernat , eaque definiendo explicet , tribuat- *
que iq partes : nemo Dialecticus , nisi sciat
judicare , qu$ vera , qu£ falsa Hat , eepnat
consequentia , repugnantia videat , sciatque bene,
interrogare , melius respondere , atque rebus,
verba accomodqre . Quid denique ? Nemo Diale-
cticus , nisi in animis inserat veras opiniones ,
evellat falsas. Nonne is , inquies , unquam fuit^
Investigemus igitur hujusmodi hominem , quem,
numauam novit tneus magister , neque alii >
quem si imitari non possfimifs , at qualif esse
debeat , poterimus fortasse dicere i “
Ars disserendi licet a ratione proficiscatur j
proindeque quolibet in homine ingenita ; verum,-
tamen a Graecis primo elaborata , atque ab us-
dem et monumentis , et literis est cepta man-
dari . Testes enim sunt , j arieter plurimos phi-
losophos illustres , etiam *pene innumerabiles
oratores , uti Lysias , Isocrates , Hyperides ,
JEschines , Lycurgus , Pericles , DemOslheoes ,
aliique plures . Quibus si artem disserendi de-
mas , omnem eorum vim , atque loquendi ce -
piam prorsus evertes . “
. Equidem si hac arte Pericles ( mitto eet«-
fos ) fuisset orbatus', quo pacto tanta cum de-
lectatione aculeos, reliquisset in animis eorum ,
i . a a qui-
%
Digitized by Google
O qi/ibns esset auditus i Quis putet suhtUitateni
ingenii L. Bruto defuisse , qui ex oraculo A-
pollinis tam acute conjecerit , qui summam
prudentiam simulatione stu/titi.c texerit , quique
Civitatem perpetuo dominatu llt er at am fAagi-
stratibus annuis , legibus , ju liciisque devinxe-
rit ? Quis denique putet Appium Cvium , Cato-
nem majorem , Cn. Servilium, Tib. Gracchum ,
t-. Cott..m , P. Scxvolam , L. Crassum , C.
Antonium , Hortensium , C. Cxsarem , Cicero-
nem , aliosque disertissimos Itali x oratores nul-
la Qialecticx Arte fuisse imbutos ? Verum huc
In loco non quxrimus , qui fuerint clari Did-
fectici , sed quanti pretii eorum scripta ; tem-
pus est igiiur , ai id quod instituimus , ac-
ie edere .
Dialectica a Grxcis exorta } ut superius j
bnte Christum an. 4 66. , Zenoni ex urbe P,lea
in hucahia postea Velia Parmenidis Auditori
tribuitur , At Zenonis Logica , quid aliud ,
hi si ars nixandi , cavilldndique , ex qua Elea-
tici Sophistx profanarunt , quorum intolerabi-
lem arrogantiam Socrates Atheniensis prxstan -
tissi no vir ingenio j atque morum probitate it - -
lustris abhorrens , irohica subtilitate eorum iru
st i tuta refellere solebat .
Eleaticam scholam Leucippus Abderita Ze-
lionis discipu'us ante Christum an. 452. sum-
thopere illustravit . Etenim is fuit atomorum
sententix auctor , cujus doctrinam primus in-
stauravit Democritus etiant Abderita , ante Chri-
s 3 stuni
stum 420. ac postremo Epicurus Atheniensis ,
a quo initium schola Epicurea ante Chr . 300.
an. accxpit . , ,
At Socrates , qui cum floreret ante Chr. 41S.
>»• owi«/ genere virtutis r hac tamen fuit luit-
de clarissimus , quod omnium primus homines fe-
lices. reddere studuit . Ille enim non de rerum
natura , atque astrorum motu , iit superiores
philosophi , sed de animo , de perturbationibus ,
de bonis et malis , deyue humana vita , aC mo-
ribus sdpienter disputavit . Quantum vero ad
ijusdem Dialecticam y tota versabatur in eo t
quod principio omnia vocabula definita vellet ,
deinde quibusdam minutis interrogatiunculis pro-
positiones per necessariam consecutionem ita
acute teperet , donec adprxceps inconsideratos
adversarios perduceret. Hujus tanti viri domus t
ciinctx Greci.e quasi ludus cum esset , atque
officina dicendi , minime mirum , si ejus ex
uberrimis sermonibus extiterint tot , thntique
doctissimi viri .
Sed ,, inquies , qui isti tandem fuerint ? Hoc
in nomine , inquam , non sunt habendi , nisi ii
qui maxima cum citra Dialecticam coluerunt ,
quorum illustriores fuerunt Plato , ei qito Aca-
demici , Euclides , ex quo Megarenses ptoma-
narunt . Itemque Anihistenes Cynicorum p arens %
atque Aristippus sbct.t Cyren.torum Conditor .
Hisce veluti ouatuor familiis universd veterum
Dialecticorum multitudo conclusu , ad hxc usque
tempora est 'ptopagata . Quare distincte me pro-
kejm
''Digitized by Google
iessisse deliror,, si eorundem Xripta Logici
'perpendam *
Plato ante Chr. 39 ^- an ‘ Codrit ex parte p!U
iris , et Solone ex parte .matris editus , in sua
adolescentia exercitationibus gymnasticis , pictu -
¥<e , musica , atque eloquentia studio sedulam
operam navavit Homerum autem cum legeret,
et excussit , atque philosophia penitus , totum-
fue se tradidit . Principio Cratilum ,■ de in He-
radit um f postremo octo annos Socratem audi-
vit , quin non modo suis in casibus noti de.se-
¥uit , verum .etiam universa ejus bona pro Ma-
gistri vita judicibus obtulit • Post Socratis
mortem f Plato quamplurimas regiones peragra-
vit , demum magnam Gr aciam , et Lucaniam
petivit i ut in Pythagoree doctrina initiaretur *
In hoc itinere , &t Cicero scripsit pluribus in
locis , Plato collocutus est eum Archiia Taren-
tino , Herennio,. Pontio Thelesino , atque cum
Timeco Locrensi . Athenas reversus prope Cera-,
tnicum scholam aperuit , eaihque tenuit usque
id summam senectutem , Pene infinita , ac
praeclara Dialectica prccepta ejus Dialogi cottt •
Prehendunt , tam pro veritate detegenda , quam
pro falsitate. declinanda , attamen in corpus
'redacta non leguntur , neque artem ullam dii «
Serendi conscripsit .
Euclides Megarensis , qiii fidriiit ante Cftt.
. 390 . an. p ratione sui Magistri abalienatus >
pro morum philosophia Dialecticam praecipuum
m medum f eluit • Hinc ejus auditorei , ut ex
* 4
Digitized by Google
#
Laertio discimus dicti sUAt ,et Megarenses Ut
Dialectici Quantum ad ejusdem disserendi
artem , tota erat iA quadam inductionum , ac
conclusionum serie , eX qua disputandi pressa ,
ratione Eubolides illius distipuius muti a so-
phismatum genera invertit , adhibuitqhe .. At
Diodorus, qui dicitkr . Crbhus , hujus schoU
alumnus sumtno nitore conjectus est , quoniam
Stilponis argutias refellere ignoravit i Megareu i
urguendi modus in Europi barbarie renovatus
inter NOmirta/ium , et Singularium , atque in u
ter Thomistarum et Scotistarum scholas diutii -
sime regnavit . ... ... j
Altet ' Sacratis discipulus fuit Aristippus ]
qui ante Chr. 406. an, floruit i Hic , r* l/r^/
Cyrenarum Socratis fama fercitUs , Athenas
Venit , ut eum audiret , Aristippus fuit Secta
CyrenuicX auctor 4 At tjus sequaces j eque Phy-
sicam ac Dialecticam n egi exedunt . Non miretis
l & tur ) si ‘tohr.em ititer et voluptatem nbllum
discrimen (funerent. Quin imo interiorem dumi-
taxat voluptatis , uut doloris Sensum putabant
ven es^f judicium , quia sentiatur . Verum pb-
testne quisquam dicere, inter eUm , qhi doleat t
et inter eum qui in 'voluptate sit , nihil inter-
esse . Aut ita, qui sentiat f non apertissime
msamai. 1 ix..J
Postremiis Socratis disciphlus fuit Anthiste- '
• n * s -Atheniensis , Cynicorum secta; Jnstituior i
Paucissima hic de arte disserendi scripsit, ut
ex Laertio, in ejus vita » _ Dos iit in gymnasio ,
Digilized by Google
Otqtie Diogenem Sinopeuhl , quem Cynicum co-
gnominant , ' habuit auditorem . En , Josepht
doctissime , Pelui i surculos Dia/ecticie piante ,
quam Zerin seruit Soctates y fj usque discipuli
excoluerunt . Dicendum medo est f quales ei
quatito? fructus unhsquisque eorum produxerit i
iLx Platonis auditoribus , ceteris presiitere
Aristoteles Schole Peripatetice institutor et
princeps , atque Xenocrates Magister Xenonis
Cittici , aili Stoicorum est parens i
Aristoteles Stagirites N icomachi Filius , ma-
gnique Alexandri preceptor , floruit ante Chn
an. 350. Hic enim adeo prestavit , ut excepto
Platone , parem noti invenias . Quis enim illo
gravior in loqtiendo , in sententiis argui ior } iri
docendo copiosiot * in edisserendo subtilior , a’c
tandem in inveniendo , disponendoque admirabi-
lior ? Referti sunt ejus libri et omnigena rerum
cognitioni , et verbis illustribus i Senex impie -
tatis crimine a sacerdotibus accusatus , aufugit t
ln Isyceeo eidem successit Theophrastus il/iai
auditor , quo mortuo pene siluit licet in ets
docuerint Eicon , Aristo , Critolaus , Demetrius -
Phalereus ) et Strato cognomento physicus 4
Quod spectat ad Aristotelis Dialecticam , in
qua fuit pnestantissimus y ejus libri sunt de rct-
tione disserendi multi , et multum probati 4
Etenim veteres scriptores artis hujus usque a
principe illo , atque inventore Zenone repetitos
unum in locum conduxit , et naminatim cujus -
que prscepta magna conquisita tura perspiouS
00 *
te>
Conscripsit , et enodata diligentissime exposuit i
Scis enim nihil esse simul et inventum , et
perfectum . Stagirites itaque omnium primus
attulit hanc artem omnium artium maximam ,
- et quasi lucem ad ea , quit- confusa , jejuna , et
exilia cntum ante annos scripta erant .
Ad Platonis scholdrti refertur quoque Zeno
Cittieus ante Chr. 300. an. qui fuit Xenocratis
Chalcedonii discipulus . Trigesimo sum xtatii
anno Athenais ivit , ht iiras illos nosceret ,
'quorum opeta lectitarat . Principio Craten *
deinde Stilponefn i Xenocratem , atque Diodo-
rum Crontim audivit . In Stoa scholam ape*
ruit , habuit que nonnullos discipulos , quos mo-
rum honestate plus , quam scientiis informabat i
Etenint multa de justitia , de fortitudine , de
temperantia , de amicitia , deque hujusmodi ahis
Stoici graviter , et enucleate scripserunt. Quan-
tum autem ad artem disserendi , quam ab
Oratoria arte sej ungerent , nihil in eo gene-
te , quod ad disputandum valet , praetermis-
sum est. Quaque Dialectici nunc tradunt , et
docent, nomie ab illis philosophis instuta suhtj
' kt inventa ?
At, inquies, pr teter dinumeratos iisdem fere
iempbrihus floruerunt etiam Parmenides , Xe-
nocrates Ciren.ei , Stilpo Megarensis , ac deni-
que Epicurus tantx scholte conditor , qui si
Dialectici non sunt habendi , nescio hoc nometi
cui tribui possit . Sed quid insipientius , quarti
isti omnes i Parmenides enim , et Xenocrates
iritrtt
Digitized by Googlt'
.. : . . H
increpabant eorum arrogantiam , quasi irafi ,
Hui cum sciri nihil possit , audeant se scire
dicere . Uipsum dicendum de Cyrenxis qdi
hegant esse quid quam , qtlod percipi possit ex-
trinsecus , sed ea se sola percipere , qti.e tactil
intimo sentiant . Nihil de Stilpone. Quam
fnu'ta ille cofitra sensus , 'quam multa contra
omnia , qu.e in consuetudine probantur ? Nihil-
que de Epicuro , 1 eujus tt>ta Dialectiea in sen-
sibus erat . It e mq ile ex Dialectica tollit defi-
nitiones : nihil de diitisione ddcet : non quomo-
do efficiatur concludaturqile ratio , tradit : non
qua via captiosa solvantur , ambigua distinguari -
tar , oftetidit ■. Tu quidem, inquis, loiurrt
Epicurum e philosophorum choro sustulisti .
Ita sane, flatu qtiomodo philosophiis, qui disse-
rendi artem nullam habuit ? qui in physicis tam
plumbeus , qui Solem bipedalem facit , qui de
atomis tot puerilia fingit ', qiii tandem regulam
veri , et falsi in sensibus ponit ? Nonne hxc
discere liidus esset ? Verum ab hoc tam credii-
lo , qui numquam setlsus mentiri putat , disci-
damus.
Insuper pressifis affis , et inquis , quod Arce
silas , ChrysippuS , Pyrrho , et Carneades sum-
mi Dialectici fuerint , qtioniam Arcesilas fuit
medix Academix parens , Chrysippus fitlcire
putabatur porticuih Stoicorum , Pyrrho scepil -
eorum' sectam , et Carneades novam Academiam
eonJidit .
Primum Arcesilas Pilanx natus in JEolide-
*ntc
!
4
% • .
* • ^
ante Chr. 290. floruit ; Cratique in Academia
successit . Juxta Laertium Arcesilus omnium -
primus utramque in partem disserere aggressus
est . Quod esi omnino falsum ex ipso Laertio ,
qui in ejusdem vita etiam scripsit : Primui
Orationis modos , quos Plato tradiderat , novit ,
'effecitque per interrogationem ct resportsionem
contentiosius Id ipsum asserit Cic. libro de
• Oratore tertio: Arce silis primum. , qui Polemo-
nem audierat , ex variis Platonis libris , et
sermonibus Socratis , hoc maxime arripuit f
nihil esse certi * quod aut sensibus , aut animo
percipi possit : quem fuerunt eximio qubdar/i
Usum lepore dicendi , aspernatum esse omne
animi , sensusque judicium ; primumque insti-
tuisse , tlon quid ipse sentiret , ostendere ; sed
centra id quod quisque se sentire dixisset , di-
sputare . Ai darius libro de finibus secundo :
Socrates percontando , atque interrogando elicere
solebat eorum opinibnes , quibuscum disserebat j
iit ad ea , qu.c hi respo id ssent , si quid vi le-
tetur , diceret . Qui mos cum a posterioribus
non esset retentus , Arcesilus euiti revocavit ,
tt instituit • Hoc ipsum in questionibus Aca-
demicis novam appellant , qux milii vetus vi-
detur ; siquidem Platonem ex illa veteri nume -
• j. ramus , cujus in libris nihil affirmatur , ei iri
utramque partem multa disseruntur , de omni-
bus queritur , nihil certi dicitur . Hac de cau-
. sa sicut i Tib. Gracchum populi Poma ni per-
' . turbatorem , ita Arcesi/am Reip. philosophorum
• „ e
*
Digitized by Google
. **
fversorem appellavit : Habendus ergo Dialecticus ,
pt quidem summus , qui negat quicquam sciri y
neque comprehendi posse , ne illud ipsum quod
fi. ocrates , st nihil scire ? Sed si nihil sciri ;
ni hi /que comprehendi possit, quo pacto rationis
artificia convellere posse , dicebat ? Insuper not-
iis innotescit probabilitatem maximam vim ha-
bere in artibus . Artes autem sine»scientiis esse
non posse . Qua cum fint , pateretur fortasse
hoc "Raffael Urbinus aut Michael- An gelus , aut
Titianus nihil se scire , cum in eorum operibus
esset tanta solerjia ? Vide quxso , quos , et
quantos laqueos sibi Scepticf texuerunt .
Quantum ad Chrysippum Cilicum professione
Stoicum , et Zenonis Auditorem, qui ante Chr.
£ 30 . an. vixit , scis illum fuisse virum et
vafrum , et ingeniosum . Scis etiam eundem
scriptitasse plusquam septigentos libros , quorum
pars maxima in Dialecticis versabatur . Sed
intellege , ouid Scioppius in Elementis philoso-
phia sioictp moralis : neque tamen , ait , defen-
dere , ac negare velim fuisse Stoicorum non
paucos , qui specie ingenui illecti >, inanibus ar-
gutiis Ipdibria quadam excitando severissima ,
et gravissima ortionis in contemptum adduxe-
rint ; quorum princeps jure dici possit Chry-
sippus , qui cum esset magna ingenii vi p ra-
dit us , mireque ad quidvis excogitandum celer
et acutus , nihil aque solebat labofare , quam
ut non reliquarum tantum' sectarum inventori-
bqs contradiceret , sed a Magistris etiam su/q
Zeno»
% e none , et Cieant e pleri sque in rebuS dissideret,,
1'uitne summus Dialecticus , teste eodem Sciop-
pio , qui persep.e scripsit eadem , saepius sibi
contraria , ac repugnautia ?
Sequitur Pyrrho Peloponesiacus , qui primo '
picturam exercuit , atque artate Alexandri Ma-
gni , quem suis in bellis comitatus est , floruit.
Pyrrho Anaxagarxr auditor , illa ipsa Sentiit ,
qur Arcesilas , proindeque nihil decerni > neque
quidquam comprehendi posse dicebat . At de
Pyrrhoniis ita A. Gellius lib. %l. Cum h.ec
autem consimiliter tam Pyrrhanii dicant , quam
Academici , dtjjtrre tamen inter sese , et propter
alia qu.edam , et vel maxime propter ea existimati
sunt , quod Academici quidem ipsui/t illud nihil
posse comprehendi comprehendunt ; et nihil posse s
discerni , quasi discernunt : Pyrnhoaiii ne ii qui-
dem ullo pacto videri verum dicunt , quod aihil
esse verum videtur . Sextus autem Empyricuf
Pyrrhonios inter , et Academicos aliud discri- '
pien invenit , scilicet : Arcesi/as amnem judicii
suspensionem habuit bonam , atque solam adji-
piationem uti semper malam putavit. Sed Pyr-
rho , ej usque auditares adfirmationem non esse
secundum naturam , verum secundum id quod
apparet , disputabant . Qui i multa ? Inter mor-
tem , et vitam Pyrrho nullum discsrimcn agno-
vit , quod Epictetus , licet hanc sectam dilige-
ret , damnabat .
Sequitur po (tremo loco Carneades illustris
philosophus Grecus , qui habetur teri i a- Acas/t-
'Digitized by Google
pii* parens , et floruit ante Ckr. 160. an. ve-
gum qui Academi ,e auctor ? nonne scis Carnea -
liem fuisse veteris instaut atorem , vel venuq
assertorem ? Hinc f icero hero de nat . Deor.
primo : la philosophia , ratio contra omnia dis-
serendi , nullamque rem aperte judicandi , pro-
fecta a Socrate , repetita ah Arcesila , confir-
mata a Carneade usque ad nostram viguit xta-
tem. Hic enim disputans , omnibus veris false;
quicdam adjuncta esse tanta similitudine , ut in
iis nulla insit judicandi , ac assentiendt nota «
At, inquies , eum maximum fuisse Dialecticum,
quoniam de eo sic Cicero scripsit • Carneadis
yis incredibilis illa dicendi , et varietas argu-
mentorum perquam esset optanda nobis : qui
pullam in illis suis disputationibus rem defen-
dit , quam non probarit , nullam oppugnavit ,
quam non everterit • Ulterius dices ? Nonne,
ipse Cicero eum extimuit , cum it; libro de
■ legibus primo ait : perturbatricem autem harum
omnium Academiam hanc ab Arcesila , et Car-
neade recentem exoremus , ut sileat . Nam si
invaserit in hxc , que satis scite nobis instru-
cta , et composita videntur , nimias edet ruinas .
Quam quidem ego placare cupio , submovere
tton audeo . Ex quibus tandem optime concludis ^
Carneadem summum fuisse Dialecticum •
Sit sane Carneades Dialecticus , et quident
nummus . Dic mihi , vir prestantissime , cum
Logici finis sit veritatem cujusque generis in -
pdtiqare , estne Dialecticus f qui eam tollit ,
tf
ejusdemque est eversor ? nonne in Senatu Rol\
mano maxima populi frequentia cum is pro
justitia , et in justitiam Jisputasset , eam radici-
tus evulserit i Ulterius qui de omnibus dubitat t
dubiamne quoque reddit sui ipsius assertionem ?
Similiter } qui universa ut falsa habet , nonne
eidem est quoque falsum , quod ipse asserit l
Hinc profecto intelliges Ciceronem timuisse
Carneadem , non ut potentem Logicum , sed ut
iniqu.e mentis hominem , quem sapienter placa-
tum malebat , quam submotum ; amicum potius
quam hostem implacabilem , inexpiabi/emque
optabat . Quid tnirum ? Diis manibus ne noceant)
fortasse nos ip i quotidie non litamur 1
Satis multa de veterrimis Dialecticae Scripto-
ribus . qui eam /em vel invenerunt , vel auxe-
runt^ vel perpoliverunt ad Cx-aris usque aetatem.
Secundo autem ecclesi.e s.ecu/o , Alexandriae , ad
quam veluti meYcutum bonarum artium cum
literati omnes confluerent , invaluit quadam phi-
losophandi ratio , quae ecclectica , dicebatur . Ejus
erat ex singulis philosophorum scholis tum tem-
poris florentibus qux-dam exprcepere , aliaque
mutare . Qu.e phihj^Qpnsndi ratio adeq placuit
sanctissimis , ct doctissimis ecclesia.' Patribus ,
Ut 'statim per universum Christianorum orbem
propagata fuerit. Huic accessit , quod novatores
quinti suculi Aristoteleis , ac Stoicis praesidiis
abutentes no tros Doctores adgrediebantur , qui
ut adversantium argumentationibus occurrerent ,
fadem deputandi arte etiam, imbuebantur. .
• • > “ ' . Quam -
Digitized by Googli
I?
Quamobrem "Dialectica iTla ex Stoica , atque
Peripatetica conflabatur , qute usque ad sxculum
duodecimum in occidente fuit tradita , maxime
quia S. Augustinus eam discipulis suis com-
mendasse dicitur .
Verum labente duodecimo saeculo , scholastici t
sive christiani occidentales Aristotelis libros
• ab Arabibus versos , atque ab iisdem interpre-
tatos accepere . Sed pernimio rixandi ardore
ducti , Dialecticam , ac Metaphysicam per se
obscuras , atque involutas novis subtilitatibus ,
novisque contortissimis qucstiunculis ac laqueis
ideo foedarunt , ut nihil supra • Etenim cum
linguie Grxc<g essent inscientissimi , Aristotelis
libros neque legere , neque interpretari poterant .
Dinc utilioribus neglectis , sophistica dumtaxat
docuerunt , atque mirum in modum amplifica-
runt . Quamquam S. T hornas vir divina mente ,
ac rerum recordatione incomparabilis , corrigere
quidem studuit , attamen nolens auxit , proba-
vitque . Hajusmodi ineptissima disserendi ars
ad saeculum usque decimum quintum magna fuit
in laude , Nostra vero dtate jacet tam contem-
pta , ut vix quidem in quibusdam Monachorum
familiis foedissima ejus rudera extenuata cer-
nantur . lllee , dicam Monacorum familia, qu<e
voluptatibus , otio , languore , desidiaque popu-
lorum animos infecerunt , itemque opinionibus ,
maliique moribus eosdem delinitos molliverant »
At initio decimi quinti seculi Laurentius
Valla Italus , Rudolphus Agricola Germanus »
b Lu-
I§
LuJovieus Vives Hispanus , ‘ ac Petrus 'Ramus
Gallus , ve/uti quatuor belli fulmina , huc usque
immotam scholasticorum arcem uno impetu
acriter oppugnarunt , ac pene delerunt . Etenim
Valla Roma natus anno 1415. linguarum cum
esset peritissimus , omnium primo occultissi-
mam sermonis lati ni barbariem cum suis ele-
gantiarum libris defaedare curavit. Insuper cum
esset mordacissimus , modo Aristotelem , modo
Ciceronem , modoque Virgilium vellicavit .
Quod spectat ad ejusdem Dialecticam , prath^
paucissimas animadversiones in Logica sui tem-
poris non qu trendum est ultra .• Uno verbo
plus in destruendo , quam in edificando valuit .
Rudolphus Agricola apud Frisios natus anno
1442. diutissime 'lectioni . . ac meditationi va-
cavit , Post ejus mortem La^fnii anno 1516".
typis mandatus fuit liber de inventione Dia-
lectica . Sed qua Dialectiea , Dii boni ! Proc-
ter sermonis lati ni puritatem non aliud inve-
nies . Etenim nihil de divisione , docet : rion
quo modo efficiatur, concludatur que ratio, traditi
non qua via captiosa solvantur , atque ambigua
distinguantur , ostendit .
Vives Valentia natus anno 1492., quampluri-
mis de rebus latinissime scripsit . Sed quod ad
artem Dialecticam pertinet de syllogismo liber
uniis , de probabilitate alter , deque disputatione
tertius in lucem editi anno 1555. Efflorescit
iis in libris eloquentia putius , quam philoso-
phia yis . Vellem ut legeres • Est ne Dialecti-
cus t
Digitized by GOOgle
eu* i ef quidem summus , £«z' mentis actus >
saltem praecipuos , minime expendit ? Qui ver
sabulorum , et propositionum naturam non ex-
ponit ? lllene Dialecticus , qui veritates cujus-
fue generis non videt , et principia , ex quibus
oriuntur , /10« ostendit ? lllene denique Diale •
cticus , 71« /k*Ai 7 4/f rerum definitionibus , ac
divisionibus , nihilque de errorum caussis , >0-
rumque emendatione , t/oeer .
Petrus Ramus ex pauperrimis editus paren-
tibus anno 1516., quamvis hebes , , ac
/cr/zf stupidus , quamvis sero , ef duram servi-
tutem in Navarrte collegio serviret ; verumtamen
Cleantis instar oleo , ef lucerna mafkpuum di-
sciplinarum lumen sibi comparavit . Quin imo
tanto sciendi desiderio exarsit , ut solo labore ,
et diligentia in id Hierarum splendoris perve-
nerit , ut trigesimo sue etatis anno adversus
Aristotelem scripserit , atque sequentem thesin
sustinere ausus sit : Quaecumque ab Aristotele
dicta fuissent, esse commentitia. Rei novi-
tate attoniti , atque temeritate judices percussi
irrito conatu per diem integrum fuit Magistra-
tus . Ita barbari barbare vocabant ejusmodi
scholastica exercitia . Sic Freigius in vita Pe-
tri Rami . Scripsit Ramus istitutiones Logicas r
qu<e eum reliquis auctoris libris damnati e fue-
runt , et ipse in prielio divi Rartholornxi fuit
occisus. Hoc ia numero, est quoque habendus
Idarius Nizolius Brixellensis .
Ineunte autem seculo decimosexto floruit
b a Fran-
t
B r ancis cus Baco magnus Anglie Cancellarius ,
vir maximo ingenio , ac diutina lectione , et
meditatione contritus • h enim fuit , qui om-
nium primus imperfectiones scholastice philo-
sophia novit , ostendit , atque emendavit . Is
etiam fuit , qui omnium primus pro ratione
perficienda summopere labor avii - Universi hu-
jus auctoris libri Dialectica Sunt referti , sed
maxime ejus novum scientiarum organum , in
quo de modo inductionis conficiendis disseruit ,
ut Aristoteles pro syllogismo absolvendo . Baco
itaque habendus veluti unus nov<e Dialectice
prtecursor .
Hisce temporibus floruerunt etiam Petrus
Gassendus Gallus , ac T hornas Hobbesius Anglus.
Mu tos Logice libros confecit Gassendus , sed
precipue philosophiam Epicuream instauravit ,
castigavitque . Hobbesius ; pr teter tractationem
de Cive , etiam Dialecticam condidit , quam,
artem computandi appellavit , Nihil novi pre -
ter inscriptionem legitur . Universa , qux in
vulgaribus Logicis illius etatis , ipsa com-
prehendit. Nonagenarius autem vitam finiit t
et laborem -
Post omnes ante dictos meliori methodo ,
atque acriori ingenii acumine de re Logica
tartesius Gallus vir doctissimus egit . Hic na-
tus anno 159 $. pueritiam linguis in addiscen-
dis Se occupavit . Annorum autem 1 1 apud
Batavos non prxliandi caussa , sed hominum ut
mores multorum videret , et U~rbes cum Prin-
cipe
Digitized by Googlc
ei pe Mauri tlo commoratu s . Quantum ad Dia -
lecticam libellum confecit : De methodo ratio-
nis rect/e dirigenda , atque inquirendx in scien-
tiis veritatis . Qus hac in Logica culpantur t
notarunt plures . 'Verumtamen a viris cordatis
maximopere commendatur . L quia Conculcatis
veterum prxjudicixs , lectores excitat ad veri-
tatem inveniendam : II quia non ex aliorum
mente , sed propriis viribus universa explicat t
atque enodat . Postremo qui a verba inania , ac
vi prorsus orbata ab arte disserendi , rejecit .
Ex Cartesii discipulis , exteris praestitere
auctor libri de arte cogitandi , et Pater Male-
branchius . Quantum ad primum ars dlla multis
tribuitur . Verum quicumque sit ejus scriptor ,
celebratur etiamnum , tam ob rerum perspicui-
tatem , et ordinem , quam ob earumdem solidi-
tatem , atque exemplorum delectum . Quanta
quanta est , quatuor libris comprehenditur , quo-
rum primus de ideis , alter de judiciis pertra-
ctat . Tertius de ratiocinatione , ultimuj vero
de methodo late fuseque disputat . At , inquies ,
estne omnibus numeris absoluta hujusmodi ars ?
Minime , inquam , quia in ea , qux sequuntur ,
desiderantur a doctis. 1. in idearum origine
errat , quas non a sensibus , neque a reflexione
repetit , sed in anima habet veluti insitas. II.
paucissima de arte critica pr&cepta exponit .
III. de propositionibus , ac de syllogismo , juxta
morem , tam prolixe agit ut Fabium, delassaret
loquacem . lternque inutilia maxima verborum
b 3 copia).
<2S
copia , et necessaria jejune , atque exiliter ex-
plicat • Uno verbo ars cogitandi ad eradicanda
vetera prx judicia , atque ad tollendas falsas
opiniones minime sujficit . Habendus est itaque
ejus auctor veteris Logica instaurator , non
autem nova Dialectica conditor .
Nicolaus Malebranchius Parisiis natus anno
1^3 Initio Sacra Scriptura studio se totum
tradidit , dein a Car te sii libro , qui de h»mine
inscribitur , excitatus, philosophiam sic coluit ,
ut trigesimo sexto su.e at at is anno , artem de
inquirenda veritate vulgaverit . Profecto ha-
bendus est Maebranc/uus unus ex tot recentio-
ribus , qui novam' Logicam instaurarunt . Nam
ejus Dialectica quamplurima veritatis mysteria
enodat , ejusque cogitationes perquatn claro or-
dine exponit ; attamen quia a rerum veritate
removit sensus, et quia potior est jn devitan-
dis erroribus , quam in investiganda veritate ,
iccirco perfectam Dialecticam non scripsit . Hicc
de Car t eo io , ejusque discipulis usque ad Lokium
sic viguit , ut pene nulli alii docti viderentur .
Si quis enim universa praeteritorum virorum
Dialectica scripta volutarit , profecto intelliget
illa esse totidem bona, logica tentamina . Ver-
gente autem seculo decimo septimo cum eccle-
ctica philosophia capit reviviscere , non defuere
qui liberiori, et acriori ingenio Dialecticam
tractarent , eamque non mo lo ab omni servitu-
te , ac rerum jejunitate , ac verborum inanitate
liberarent , veium etiam rebus perquam soli-
dis\
Digitized by Google
2‘3
Tth , et utilibus nitide , et perspicue explicatis
replerent. Horum omnium princeps fuit Johan -
nes Lockius , quem sequuti Christianus Wolflus >
ali ia. plures .
Lockiuf suam Logicam e fi Jit anno 1697.
ouatuor libris comprehensam , in quorum primo
pro aris , et focis disputavit universas rerum
ideas repetendas esse partim a sensibus exterio-
ribus , partim a mentis reflexione . Quamobrem
hac in re Aristotelis opinionem instauravit , et
Cartesianorum Doctrinam sustulit . In secundo
libro agit , quo pacto ide.e ipsae acquiruntur .
Tractat in tertio de vocibus , earumque proprie-
tatibus . Quartus denique in cognitionibus hu-
manis in genere , Ac sigillat im in veritatibus y
qux tam ex ratione y quam ex historia eruun-
tur , versatur .
Sed qu* viri docti in eo damnant , sunt 1.
repetitio earumdem rerum , et quod maxime
mirum , nullius momenti: 2. res involutas ,
vel non extricat , vel male enodat, g. irrito
conatu autesivit materiam esse cogitantem . His
dictis , nunc reliquorum Dialecticorum , si pla-
cet , States , et gradus prosequamur .
Quod in Anglia Lokius , idipsum fecerunt
in Gallia Manotte ; in Germania Christianus
ThomasiuSy Andreas Rudigerus , et Christianus
V/olfius ; in Italia denique Antonius Genuensis t
A/oysius Verneus Lusitanus , atque Ab. Ange-
lonus.De quibus singillatim, et ne nimius sim ,
■ Stricte dicam .
fc 4 Ma-
t \
Mari oli e m rebus phy sitis diutissime versa-
tus , etiam logicam edidit duas in partes tri-
butam , quarum aiteru quasdam propositione *
per se claras , ceu principia continet . Alter m
vero modos , ex quibus veritates cujusque gene-
ris 'ab iisdem principiis deduci possunt. Hinc
qute arguendi ratio , et quo pacto errores , er
sophismata internoscenda sunt , notat , Summo-
pere hic auctor commendandus ob claritatem
suarum cogitationum , ob rerum ordinem , at-
que ob exemplorum delectum . Verum , quia
artem Criticam tam necessariam ne quidem
tetigit : nihil de veritate probabili egit : omni-
genus errorum caussas non vidit : sequitur Ma~
riotti Logicam mancam esse’, et imperfectam .
Christianus Thomasius Hahe natus anno 1 727.
in Introductione ad philosophiam Aulicam nie-
vis , atque erroribus , quibus Dialectici supe-
riores Logicam infuscarunt , detersit . Verum
tanta Eruditionis moles viris doctis est omnino
inutilis , tyrones opprimit. Hoc in' numero ha*
bendus quoque Audreas Eudigerus.
Denique Christianus Wofius maximi nominis
vir accuratissime vocabula definivit , atque acu-
tissime veritates cujusque generis detexit , de-
monstravitque . Inquis ergo , hanc unam esse
Logicam perfectam ? Minime , inquam , nam le-
ctores rerum minutissimarum atque inutilium
perpetua demonstratione laborant . Insuper exem-
plorum copia eosdem fatigat, i. perfectam cri-
ticam
t' Digitized by Google
picam M* tradidit i Denique hctienom tine
ulla delectatione homines negligunt.
• Sequitur Antonius Gt nuens is ai omnia sumi
na natus , qui a magistris parum institutus ,
■naturam habuit admirabilem * Omnia magna
erant in eo , sed corporis actio singularis •
.Manus enim , humeri , latera , oc«/i , status proce-
ritas , gratia , incessus , omnisque motus cum ver-
bis 4 , sententiisque consentiens , erant hujusmo-
di , ut statuo nihil fieri potuisse perfectius. .
Unus, ut scis , Josepkus Ciri Ilus omnium elo-
quentium jurisperitissimus , • « jurisperitorum
emnium eloquentissimus cum eo in Cathedra-
poterat decertare . Illius viri domus cuncte Ita U
lia , quasi ludus quidam patuit , atque officina
docendi . M«g nus philosophus , et perfectus ma-
gister inter parietes aluit illam gloriam, quam
nemo quidem est postea consequutus • Hujus
viri egregii interitus , non modo prasentem li-
teratorum Civium , bonorumque penuriam attu-
lit , sed etiam et auctoritatis , et prudentia
triste nobis desiderium reliquit • Verum id ,
quod propositum erat , prosequamur .
Quinque in libros tribuit ejus Dialectice
Institutiones tertio editas anno 1 7-66. , quarum
finis cum sU humane rationis perf ectio , act
eam comparandam gradatim accedere curavit ,
proindeque libro primo mentem emendare tot ,
tantisque erroribus tum animi , tum corporis
foedissime inquinatam , studuit • Illam reddidit
y rerum
’ Digitized by Google
rerum omnium inventricem in secundo . Hin *
idearum origo, et genera. Hinc sensuum usus>
efue humana , <,ue divina auctoritas. Hinc li-
brorum genuinitus , et integritas Hinc denioue
vocabulorum usus , abusus , imperfectio . In
tertio autem hiaro eamdem facit judicantem tam
veri , quam falsi non modo in scientiis , atque
rebus fidei , sed etiam qua enunciationum ope
ju icia exprimi possunt • Ratiocinantem nobis
prx et in quarto , quo fuse de ratiocinii natu-
ra , deque vulgaribus arguendi formis , maxime
de Syllogismo disserit. Ultimo loco de utraque
methodo disputat disertissime .
Quid est , inquis , quod in hisce elaboratis-
simis Logic* elementis requiris ? Dicam , et
quidem discendi causa magis , quam meum
magistrum et amicum , et benefactorem virum
incomparabilem reprehensum velim . U tinam
viveret , aut vellem adesse posset ! Dicerem
etiam, nam is , cum esset veritatis amantissi-
mus me potius commendaret , ut pluries fecit,
quam acriter reprehenderet . In quo igitur, in-
quis , maximum peccatum peccavit tuus ma°i-
ster ? Audi, queso , et ne irascaris , rogo .
i. Quis ea emendare valet , que nondum
novit \ 2 . aut quis invenire poterit, nisi prius
et judicare , et ratiocinari , et disponere opti.
me sciverit ?
Aioysius Verneus Rome degen s , ibique suam
artem Logicam quinque libris conclusam anno
1 75 I * vutgavit . In horum primo de Logice
Justo-
Digitized by Gc
ftT
historia ; in secundo de ideis , earumque signis
agit . Versatur tertius in enucleanda tam judi-
cii , et ratiocinii , quam propositionis , et
syllogismi natura . Quartus de veritate certa ,
et probabili disputat . Postremus autem de veri
investigatione y atque explicatione tractat. Qui -
ius omnibus artis syllogistice brevissimam ap-
pendicem adjunxit. Sed hunc illustrem Lusita-
num damnant viri docti j. quia idearum ori-
ginem , quam latissime Lockius tradiderat ,
maxima verborum copia repetit : . quin i eas
definiat y in classes easdem distribuit: 3- 9 uia
quamplurima confuse spargit : 4* corollariorum,
et scholiorum multiplicitate mens simul ' , et me-
moria opprimuntur . 5 « denique veri investiga
tio nonnulla inutilia continet , « de P e ’
dantissimo agunt, pedantismum sapiunt . . ,
Postremo clarissimus P. Angelonus Ccelestin.e
pumili* abbas , Neapoli Logicam edidit anno
I77 <2. In pnefatione plurimas voces adeurate
definit. In libro primo varias idearum species
persequitur , et vocabulorum usum exponit •
Agit in secundo de judiciis , ratiociniis ; atque
opinionibus . Quo in loco fusissime primo de
' auctoritate sensuum , et testium , deinde de li-
brorum genui nitate , et integritate , postea de.
propositionibus , earumque veritate, et certitu-
dine disserit . In tertio tandem , primo de me-
thodo addiscendi , inveniendi , atque exponendi
tum de divisione , definitione , ac de demon
strutione pertractat? Multa quidem pr*clara ^
H
maxime que ad probabilitatem Angeloni Logica
comprehendit . Verum si ordine conscripta , si
quadam inutilia contineat , et si muita 'per -
<fuam necessaria pr*t et miserit , aliorum sit
judicium .
Pr*ter Angeloni Dialecticam paucis ab hinc
anms alia multa Logic* instituta typis Neapc/i
mandata sunt, et quotidie vulgantur. Sed quid
in eorum jejunitate , atoue inanitate Discipuli *
Bos ergo- Dialecticos appellamus ? an abutimur
gloria nominis ?
Post tot ac tanta illustrium tentamina moli -
torum , quid me* valerent viret , hac veluti
expressa in tabula cernes ; et ne diutius te de.
tineam , paucissimis ea exhibebo .
Principio quid mens humana in capite
tamquam in arce , sine sensibus exterioribus \
sive nuntiis ? Deinde quid sensus ipsi, sublatis
omnibus corporibus extra nos positis ? Vides
ergo , quod sicuti corpora exsuscitant sensus ,
ita sensus mentem ceu creant , eamdem imbuunt
sdeis atque ejusdem vires , et facultates omnes
explicant . Hinc sensatio , perceptio , reflexio ,
meditatio , conscientia , et summa rerum repro-
ductio . Hinc idearum compositio , vel resolu-
tio , vel illarum cum tertia comparatio , quos
menti* actus , perceptiones , judicia , et ratioci-
nia nuncupamus . Hinc denique tot scienti* , et
artes ; tot machin * et instrumenta , qu * omnia
ex una tant * rationis vi profluxerunt . His
omnibus accedit , quod arbitraria signorum ,
-v sive
Digitized by Goojjle
sive qocum ope , propria sensa alii cum no
et nostra cogitata cum iisdem nos communica -
nuis . Quid amplius ? ■ Nonne divini scripturit
inventione , quasi prosto simus univetso homi-
num generi cujusque temporis , ac loci ? Hunc
in modum conclusa tota mentis humante per *
quisitio in prima Logica; parte , quam docent elh
appellavi , utentem alteram ad explanandam ac-
cessi , in qua inspecta prius omnigena errorum
scaturigine , quo pacto hi sunt declinandi , qua
via reseranda veritatis arcana et veritate de-
tecta qua ratione sit juventuti studiose tam
viva voce , quam scriptis clarissime txplicanda
ultimo loco exposui. Verum quid ratio in ho-
mine , nisi computus ? et quid Dialectica , nisi
ars computandi ? Hoc perfunctorie ab aliis di-
ctum y est per me nitide et perspicue demon-
stratum . Etenim ostendi , quod sicuti arithme-
ticus in numeris , ita Dialecticus in ideis ope-
ratur . ltemque quot regulas arithmetica , to-
ti demque Dialectica comprehendit , ex quo tan-
dem deduxi summo Dialectico , quem hic in-
quirimus, 'pernecessariam esse perfectam nume-
rorum scientiam . En rationis ortus , et pro-
gressus . En errorum caussx , et veritatum
principia. Ei denique m*x quatiscumque Dia-
lectica ; specimen , fortasse ceteris imperfectius •
Uque ad te , vir pr. velarissime , mitto non pro
beneficiis a te receptis , nam a natura ita es
comparatus , ut lubenticri animo munera di-
spensas , quam meritas gratias excipias . Mitto
ad virum acerrimo ingenio , atque omnigena
literatura prostantem . Te igitur exoro , atque
obtestor , ut hoc subsocivis in horis legas , at-
que oqua lance perpendas . Sis mei tu , ut ego
aliorum arbiter . Quo si probaveris , procul
dubio t te judice , omnes superiores vincam .
> Digitized by Google
Digitized by Google
Digitized by Google
V.
ARTIS
O G I C M
f UM.ENTA,
* * r
Digitized by Google
Digitized by Google
INTRODUCTIO. .
y f , . ( 'trf I • ••rt' *1 ' • * -I • v • .' *
I. Logic <e divisio in docentem , ataue utentem .
Q Uiim omnis ratio diligens disserendi duas
, habeat partes ; unam inveniendi , alteram
judicandi; utri usque Aristoteles princeps fuit.
Stoici autem vin altera elaborarunt . Judicandi
enim vias diligenter persecuti sunt, ea arte,
quam Dialecticen appellarunt . Inveniendi
vero artem, qu* Tdpica dicitur , totam reli-
querunt , Ex quo facile intelligitur , quod si-
cuti oratorem plenum , atque perfectum esse
eum dicam , qui de omnibus rebus posset va-
rie* ornate copioseque loqui , sic eum Diale-
cticum summum nominabo , qui de omnibus
rebus possit rectissime judicare . Vos itaque
optima? spei adolescentuli , si in utroque ge-
nere ceque vehementer elaboraveritis , et di-
sputatores subtiles , et oratores admirabiles eva-
detis . Rhetoribus exornandi arte a me reli-
cta , vobis Dialecticam tradere mihi in ani-
mo est . Qua in tradenda , ordinate me'
processisse arbitror , si illam in Docentem si-
ve abstractam , atque in Utentem sive practi-
catn dispescam .
«*A?
s t.Qtfi-
Digitized by Google
I
^ De mentis actibus j
%. Quibus Liibris utraque continetur.
Versabitur prima in explanandis omnibus
humanx mentis viribus , tum sensuum , tum-
que vocum auxilio « Altera de recta jndi-
candi via , tam in errorum declinationibus ,
quam in veritatum cujusque generis investi-*
gatione disputabit . Universa igitur hujus prx-
stantissimx disciplina elementa duahus parti-
bus, comprehensa , quatuor in libros distribui
debere reperitur. Liber enim primus de ortu,
ac progressibus mentis humanx actuum disse-
ret . Secundus vero de ortu , ac progressibus
lingu® actionum disputabit , Comprehendet
te tius errorum omnium ortus, eorumque in-
crementa , Postremus denique primo metho-
dum , qua omnigena veritatis genera inve-
stigantur , deinde qua via , eadem explican-
fur exponet • Sit itaque j
n*>9
Digitized by
Google
Rorumque progressibus « %
P A R S I.
De Logica Docente •
• L I B. I.
De mentis humana actibus»
C A P. r.
Quibus partibus constat homo »
5. Homo est animal rationis compos»
Q Uisqu* scit hominem esse rationis cofri»
_ potem , per quam consequentia cernit,
pene universas rerum causas cognoscit . Insu-
per plurima inter se componens , atque rebus
prresentibus annectens futuras , non modo to-
tius vitae cursum facile videt , sed etiam cor-
porum coelestium ordinem intelligit . Prsete-
rea hac divina rationis vi , nonne innumera-
biles scientias , artes , atque infinita instru-
mentorum , et machinarum genera invenit ?
Quid plura ? Huic uni tribuenda sunt societa-
tis primordia , hominum juta , atque officia *
Denique ratio ipsa est nostra morum norma,
quam si sequamur ducem, non aberrabimus»
Spiritus a corpore , in quo discriminatur •
Qu* cum sint, quisque intelligit naturairf
mentis humame toto coelo ab illa corporis
differre . Etenim corporis est divisibilitas , co-
A 3 lor «
De mentis actibus
lor , figura, inertia, partium resolutio. De-
nique neque movit , neque movetur , nisi ab
alio corpore impellatur . Nulla itaque vis in
eo, nulla comprehensio , nullaque judicandi,
ratiocinandi , reminiscenaique vis inhopret .
Verum hrec , atque alia ejusdem generis injiint
in homine . Tribuenda sunt igitur ejus men-
ti , cujus .natura quicquid extensum , divisibi-
le , figuratum , atque corporeum respuere de-
bet. Ex quibus perspicue constat ex corpore,
atque anima hominem constare .*
{. Mens sensuum exteriorum ope ideis imbuitur ,
Ex dictis liquido patet corpus esse in ho-
mine unam ex partibus praecipuis. Hinc etiam
patet non posse universas mentis humanae vi.
res comprehendi , multoque minus explicari ,
nisi prius quae in ipso- corpore obveniunt , in-
telligantur . Etenim a natura ita comparati
sumus , quod sicuti corporum ictus nostros
sensus veluti explicant , ita sensus externi ,
mentis vires ceu creant atque exsuscitant .
Ex quo sequitur nullam posse dari ia mente
actionem, nisi a sensibus exterioribus ea com-
moveatur , et sensus ipsi delitescerent , si in
iisdem nulla corporum heret percussio . A sen-
sibus igitur exterioribus exordiendum esse
ducp • < • r " j -'
- '*v • i .X: tof-' • ' • ' v Yv ' »* *•
■ •
«h • (i *
•*? • • - - ’ • ?. '1 *■.:»*% *
g i tk CA-"
i
Digitized by Google '
»
Eorumque progressibus .
C A P. II.
De sensibus exterioribus *
J
V
6 . Quid sensus , et quotuplex .
C*Ensus nomine quandoque venit illa .mentis
vis, quam homines tum in artibus , tum
in scientiis monstrant , ex quo alii dicuntur
boni., alii pravi sensus . Hoc autem in lbco
sensus pro quorumdam organorum fabrica-
tione, accipitur, uti oculorum , aurium , odo-
ratus , gustatus t et tactus . Sunt insuper quae-
dam aliae sensuum species, ut sensationum re-
productio , corporis temperamentum , affe-
ctuum vis , mentis attentio , atque sensus
moralis. Sensus primi generis dicuntur exte-
riores , alii vero interiores . Hoc in capite
de exterioribus , in sequente Vero de iriterio-
ribus sensibus , sermo erit «
7. De sensu visus , e jusque fabricatione .
Principio sensus visus in eminenentioti faciet
parte , tamquam in arce collocatqr. Hic sen-
sus ob maximas hominis indigentias est du-
plex . Oculi sunt duo globuli tribus prxcipuis
tunicis septi, quarum interstitia efficiunt tres
cavitates totidem humoribus repletas , adeo
densis, ut lucis radio's a corporibus .reflexos
refrangere valeant. Tunicce sunt cornea , qu*
est in exteriore oculi parte , cujus in centro
est pupilla, quam ambit iris . Tunica alter»
appellatur schleroticja , qua? oculji bulbum for-
A 4 mat 4
4
^ Digitized by Google
* •
8 De miniis actibus;
ttat »' Sclerotid» parietem vestit membran#
quaedam musculosa , choroidea dicta , ex du-
plici lamina conflata \ et nigro pigmento pi-
cta. Omnem denique choroideae internotu am-
bitum vestit retina ■. Ipsnqoe ex medulla nervi
'optici* , et vasis subtilissimis contextu cfclcu-
loso renuissimo intertextis componitur ■. Ista»
irum tunicarum cavitatem implet globus pVl-
lucidissimus , qui ex tribus humoribus cdn-
stat . Partem maximam , et posteriorem oc-
cupat humdr vitreus , quia instar est Vitri fu-
si . In medio globuli est lerts crystallina utrirt-
que convexa, quae ex ‘pluribus lamellis con-
centricis conflatur. Tota reliqua cavitas diias
in cameras septo quodam distincta est, ampla
interior , minima posterior humore aqueo
repletur . Hujusmodi est oculi descriptio ex
Anatomia .
fb Quomodo jit visus
In convexam corne» superficiem incidentes
Jtrcis radii iidem sub angulo minori, quam 40 *
grathmm , 'refringuntur , et fiunt convergen-
tes j pergunt deindfe pdr humorem aqueum ,
pupillam transgrediuntur • Alii autem lu-
cis radii , qui sub majori angulo incidunt ,
in iride , atque ih pigmento nigrO suffocan-
tur . Radii vero , qui pupillam transgres-
si sunt , crystallino ' humori paulo densio-
ri occurrunt , qui radiorutn convergentiam
Jnaxime auget, tuth ita perdunt in vitreum,
nt harum refractionum Vi omnes radii lumi-
Digitized by Google
V
Eurutnqut progressibus • ff
flrtsi coeant in tot puncta , quot habet obje-
cti suoerficies . Imprimitur dehinc ipsius oT».
jecti imago admodum exigua in retina. Ha-c
impressio vi quadam nobis -incognita ad Sen-
sorium commune transmittitur * in quo idea,
sive simulacrum , sive species rei visx excita,
tur . Retina itaque est pracipuum visionis or-
ganum .
0. Quid pro visione distincta requiritur .
Quomodo ex duplici imagine , una fiat sen-
iatio , nondum Scimus . Id aliqui ex ne-vo.
rum opticorum unione repetunt . Ad visio-
nem distinctam plurima requiruntur . i. reti-
na sit, neque nimis, neque parum sensibilis.
Pupilla neque angusta , neque immobi-
lis . 3. humores sint pellucidi . 4 ■ Coeant
radii supra retinam . Etenim in retina ununt
est visionis distihctse punctum , quod est dt«
versum in diversis hominibus .
10. Quid auditus , ejusque fabricatio .
Auditus organum est auris, cujus pars exte-
rior est cartilaginea , quae quatnplurimas emi-
nentias habet , et cavitates . In auris exterio-
ris centro incipit meatus auditorius , quem
claudit membrana timpani sensibilissima , obli-
que posita , intro jputn parum prominens , m
sulco os^eo protensa . In timpani cavitate in-
veniunti r qua' tuor ossicula , malleus nempe,
incus , os lenticularis , et *stapes • Malleus ma-
nubrio suo timpani membranae adhaeret , et
cum incude articulatur . Incus duo crura ha-
bet.
J
A 4
Digitized by Google
■ A • "
iO De mentis actibus ,
bet , tinum brevius , al,teium longius , cni
idhxret Ossiculum orbiculare , atque huic an-
nectitMr stapes , cujus basis fenestram ovalem
pertingit » Ex timpano initium habet Eusta-
chii tuba, qux in fauces desinit. Post timpa-
ni cavitatem , alia sequitur rotunda , quod ve-
stibulum et labyrinthus nominatur , in quo
reperiuntur tres canales semicirculares , qui
quinque orificiis patent; _
12» Quomodo fit sonitus sensatio -
Sonitus sensatio in nobis excitator ab aerfi
exteriori, quem tremor oscillatorius insensibi-
lium partium corporis sonori commovet. Hinc
sonitus diversitas pendet partim a chordarum
longitudine, partim ab earum intensitate.Etenim
quo breviores , et 'magis arctx sunt chorda? ,
eo dcutius sentiuntur. Prxterea diversa oscilla-
tioutnn ratio in eodem intervallo tonos for-
mat. Tunc dua? chordx sunt unisonx , cum
eumdem oscillationum numerum xquali tem-
pore reddunt . Octava distant , quarum una
duplo plures , quam altera vibrationes produ-
cit . Quintam dicunt , cum ratio fit inter 3.,
et 2. : quarta si sit, ut ut 4. ad 3. atque ita
deinceps. Unda; aeris sonorx , qua; in corpore
excitantur , auriculam exteriorem feriunt , ab
ea reflectuntur in concham , et in meatum au-
ditorium pergunt ; dein in membranam tym-
pani oblique positam illidunt . Hxc tenditur.
Vel debilitatur , et oscillationes , quas ab ae-
re
Digitlzed by Google
Eorumque progressibus . • 1 1
re accepit, cum suis ossibus communicantur,
atque in vestibulum propagantur . Multa hic
quaeri possunt , sed frustra . i. Cur ex tot
vocum, atque instrumentorum multitudine fit
una sensatio simplex ? <2. ex quo plures soni
simul percipiuntur distincti ? 3. Unde tanta
auditus diversitas in diversis hominibus, atque
eodem in homine ? Ex quo tot musices effe-
ctus mirabiles , atque ex quo postremo oritur^
quod milium animantium genus , praeter ho-
minem , musicae harmonid movetur?
14.' Quid sensus olfactus , ej usque fabricatio •
Sequitur tertius sensus, qui sedem habet in
riaribus . Is dicitur olfactus . Duas habet aper-
turas septo narium separatas nasus externus .
Omnes narium partes tegit membrana pulpo-
sa , et mollis cuti contigua , quae quampluri-
mis papillis tegitur .
1 5. Quomodo fit sensatio olfactus .
15. Ex omnibus fere naturae corporibus con-
tinuo emittimur in aerem innumera effluvia
tum oleosa , tum. sulphurea > tum salina ,
quae ad nares ducuntur, ac 'nervos olfactorios
afficiunt , ex quo in cerebro odoris , vel faetoris
sensatio excitatur. Maximae utilitatis est hic sen-
sus gustui . Animalibus autem suffiicit ad ci-
bos distinguendos , proindeque in illis est ex
quisitior , nam iisdem deficit alius judicandi
modus .
16. Quid gustus, ejusque fabricatio •
([ustus situs est in parte exteriori lingux ,‘
qux
tt £><* mentis 'actihus ,
quae pluribus fibris musculosis, nervosisque eomS
ponitur . Ipsaque quodam tenui involucro, et
molli euticula tegitur , quae intus reticulam
•gerit, qub recipiuntur papillx supra linguam
conspicuae. Papillarum diversitas est maxima.
Etenim aliae sunt crassieres , aliae truncatae,
aliseque figurae conicae . In media lingux par-
te sunt copiosiores , quam in apice > vel in
basi . Tactus in lingua exercetur , sed alio
sensu . Nam partes oleosae ; atque salinx ci-
borum cum liquoribus salivalibus mixtae , et
resolutae linguae papillas quodam rriodo affi-
ciunt * Ex quo oritur saporum perceptio ,
qux in variis hominibus , atque animalibus
vari» est , pro papillarum dispositione . Hinc
tantae in saporibus vatietates, qux xtatis, se-
xus , consuetudinis , morbi , atque tempera-
menti retionem sequuntur* Hinc denique tan-
ta hujus sensus inconstantia»
1 8. Quid Tactus .
Tactus denique est unus sensus in universa
corporis superficie diffusus , licet in extremis
digitorum , atque pedum sit vividior . Sensa-
tio oritur ex corporum impressionibus, qux
in nostro corpore fiunt . Impressiones vero ,
nervorum . ope in cerebro transferuntur. Hinc
eorporum multitudo, durities , frigus, calor,
gravitas, asperitas.
Sensus cur non perfectiores .
if. Verum multi exquirunt, £iir sensus tara
pauci , et tani imperfecti * Utraque exquisi-
Digitized by
Eorumque progressibus ,
tio inepta . Primum si sensus essent etiam
jniUe , fortasse mentis operationes essent plu-
res , quam modo sunt? minime quidem . Quin
imo pro universis mentis actibus explicandis ,
sufficit unus sensus . Quid si deinde perfectio-
res ? Dicam , quod eadem ratione , qua in ho-
minibus augerentur voluptates , augerentur
quoque molesti*. Ha?c de sensibus exterioribu*
, . C A P. III,
De t ensibus interiobus ,
19, Numerantur sensus interiores .
OEnsus interiores, ut superius, sunt«e-
V 3 moria , vis %emreramenti y \is affectuum,
etttentio , ac sensus moralis . De omnibus, quam
breviter ad tyronum captum. t.
02. Q uiJ cerebrum , et cerebellum . • • :
10. Universa cerebri massa, duas in partes
praecipuas ab anatomi* peritis dispescitur ,
quarum altera cerebrum , altera Vero cere-
bellum appellatur . Cerebri substantia natu,
jra mollis , atque pene infinitis cellulis re-,
pletur , in quibus modo nobis .prorsus inco-
gnito , non solum imprimuntur, verum etiam
diutissime retinentur bbjectorum exteriorum
idex , sive simulacra , sive species , cum eo-
rumdem relationibus etiam abstractis, et per-
quam longo ordine implicatis . Mihi sufficit vel-
le, statimque idex bovis , canis , domus , urbis
teproducuntur , eaque distinte tissime quasi in-
tua.
*& I>' mentis actibus .
que eomposita distinguuntur . Primi generi»
»unt illa quatuor omnibus nota : videlicet cku-
lericum , sanguineum , melancolicum , ac fleg-
snuticum . Ad secundum genus referuntur ea ,
qus ex iisdem componuntur , ut sunt choxt-
T ico sanguineum , cholerico melancolicum , et eho-
-lerico JLeg muticum. Sanguineo-melancolicum, etc.
Rari homines dantur , qui ab uno dumtaxat
temperamento dominantur . In pniversis tem-
peramentum mixtum reperitur . joc
25 . AUi temperamentorum effectus , , ir _
Hominum temperamenta si quis consideret,
profecto iptelliget rationem, cur alii sunt pae-
ne stupidi ac bardi, alii vero ingeniosi: Cur
alii pro rebus metaphysicis , atque abstractis
sunt facti , alii pro enucleanda solummodo
verborum vi . Alii videntur pene nati phi-
losophi , alii oratores, aliique pqetx . Nonne
-temperamentorum vis amnium artium , et
teieutiarum ; utiune omnium virtutum , ac vi-
siorum velu|i officina sit -habenda ? £x hac de,-
nique homines inertes , mendaces , flagitiosi t
«c sacrilegi oriuntur .
06. Animi quid passiones.
Accedunt te.tio loco passiones , sive affe-
fctus , sive perturbationes; qux non sunt, nisi
quedam animi , atque corporis .commotiones
ab objectis exterioribus in nobis ope -sensuum
excitato . Harum .omnium sedes in cqrde
collocatur , qupd nervorum intercostalx pro-
pagatione cerebro adhaeret , Hac de causa ce-
Digitized by GoOgle
t
Eor umque protrusimus . \j
februm , et cor amice i ater se conspirant .
Etenim pro ut ideae boni , vel mali in cere-
bro ceu pinguntur , et sunt viviJ* } sic cordis
vibrationes vel retardantur , vel adceleran-
tur . En ratio , quare modo animus cordis
motibus, modoque cor animi commotionibus
inservit .
2 7* Prxcipua passionum divisio .
Multiplex est passionum partitio . Praecipuae
vero sunt amor , odium , timor , spes , ambitio ,
avaritia , etc. qua? cujusque vis sit , et quid
in nostris judiciis hac induunt , suo loco dice-
mus. Si quis vero amplissimam tractationem
desideret , legat opus , inscriptum : Homo na~
tur.i/is a me tertio editus anno 1778«
28. Quid Attentio .
<28. Quartus sensus est attentio , qua? haben-
da est tanquam mentis vis , atque energia
qua videmus , audimus, intelligimus , et° re-
cordamur . Attentionis ope mens unam, ideam
cum altera comparans, vel eadem cum tertia,
3 P sa judicat, ac ratiocinatur . Hac denique er-
rores cognoscit , atque -veritates investigat .
Quid plura ? Homo omnis omnino attentionis
expers , stipes esset , ac truncus . Nonne dif-
lert homo ab homine vi attentionis , qux di-
scriminatur m gradibus , et in directidne ? H.nc
regu a erintur , quantum tam in artibus, quam
scientiis quisque juvenis proficere poterit , prx-
(iKnmnc 1 7 r
v •
Digitized by Google
1 8 . De mentis actibus ,
' , CIO. Quii sensus moralis .
Sequitur ultimo loco sensus moralis , qui esc
qusdam interior animi vis , quam sine ma-
gistro turpia ab honestis ; bona a 'malis ; ju-
sta, ab injustis, sola natura, non modo homi-
nes exculti , sed silvestres, atque i m manes di-
stinguunt . Ex hoc uno sensu oritur in nobis
probitas , qua benetici sumus etiam erga in-
cognitos , atque ingratos , nobisque infestos •
Quivi ? Persaepe sentitur erga bruta verberibus
aifecta . Ego historiam legens, centies in mor-
te Scipionis Africani , Reguli, Ciceronis , Bru-
ti , Cissii , aliorumque ploravi, id ipsum fe-
ci stragem Samnitium legens , postquam eos
vicerit L. Sylla . \
30. Conclusio r
• Haec de sensibus tum exterioribus , tum in-
terioribus . Quae nisi quis clare distincteque .
comprehenderit , nullo pacto intelligere po-
terit , quae animo contingant ex tot , tantis-
que corporum impressionibus , ut manifestius
cx capitibus sequentibus .
C A P. IV.
De Animi sensationibus . *
• *
31. Quii animi sensatio .
TJid sensus in homine , sine corporum
impressionibus, et quid animus ipse sine
sensiuus exterioribus , satis clare ex dictis
com-
Digitized by Google
/
JZorumtjue progressibus . 19
comprehensum esse arbitror , modo ad ip<as
anuni sensationes accedam. Principio sensutio
6st quxdam interior animi vis , ac commo-
tio , qux in eo ex corporum- impressionibus
excitatur . Hinc fit , quod quo gravius sensus
exteriores concutiuntur, eo vehementius ani-
mus ipse percellitur.
3 2- Qit.-e' sensationum sit progressio .
Initio non adquirimus , nisi simplicissimam (
objectorrtm existentiam . Tum animadverti-
mus in nobis sensationes esse molestas , vel
voluptuosas , quarum molestia , vel voluptate
existentiam nostram interius sentimus . Ex quo
deducitur nos totidem argumenta existentix
habere , quot sunt sensus exteriores , quibus
sublatis sensus existentix in nobis non mo-
do minuit ir , sed prorsus amittitur . Ex
quo etiam deducitur vi.n nostrae existentix
augeri , prout sensus exteriores sunt numero-
siores , ac vividiores . Ex quo denique dedu-
citur voluptatis , vel molestix gradus sensuum
rationem sequi .
33. Sensationes in nobis sunt relat.e.
Prxtera voluptatis , ac doloris sensatio- ' -
nes naturi sua sunt relafx. Etenim ex defectu
doloris oritur voluptas , atque voluptatis sensa-
tione amissa, producitur illa doloris . Quo igitur
dolor fuerit major, illo sublato , eo vehemen-
tius producitur voluptas. Et e contrario. Cur
autem doloris sensatio nos vehementius per-
movet , quam illa voluptatis , ita intelligitur,
* b 2 Ete-
Digitized by Google
De mentis actibus i
Etenim voluptas est sensatio nobis consoni j
illa autem doloris nos conturbat , ac dilacerat»
34. Ex quo in homine desideria, atque de te*
stationes .
Insuper ex sensationibus voluptuosis vel mo-
lestis , duo veluci surcula germinantur , desi-
deria nempe , et detestationes . Exoptamus
ea, quae nos voluptuoso commoverunt . Con-
tra ea detestamur , qu* in nobis dolores pro-
duxerunt . Hinc desideria , atque detestationes
opinionem sequuntur boni , veJ mali percepti.
Quae opinio si tollatur , utraque evanescit •
Quid si homo ita a natura esset comparatus;,
ut perpetuo in quadam status sequabi litate per-
maneret ? Tunc neque dolores, neque volup-
tates sentiret, adeoque esset sibi ignavus , at-
que omni ex parte infelix . Ex quo liquido
patet voluptates , ac dolores esse omnium •
actionum humanarum prima principia ,
3 5* Qu°t sunt sensationum genera ,
Philosophi tria sensationum genera distin-
guunt . Dantur enim sensationes fortes , ut
ili* caloris, ac frigoris. Dantur debiles , uti
saporis, aique odoris sensatioxes . Tertii ge-
neris dicuntur sensationes intermedi* , quibus
animus parum concutitur , At sensationes licet
ex quinque sensibus otiantur, verumtartie»
etiam si essent infinjtx , ipsae non sunt , nisi
unius sensationis divers* modificationes , ea.
rumque varietas sequitur sensuum , atque ob*
jectorum rationem «
^ 3 *
/
ke
Digitized by Google
Eorumoue progressibus . fi
S*. Ex quo sensationum varietas •
Quare sensationum varietas non modo in
omnibus hominibus , verum etiam eodem in
homine reperitur? Hoec tanta sensationum di-
versitas a temperamentorum varietate pendet.
Atque ipse homo non est semper idem , pro-
indeque diverse ob objectis exterioribus arft-
citur .
%6. Ex quo judiciorum varietas •
Ex dictis facile intelligitur , cur in homi-
nibus tanta judiciornm diversitas ; quare alii
ad artes, alii ad scientias rapiuntur, hunt alii
pene nati musices periti , alii a natura facti
histriones ; Hcec , atque ejusmodi alia sexcen-
ta a sensationum diversitate repetenda sunt ,
quae in nostra tela nervosa inhaeret . Huic ad-
denda educatio tam publica , quam privata ,
quae sensim sine sensu homines instituit , ae
format . Hinc Horatius : quo semel est imbu-
ta recens , servabit odorem testa diu .
3?. Ex quoquo sensu sensationum va-
rietas .
Quae ex animi sensationibus in genere di-
cta sunt , etiam ex uno quoque sensu erui
possunt . Etenim principio sonos audimus ,
deinde voluptatem , vel dolorem ; tum no-
stram existentiam advertimus ; quarto deside-
tia , vel detestationes in nobis orta esse in-
telligimus. Idipsum dici potest de olfactu , de
gustu , ac denique de tactu . Ex quo patet ,
quod pro omni animi humani sensationum vi
B * ex-
Eorumoue progressibus . cj
4$. Quid sensatio , idea , ac perceptio .
Sensatio est animi commotio , cjna? a cor.
porum impulsibus excitatur . Idea vero est
simulacrum , sive species, sive spectrum , quse
in cerebri tela radii lucis ex corpoiibus re-
flexi depingunt . Eo igitur modo , quo nos
ipsos in speculo intuemur , atque in Camera
optica corpora picta cernimus ; Sic mens
corporum simulacra in ceiebro videt . Per-
ceptio denique est actus mentis , quo corporum
simulacra , atque effiigies intelligit . Ex ouo
sequitur, hujusmodi vocabula inter se difier-
ri . Quantum vero ad notitiam corporis ex-
terioris , quam mens percipit , hujusmodi vo-
cabula unum idemque significant .
43. Quid proprie idea .
Notandum , quod vocabulum idea , licet
quicquid in oculis contingat , unice exprimit,
verumtamen idem vocabulum adhibemus in
perceptionibus aliorum sensuum . Mire dici-
mus ideam soni, odoris, saporis, ac frigoiis.
Etenim hs sunt merte sensationes , nam ho-
rum omnium nulla imago , sive idea in ce-
rebro imprimitur.
44. Quid reflexio.
Alter mentis actus est reflexio . Harc vox a
physica? cultoribus accepta , in scientiis mo-
ralibus est idem ac conscientia . In Dialecti-
ca vero explicat attentionem , quam mens
adhibet , duin aliquid percipit . Reflexio ita-
B 4 que
24 Se mentis actibus ,
que non est aliud , nisi attentionis usus in re-
bus visis , auditis , vel tactis ; habenda est
igitur reflexio tamquam mentis mycroscopium,
qua rerum idea? quandoque augentur , quando-
que multiplicantur. Puelli, atque senio con-
fecti fere sunt omnes omnino reflexionis exper-
tqs . Eadem etiam carent, qui vivissimo tem-
peramento dominantur .
45» Quid reminiscentia .
Sequitur tertia mentis operatio , quae recor-
datio , sive reminiscentia nuncupatur . Haec
quoque dicitur memoria , a memoro . Haec
mentis actio a vi corporea plurimum pendet,
nam nisi aliqua sit disposi io vel in fluidis ,
vel in fibris cerebri nullius rei recorda-
mur . In,senibus* fere amittitur. Cur ita ? quia
in iis , vel defecit fluidum nerveum , vel ce-
rebri fibrill.e oinninaelasticitatem ammiserunt.
Verum quia nulla iirhomine rerum recordatio
dari potest sine attentione , quae ad mentem
pertinet ; sequitur eam non modo inter sensus
interiores , *ed etiam in mentis actibus lo-.
cUm habere . Hoc in intellectu vox memoria
accepta , nil aliud est , quam mentis attentio
in ideis cerebro impressis . 1 ,
T 4<>. Quid meditatio •
Quarta mentis operatio est meditatio , quS
quoddam vinculum ac nexum inter ideas po-
nimus . In meditatione profunda sensuum exer-
citatio relaxatur » Parum differt homo per-
quam longa meditatione contritus ab eo , qui
sen-
V
f
' Digitized by Google
Rorumque progressibus • *S
sensibus caret . Hujusmodi fuit Nicolaus ar-
canus pnestantissimus Mathematicus , as
Antonius Genuensis recentissimoj-um philoso-
phorum facile princeps , ac denique N artus
Lama rerum physicarum , ac mathematicarum
peritissimus quibuscum familiariter viri •
47. Q uid obstructio , rationisque compositio .
Sed mens non modo percipit , reagit , re-
cordatur , ac diutina meditatione conteritur ,
sed ideas etiam sua natura conjuctas, concipit
divisas . Et e contrario , qux reapse sunt
divisae, ut conjunctus percipit. Harum a tera
vocatur mentis abstractio , altera vero ratio-
.nis compositio dicitur . Ad primum actum
idex justitir , prudenti <t , turpitudinis , mo e ~
sti.r , magnitudinis , ac pulchritudinis etc. : ad
secundum genus omnium poetarum , ac pi-
ctorum figmenta referuntur . Hinc Centauri ,
Sirenie , Cyclopes , minotaurus etc. En quin-
ta , et sexta mentis operatio , quibus mens
humana rerum omnium opificem imitatur , qui
omnia resolvit , atque denuo componit pro
mundi conservatione , sic mens humana modo
ideas resolvendo, ->)iodo easdem iterum com-
ponens veritates invenit , easque in infinitum
auget .
49 .Qui rationis compositione magis polient*
Sed est obtusi , atque hebetis ingenii ideas
sejungere , easdemque, recte componere ? mi-
nime quidem . Imo 'est dumtaxat virorum
acris ingenii, naturas vi; atque arte prxstan-
tis-
*
T
X Google
9 <f De mentis actibus .
tissimorum . Rationis compositio est profecto
omnibus hominibus communis , at Homerus,
Hesiodus , V.rgilius , Tassus , atque Ariostus
cnete.is poetis praestiterunt . Id ipsum dicito
de Platone , de Aristotele , deque Cicerone .
Insuper omnes pictores , sculptores , aut ar-
chitecturae periti componunt. Quare non om-
nes ejusdem generis ? Quia non sciunt omnes
artificiose componere .
49. Quic/ vis judcandi.
Sequitur septi na mentis operatio , quae in
judicando consistit . Judicium est actus* men-
tis , quo duas ideas inter se comparat ; ut in-
telligat num inter se conveniant, vel discon-
veniant , ex. gr. fertilitatem agri Campani ,
cum illa agri Puteolani comparans , judico in-
ter se aequari; At si magnitudinem urbis Rom £
cum Pisarum magnitudine comparem , altera
est alteri quam maxime major.
50. Duplex judicandi vis •
50. Universa jgitur judicia duplicis sunt ge-
neris. Alia enim dicuntur affirmativa, alia vero
negativa . Judicia affirmativa idearum aequalita-
tem , negativa autem inaequalitatem continent,
ex. gr. Scipio africanus fuit <eoue fortis ac At*>
tilius Regulus, est aequalitatis , sive convenien-
tix judicium. At si dicam. Italia modo flaret,
ut in Augusti t itate , continetur hoc in judi-
cio inaequalitatis narratio . Nam falsum est ,
quod nunc Italia floret .
- s .
Digitized by Google
Eoruniaue progressibus , 27,
51. Quid ratiocinatio .
Quid si mens duas inter se ideas comparans,
non distinguit, num hae inter se conveniant,
vel disconveniant ? Tum illas cum tertia idea
comparat jquacunt convenire ,vel disconvenire
inteliigit . En octava mentis operatio , quae ra-
tiocinatio nuucupatur . ex gr. Ignoro num so-
lis materia sit necne ignea . Dico . Quicquid
urit , est ignis • Verum radii sons urunt . Er-
go solis materia est ignea . Insuper : Quicquid
est ponderosum , est corpus . At lapides sunt pon-
derosi . Lapides igitur sunt corpora 1
52. Duplex ratiocinandi vis ,
Ex dictis facile intelligitur duo ratiocinii
genera dari . Aliud dicitur adfirmans , aliud
vero negans. Ratiocinatio vocatur affirmans,
dummodo ideae conveniunt cum teitia , cum
qua comparantur . Alias dicitur negans . 1 li-
mi generis est hoc : Corpus in partes dividi »
fur , Sed piant £ suas in paries resolvuntur .
Flaatte igitur sunt corpora . Secundi gereris
est illud: quicquid cogitat , judicat , raioci na-
tur , quoque vult , et recordatur , non est cor-
poreum . Mens autem humana ‘ percipit , judicat ,
ratiocinatur , et recordatur . Mens igitur huma-
na non est natura corporea .
53. Quid ratiociniotum senes •
Quid si una idea non sufficiat pro enu-
cleando nostro ratiocinio ? Tunc accipiantur
duae , vel tres , vel quatuor aliae ideae , et fiat
quxdant ratiocinationum series . ex. gr. estne
spi-
«t De mentis actibus ,
spiritus humanus immortalis ? Hunc in modum
ratiocinor . Spiritus cogitat . QuicquiJ cogitat
est natura simplex . Quod ejusmodi est , mu-,
tationi non est obnoxium . Quod autem non
mutatur , non destruitur * Spiritus igitur est
immortalis .
54. Quid methodus »
Postrema mentis operatio consistit in quo-
dam rerum ordine ac via ' quem ipsa sequi-
tur tum in veritatum investigatione , tum que
in earumdem explicatione ; qui modus metho-
dus appellatur .
55. Pr .edictorum actuum reductio •
55. Hujusmodi sunt universi mentis huma-
nae actus , qui licet facillime reduci possent
*d simplicem perceptionem , etenim simplex
comprehensio est reflexio , abstractio , com-
positio , meditatio , recordatio , atque ipsa ju-
dicandi , ratiocinandique vis Verumtamen .
Mens vel ope sensuum exteriorum , vel
propria reflexione ideis imbuatur ; Si primo
modo ideae dicuntur directx . Si secundo vo-
cantur reflexae . Insuper reflexae vel duarum
Idearum comparatione , vel ex duarum com-
paratione cum tertia oriuntur . Hinc duobus
capitibus universa comprehendam. Primo enim
capite de ideis directis , in sequenti de ideis
reflexis sermo erit •
Eo^umqifb progressibus i »f
C A P. VI.
Pe Ueis directis , quas ope sensuum exsteriorum
mens excipit ,
5 *- Idearum partitio •
I N recesendis omnibus ideis , ut ordine piT>-
cedam , exquiram primo earum originem,
deinde illarum naturam, tum quo pacto menti
obversantur, distinguuntur.
Que idee sensibiles , et objectio %
57. Quantum ad Originem , aliae dicuntur
sensibiles, directa , atque adventitia’ , qui omnes
a sensibus proveniunt . Aliae vero reflexae, quae
ex earumdem comparatione fiunt . Primi ge-
neris sunt ideae fi gurae , coloris , saporis , som t
frigeris , ac caloris . Ad secundum genus re-
feruntur omnes ideae abstractae , uti sunt idee
justitiae , pulchritudinis , prudenti e , liberalitfr
tis , magnitudinis , etc.
58. Quid idete primitivte , et quid secundari* •
Hinc patet ompes ideas vel a sensibus , vel
ab ipsa mente oriri • Qux a sensibus , dicun-
tur ideae primitive , qux autem ab ipsa men-
te oriuntur, vocantur secundarie . Patet etiam
nullo pacto mentem posse ideas abtractas ef-
ficere , nisi adsint primitivae . Dicito igitur
ruentis vires a sensuum impulsionibus excita-
ri , ac ceu creari .
59. Quid idee simplices , et composite •
ldeje, quo ad earumdem naturam in simpli-
ces,
j6 De intnth actibus ,
ces, et in compositas distinguuntur . Ide?e sim-
plices sunt ilice , in quibus partes , seu alix
idex non interveniunt , ut idea coloris , fri-
goris , motus , voluptatis , ac doloris. Composi-
tx vero dicuntur idex , si in iisdem alix idex
simplices distinguntur . Hujusmodi sunt idex
corporis , navis, urbis, domus, etc* etenim hx
plurimis ideis simplicibus componuntur.
6q. Quotuplicis generis sunt i dee compos it. e.
Prxterea idex compositx vel aliis ideis sim-
plicibus ejusdem generis , vel diversi generis
constant. Si primum , idex compositx dicun-
tur similares , si alterum dissimilares . Ad
primum genus revocantur idex diei, et mil-
liarii , qux constant ex ideis ejusdem gene-
ris . Ut idex urbis , domus , exercitus . Nam
uti partes diei sunt hoax , minuta prima , et
minuta secunda , et milliarii partds sunt sta-
dia , pas r us , pedes , et pollices , ipsae non
sunt nisi vel temporis , vel mensurx longitu-
dines , /’ '
6 1 . Quid idea clarte et obscur.e , etc.
Tertio loco Idex ad mentem relatx, multi-
plicis sunt generis . Primo alix sunt clare ,
vel obscure ; alix distincte vel confuge ; alie
complete vel incomplete ; alix denique adequa-
te atque inadeqvate . i. si lapidem ab arbore
dignoscam , »4ea dicitur clara, alias obscura.
q. Si- meum horologium a mille aliis distin-
guam , idea dicitur distincta ; siu minus con-
fusa. 3* Si omnes magnetis proprietates sciam,
«'■' mi-
Digitized by Google
E orumque progressibus. 31
mihi est idea cnmpleta hujus lapidis , aliter
est incompleta . Denique si mihi innote-
scant non solum omnes magnetis proprieta-
tes , sed gradus etiam cujusque proprietatis ,
tunc illa idea dicitur adaequata , alias inadx-
quata .
6 2. Qua: substantiarum , et modorum i de. e .
Itemque ad mentem referuntur ideae sub-
stantiarum , et modorum . Primi generis sunt
idea? tabulae , in qua scribo, chartae , equi , bo-
vis , etc. quae ex se subsistunt . Secundi ge-
neris sunt ideae figurx , caloris , saporis , gra-
vitatis , et frigoris , quae non existunt a sub-
stantiarum ideis sejunctae .
<? 3 . Qu<e absoluta: , et relata.
Protei ea ad mentem quoque revocantur idesr,
also/ut.e , et relata: . Ad primum genus spectant
illre ipsae, quas substantiarum ideas adpellavimus.
'Relata: vero dicuntur ex, qux quandam con-
venientix ; vel disconventix rationem inter '
se habent , ut aqux gravitas ad auri gravita-
tem comparata . Dialectici vero ideas relatas
nuncupant, qux necessariam connexionem in-
ter se habent , uti idex patris , Domini , ma-
gistri , Ducis , qux filioruat , servorum , audi-
torum , ac militum ideas comprehendunt . Au-
dita itaque harum una , statim altera in men-
te excitatur . Sic idea patris excit. it alteram
filii , etc. neque datur Magister sine audito-
ribus .
Opus
I
Digitized by Google
De mentis actibus ,
64. Qu.c reales , er chimeriae .
Ad mentem tertio loco referuntur ideas rea-
les , atque chimericae . Primas objectis revera
existentibus , uti sunt competum , plantarum,
atque animantium coripetunt . Chimericae vero
in nostra mente existentiam solummodo ha-
bent . Hujusmodi sunt sirenarum , centauri , etc.
aliaque sexcenta apud Poetas , tum antiquos ,
tum recentes .
6 5. Qu.e singulares , peculiares , etc.
65. Ad mentem denique refuruntur ide*
singulares , ut Cicero , Atticus , sextus Pompe-
jus , quae unicam substantiam , tamquam indi-
viduam repraesentant . Aliae peculiares , quae
substantiam cum aliis confusam exhibent , ut
aliquis humo , aliqua planta , aliquis Italus .
Generales vero ides illae sunt , quae alias con-
tinent . Uti sunt ideae canis , bovis , equi , ovis\
etenim dantur quamplurima? canum , bovium,
equorum , atque ovium species , Postremo
loco dantur idea? universales , quae species spe-
cierum comprehendunt . Hujusmodi est ani-
malis idea , atque plantae .
66. Qu<e idearum sensibilium natura .
66. Ex dictis , patet tot idearum sensibi-
lium classes dari , quot sunt sensus ipsi exte-
riores , qualum nulla est composita , uti sunt
ideae coloris , soni , odoris , saporis , frigoris .
Contra universae idejc reJiexae sunt compositar.
i*
6 7 .
Digitized by Coogle
Eorumque progressibus . 3 $
* 7 . Idearum adjequatarum numerus est per
quam parvus
Ex dictis etiam patet ideas claras , vel ob-
scuras : distinctas vel' confusas ; Completas vel
incompletas ; adsquatas vel inadsequatas esse
veluti diversa mentis humana» lumina . Hinc
intelligitur paucissimas ideas adaequatas nos ha-
bere . Quin imo illae ipsa? , quae adaequatae a.
pluribus habentur , sunt inadaequatae , ut vi-
rium , aeris , ignis , atque cujusque corporis
essentia , licet de his tot , tantique scriptitari nt.
Nonne sunt haec physicae arcana inenodabilia ?
63 . Idearum relativarum est perquam ma-
gna multitudo .
Ex dictis postremo loco patet indefinitas
esse relationum ideas , quae primo inter sub-
stantiam , et substantiam ; tum inter substan-
tiam , ejusque modos ; deinde inter modos ,
et modos ; denique inter ipsas relationes in-
tercedunt . Inter bovem , et equum substan-
tiarum relatio est : qua; inest inter corpus ,
ejusque figuram triangularem est relatio se-
cundi generis . Qua; autem inter gravitatem
aquae , et illam argenti intercedit , est modo-
rum relatio . Denique illa , qua; inter ducem,
et milites; inter magistrum et auditores , vel
inter dominos et servos , dicitur relatio rela-
tionum *
69 . Conclusio .
Hunc in modum omni exposita idearum
varietate , tum quo ad earum ortum , atque
C na-
34 De mentis actibdi ,
naturam , tumque ad mentem relatarum, mo-
do ad ideas reflexas enucleandas pergam . Uni-
versa; idea; (reflexae vel ex simplici duarum
idearum comparatione , vel ex duarum com-
paratione cum tertia oriuntur; ex prima com-
paratione judicia , ex altera ratiocinia produ-
cuntur . De utraque mentis vi in sequenti
capite .
GAP. VII.
De iJeis reflexis , in quibus de judicio i .
et ratiocinatione tractatur .
70. Non ex solis sensibus idearum multitudo •
S I mens humana solis ideis directis imbue-
retur , homo parum vel nihil a brutis se-
cerneretur , ejus que cognitio perquam angustis-
simis limitibus definiretur . Verum intellectus
quadam nobis incognita vi ideas inter se con-
ferens , vel cum tertia , easdem adeo multi-
plicat , ut ex paucissimo idearum sensibilium
numero , alias pene infinitas producat , et
creet . Quod cum sit , videamus modo , in quo
harc tanta vis animi consistat.
71. Quid judicium.
Principio judicium est interior mentis actio,
qua ex duarum , vel plurium idearum com-
paratione , earumdem convenientia* , vel di-
sconvenientiae relationem ipsa percipit . ex. gr.
mihi est idea tam corporis _ , quam gravitatis ,
dico
■W * '
-•i /
Eorumoue progressibus . g£
dico corpus esse grave . Item que scio quid sic
vis inertiae , et quid vis cogitandi , dico cor-
pora non cogitare .
72. Ex idearum comparatione oritur relatio .
Ex quibus intelligitur , me comprehendis-
se primo relationem convenientiae , inter
corpus, et gravitatem; deinde relationem di-
sconvenientiae inter corpora natura inertia ,
et vim cogitandi .
73. Quotuplex sit judicium .
Ex his sequitur , quod judicare aliud non
sit , quam idearum unio , vel earumdem se-
paratio . Sic Italia est exteris JiLuropx parti-
bus prxstantior . Hoc in judicio praestantia uni-
tur cum Italia . Verum si dicam . Hodierni
Samnites , Lucani , ac Tarentini non sunt fero-
ces , ut eorum antiquissimi majores . In hoc
vero separatur ab his virtus militaris.
74. Quid judicium adjirmans , et quid negans .
74. Ex his etiam sequitur, duos dari judi-
candi modos . Alter dicitur adfirmans , alter
vero negans. Primus in duarum, vel plurium,
idearum unione , alter in earumdem sejun-
ctione consistit. Quod ex allatis exemplis 1 L.
quido patet , , m
75. Ex quo judicandi facilitas.
Ex his ultimo Joco sequitur pro facilitate,
ac rectitudine judicandi duo requiri , idearum
nempe multiplicitatem , et quandam rationis
vim , quarum una, vel altera sublata ,. infir-
ma, aut nulla est hujus mentis facultas. Hac
C s de
4
$6 De mentis actibus , >
de causa, neque puelli, neque senes sunt va-
lido judicio , quoniam puellis deest idearum
multitudo, et quaedam fluidorum xquabilitas,
atque elasvicius , Viris autem senio confectis
deficiunt idex , ob memorix labilitatem .
f6. Quid vis ratiocinatrix ,
At sive mentis imbecillitate , sive idearum
multitudine , et varietate raro contingit , ut
ex simplici idearum comparatione , earum
convenientis, vel disconvenientis relationem
quis inveniat , requiritur itaque ut easdem
cum tertia comparet . Hujusmodi mentis actus ,
ratiocinatio appellatur . ex. gr. scire quis aveat,
num planta. sit corpus . Hunc in modum ra-
tiocinatur. Quicquid videtur , ac tangitur, vo-
catur corpus . Sed piant* videntur , atque tan-
guntur . Piant x igitur sunt corpora,
77 , Duplex est ratiocinandi genui ,
Duo ratiocinandi genera dari possunt . Vel
enim dux idex , quarum relatio nobis est
incognita , cum tertia conveniunt , necne . Si
primum ratiocinatio dicitur adfirmans . Si
alterum negans nuncupatur • Primi generis
est hoc ratiocinium. Quacumque videmus , tan-
gimus , atque in partes dividimus , sunt corpo-
ra . Piant x autem , et animantia videmus, tan-
gimus, atque suas in partes dividimus . Planta
igitur, et animantia sunt corpora . Secundi ger
netis est hoc aliud. Qu*vis substantia cogitans,
ratiocinanS , et memoria, est prxdita spiritum no-
minamus • Nullum vero corptj cogitat , neque
r<*
Digitized by CjOO^Ic
Eeorumque progressibus . 37
ratiocinatur , neque recordatur . Nullum erga
corpus est spirituale .
78. Alia ratiocinandi vis.
Quid si una idea intermedia Menti non suffi-
ciat , pro idearurti convenientia , vel disconve-
nientia invenienda ? Tunc requiruntur quam plu-
rimae aliae ex. gr. si spiritum esse immortalem
ostendere volo, ita mitri ratiocinandum est. Spi-
rttus est substantia CogitanS . Substantia , qux co-
gitat , est simplex . Quicquid est simplex , nulli
mutationi est obnoxium . Quod autem non mu-
tatur , ne quidem destruitur . DeniqUe quod
numquam destruitur , est immortale \ spiritus
itaque humanus est immortalis . Qua in ratio-
cinatione inter spiritum , et immortalitatem ,
quamplurimre idea? intermedia? notantur, qui-
bnscum duse extremae inter se quam arctis-
sime conjunguntur.
79. Quid ratiocinium adfitmativum , et ne-
gativum .
Cum itaque relatio , qute inter duas ideas
intercedit , esse possit convenientia? , vel di-
sconvenientiae , sequitur dnplicem dari ratio-
cinandi modum» Alter enim adjirmativus , al-
ter vero negativus nuncupatur . Ratiocinatio
adfirmans tunc habetur , cum utraque idea
cum tertia conveniat . ex. gr. Quicumque la-
borat est Civis honestus , quidam autem Itali
vehementissime laborant : sunt ergo quidam
Itali Cives honesti. En ratiocinationis adfirmnft-
tis exemplum . In quo notatur , quod labor
C 3» hons-
«s
Digitized by Google
i 8 De mentis actibus ,
honestatis nota in civihus , convenit quibusdam
Italis. Alterius generis ratiocinium est sequens.
Quicquid est extensum , tangi , viderique po-
test , est corpus . Spiritus verd humanus est
omnis omnino extentionis expers , neque vide-
tur , nequit tangitur . Spiritus ergo humanus
non est corporeus .
2~>. In quo ratiocinandi vis consistat.
Ex dictis manifesto colligitur omnem viin *
ratiocinii huic uni principio inniti . Qu<e ei-
dem conveniunt , inter se quoque convenire debent.
Vel huic ab Aristotele in sua methaphysica
optime firmato . Idem noti potest simul esse ,
et non esse . Ex hac veritate prima oriuntur
lnfinit® alis , quae secundx nominantur . Et
reapse . Si verum est , quod quicumque labo. \
tat , est honestus . Sequitur , quod ii, qui la-
*'borantj sive Galli , sive Itali , sive sint Ger-
mani , omnes esse debent honesti . Aliter es*
sent, et non essent stati actuosi : quod esset
contra hypothesim .
8 I . Qute ratiocinii utilitas .
Ex dictis etiam liquido constat hac una ra-
tionis vi , mentem , humanam majorem idea-
rum numerum adquirere , quam sensuum ope
exteriorum , etiamsi centies iidem multiplica-
rentur . Nonne solis viginti alphabeti literis,
pene innumerabiles vofes efformamus ? Sep-
tem nrachinte simplices, nonne milliones ma-
chinarum compositarum efficiunt? Idipsunt di-
iito de tonis iu musica , atque de coloribus .
8a.
» »•
Di€)itized by Google
Eoramque progressibus • 3 f
82. Conclusio .
Ex omnibus huc usque dictis ultimo loco
liquet modos omnes veritatis cognoscendae, ad
hoc unum principium reduci , ut sciatur nem-
pe , uti sunt ideae in se ipsis, quas ex sensi-
bus exterioribus mens accipit,’ vel ex earum-
dem relatione ,quam inter se habent , vel cum
tertia idea comparata? . Primus modus dicitur
perceptio , secundus judicium , tertius denique
ratiocinatio , quorum duo extremi non sunt ,
quam modificationes diversae ipsius perceptio-
nis . Hinc' facillime concludere possumus om-
nem vim mentis humanae in simplici rerum
perceptione ^ vel in perceptionum perceptio-
nibus consistere . Sed tantae mentis vires fu-
sius ac latius sequejati capite expendemus 1
c 4
CA-
V
by Google
4° JD<? mtntis actibus »
C A P, Ultimum .
Z?e maximis mentis humana progressibus ,
tum in artibus , f«/n *« scientiis .
*
83. Qhz primigenius hominis status.
T^X iis, quae hactenus enucleata sunt,cla-
JL\/ rissime evincitur primaevum hominis
statum , esse statum inscientiae universalis.
Etenim sensuum exteriorum ope mens ideis
imbuitur , ejusqye facultates paulatim expli-
cantur . Itemque clarissime liquet mentis ex-
plicationes esse lentissimas , ut sensus ipsi
lente quoque explicantur .
84. Quibus modis homo cognitionibus im-
buitur .
Primo enim sunt oculi, deinde gustus, tum
auditus , postea odoratus , postremo est tactus,
quorum omnium judex est unicus tactus . Nam
homo tactus expers , quid videret , nisi cor-
porum imagines? Quid sonitus, quid faetores,
et sapores , nisi tactus omnia distingueret ?
85. Tres in homine facultates , recordatio ,
judicium , et immaginatio .
Cum itaque quinque sensus sint totidem
fenestrae ac veluti viae , quibus ad sedem ani-
mae corporum imagines perferuntur , tres iri
ea facultates excitantur , vis nempe recordan-
di , iudicandi , atque immaginandi . Prima vis
in cerebro , secunda in mente , tertia deni-
que
A
/
v
"Bigitized by Google
Eurumque progressibus . 4 *
<jne tutn in corpore, tum in mente explica*
tur. Nam sicuti sensus ex corporum ictibus,
ita mens ex cerebri impressionibus afficitur .
Ex quo fit, ut memoria esse debeat anteriof
judicio , Vis autem immaginandi reperjtur in
omnibus hominifius , sed in puellis vividior •
g 6 . Qui artium . scientiarumque progressus .
Qux cum ita sint , videmus artium , at-
que scientiarum progressus quolibet in im-
perio sequi eandem rationem • Nam prima
*tate non nisi lingux tum vivx , tum mor-
tua; coluntur. His accedit poesis , -eloquentia,
Geographia, Cronologia, alisque, qux ad me-
moriam referuntur . In secunda state , in qua
mens ceu adolescit , tam homo , quam im-
peria civilia, omnigens philosophis partes in
morem habent . Hinc Logica , naturs histo-
ria , physica, metaphysica , xthica , politica,
sconomica , atque humana historia . Quslihct
imperandi forma , ut homo senescit . Hoc in
statu vis phantastica virescit , ex qu<* tot im-
periorum revolutiones , homines vi quadam
affecti delirant , csdes cum csde vindicatur ,
atque universi in furorem acti , se perdunt
cum artibus , et scientiis •
87 . Rerum omnium cursus est p.ene idem.
En circulus fatalis , quo se perpetuo vertunt
Monarchis j Respublicx , religiones falss , artes,
scientis , ipssque familix . Quis horum om-
nium vertiginem poterit retardare ? Nemo qui-
dein unus , nam sicuti fatales sunt effectus ,
ita
De mentis actibus ,
«a esse Hebent et confatales eorumdem caiv
s * . Quid hoc manifestius in historia TEcyp-
tionim , Medorum , Babilonensium , et Per-
sarum ? Quid hoc evidentius iri illa Lacxde-
monum , Atheniensium , zEtholorum , Achxo-
xum, et Siculorum ? Nonne hoc ipsum evincitur
ex Italorum tot, tantisque monumentis ? Ubi
modo , Galli^ , Sabini , Latini , Samnites t
Marsi , Lucani , Tarentini , Campanique ?
28. Deus , natura , et homo sunt rerum om-
nium objecta .
His dictis*, ad propositum accedamus. Licet
tot artes , et scientia? recenseantur , ut pene
sint innumerabiles , veruntamen universa re-
lum omnium objecta sunt tria praecipua: Deus
n . ern P e ' ™ un dus , atqufe homo . Disseramus igitur
singillatim de hisce tribus objectis , secundum
ties prrecipuas hominis facultates jam jam ex-
planatas. Ac primum de memoria ad Deum, ad
mundum , atque ad hominem ipsum relata.
_ ®9* De memoria ad Deum relata , ex tjua.
historia Theologica •>,
. Quantum ad primum in veterrima; histo-
ria sacra omnium gentium , etiam imiTnnium
jnvenitur , quod Dei idea fuerit omnibus ho-
minibus ubique locorum , ac temporum pene
insita . Ab illis annalibus discimus , quibus
cxiemoniis eumdem coluerunt , quibus sym-
bolis designarunt, quomodo in calamitatibus
invocarunt, et qua ratione placarunt ceu iratum*
Insuper notantur in iis annalibus tormentorum
Digitized by
Rorumque progressibus . 43
genera , atque execrabiles formulae , quibus
impii publice excruciabantur . Quid plura ?
Scimus etiam ex ipsis populorum praejudicia,
superstitiones, deliria, absurditates , fxditates,
aliaque innumerabilia , quae Dei cultum vel
foedarunt , vel destruxerunt .
90- De memoria ad naturam relata ( , ex quo
historia naturalis <
9-2. Secundo ad totius mundi historiam me-
moria relata * eidem debetur quicquid in coe-
lo , in athmosphxra , atque in terra contige-
rit ex prima mundi xtate usque ad hxc no-
stra tempora. Ex illa discitur quid sunt astra,
quo in numero , eorumdem motus periodici ,
et distantiae . Itemque quibus viribus moven-
tur , quo ordine , et quibus ratis temporibus
proprios cursus conficiunt • Eidem memorix
debetur metheororum , ac phenomenorum om-
nium historia: tum illa totius maris, ac tel-
luris : tum animantium cujusque generis ,
plantarum cujusque speciei, ac fossilium , me-
tallorum , ac mineralium i Eidem denique
omnium totius naturae revolutionum periodi-
carum notitia est adscribenda .
91. De memoria ad hominem relata , ex qua \
historia humana .
, Sequitur tertio loco memoria ad hominem
relata . Quid imperiorum historia , nisi me-
morix humans collectio ? In hac enim pri-
maevum generis humani statum pene intue-
mur : quae fuerit societatum civilium origo,
t
Digitized by Google
\
44 De mentis actibus ,
quo? regnorum omnium initia, progressus, vi-
cissitudines , eorumque resolutiones. Ex iosa
etiam discimus , quar fuerit tot tyrannorum
lentas, qu* heroum gloria, qu* ambitioso-
rum vafrities , quae gentium navigatio , qua
artes, qua terra productiones, hominum in-
austria , et commercium . Ex ipsa notitia
oriuntur legum , monetarum , ponderum , ma-
chinarum , instrumentorum , tot usuum et
consuetudinum . Ab hac scimus bella , arma ,
t*dera , ma gI stratus , vectigalia , tot , tanto-
rurnque populonim perpetua transmigrationes*
Historia Civilis nos denique docet scientiarum
statum, meratorum opera, gentium morbos,
exercitia gymnastica, ludos, linguas, urbium,
provinciarumque devastationes, juventutis in-
stitutiones, hominum scelera, festivitates , fe-
rias , eorumque virtutes , ac vitia .
Q 2. De ratione ad. Deum relata , ex quo
Theologia naturalis .
Sequitur ratio ad Deum , ad mundum , at-
que ad hominem relata. Quantum ad Deum,
philosophia, quse est tam excelsa, tamque su.
bimus , ut hominem elficiat pene divinum ,
rationis est filia . Ha?c vis ab individuis ad
species ; ab his ad genera, atque a generibus ad
universalia procedens methaphysicam produ-
xit , quam cum tanta generis humani utilita-
te ad Deum colendum , ad morum castimo-
niam , ad pietatem exercendam, atque eifrar-
natos impetus compescendos applicamus. Ex
hac
>
by Google
4 »
(
Eorumque progressibus . 4^
hac tantae rationis vi Theologia oritur , quae
Dei existentiam , ejusque adtributa rimatur t
cujus abusus , sunt impietas , et superstitio ,
quarum altera rerum omnium opificem arro-
ganter oppugnat, altera vero faedat . Praeterea
rationi quoque spirituum tum bonorum, tuin
malorum cognitio est adtribuenda. Nonne deni-
que tantae rationis auxilio ipsam rationem intel-
ligimus ? Nonne eidem etiam debemus notitiam
vitx futurae , morum regulam nostrorum , quae
sint praemia ,ac penae? Item quae sunt speran-
tia , credenda , et timenda ?
93. De ratione ai naturam relata , ex qua
physica .
Alterum rationis objectum est natura , sive
munius , quod in corporibus in genere , atque
in eorumdem proprietatibus , et qualitatibus
versatur . Etenim ratio vel abstracte corporum
proprietates Gonsiderat , vel ipsa corporum ge-
nera . Utraque hxc contemplatio scientiam
physicam eificit . Ipsa est , quae quicquid in
coelo , in atmospharra , in tellure , ejusque in
visceribus continetur , proindeque astra , me
theora , universa animantium genera , omne-'
plantarum classes , fossilium , ac metallorum
et mineralium series comprehendit. Ad plenis-
simam hujus d i vinar scientis cognitionem con-
jungitur mathesis , tum pura , tum mixta , ut
Arithmetica , Geometria plana , ac solida , at-
que Algebra , Mechanica, Dinamica, Hidraiv
ika , Ars B^llistica , Cosmographia , Optica ,
Dio-:
Di
I
Dc mentis actibus .
Dioptriaa , Catoptrica , Sectiones Conicae ,
Trigonometria tam spharica , quam triangu-
laris . Ad naturae scientiam quoque referuntur
Astronomia , Anatomia , Physiologia , Medici-
na , Botanica, Venatio , Agricultura, chyini-
ca , Metallurgica , atque pmnium animalium,
et plantarum historia,
94. De ratione quo ad hominem , ex quo
ethica , <economica , ac politica ,
Homo denique est tertium nostrae rationis
objectum . Haec disciplina versatur primo in
ipsa hominis contemplatione physica , ac mo-
rali ; deinde ejusdem est considerare tantam
fluidorum , et solidorum compagem , ce-
rebrum , telam nervosam , cor , ventricu-
lum , pulmones , intestina, aliaque mirabilia .
Huic facultati est adscribenda sensuum exte-
riorum , et interiorum contemplatio , passio-
num vis, atque ipsius hominis tuitio . Ad hoc
rationis objectum referri quoque debet Intel-
lectus illuminatio , et voluntatis emendatio .
Intellectus enim a Dialectica, a Methapysica,
catterisque scientiis abstractis perficitur. Emen-
datur vero voluntas a morum philosophia ,
quar hominem tam in statu familia? , quam in
societate civifi considerat. Hinc Ethica, iEco-
110 mica , et Politica, Ex prima divelli nequeunt
bonorum , et maiorum ; justitia? et injustitia?;
vitiorum . et virtutum notiones . /Economi-
cam comitantur artium omnium notitia? , et
Universa commercii genera . Ad politicam ve-
_ v . S ' r ro
• /
■
Digitized by Google
Korumque progressibus . 47
ro ars illa refertur, qui principes, et Respu-
blica; populos regunt. Hinc morum innocen-
tia , legum sapientia ,. justitiae administratio ,
magistratuum Sanctitas , militum disciplina ,
artium exercitatio , Dei cultus , civiuin, insti-
tutio , vitae , bonorumque tuitio . Haec de me-
moria , atque Ratione juxta proposita objecta.
Reliquum est , ut ultimo loco de JPhantasia
paucissima addamus .
85 * D e Phantasia , ej usque vi .
Haec vix a memoria distinguitur . Phanta-
sia , a phantasmate , quod in cerebro ceu im-
primitur , ac pingitur . Memoria tam rerum
corporearum , quam abstractarum notitias re-
tinet : phantasia vero solas corporum imma-
gines exhibet , Insuper memoria est debi-
lis , altera vividissima . Postremo loco phan-
tasia rerum imagines confundit , easdem in-
ter se componit , ac resolvit , ut in cegris ,
atque in deliris: Qun? utcumque sint ad hanc
facultatem revocantur poesis sacra, et propha-
na ; epica, parabolica , dragmatica , et faceta.
Ad eandem quoque reducuntur architectura , pi-
ctura , sculptura , et musica tum abstracta,
tum practica , tain instrumentalis quam vo-
calis ,
96 . Mentis humant Divinitas.
Hujusitfodi est rerum omnium objectorum
delineatio ; ex qua evidentissime deducitur
mentem humanam ad quoddam divinum quam
proxime accedere. Si quis igitur intimissima
medi-
)
/ *
4® _ -Df mentis actibus ,
meditatione memoriam prospiciat tot tantis-
que rerum ideis refertam ; vim mirabilem
Rationis , qua» inter se easdem comparans f
•Has innumerabiles creat: vim tandem phan-
tasticam , qua tantopere plurimi delectantur,
nonne mentem humanam naturx caelestis es-
se judicat , atque existimat ?
97. Cum itaque res sic se habeat, quisque
vestrum , optimae spei adolescentes , suam
mentem perficere curat. 1. sensuum usu: 4.
diutina librorum ntilium lectione : 3. assidua,
meditatione . 4. Academicis exercitationibus:
5. Literatissimorum virorum familiarite : 6 .
Itineribus apud populos artium , scientiarumque
cultores :• 7. denique sedula rerum illarum adno-
tatione, quae in legendo , vel in audiendo vos
magis, magisque concutiunt . Haec secum quis-
que recolens profecto utilis patri*, et idoneus
agris, evadet.
* >/* ■**»*
UB.If,
•»
Digitized by Google
Ej usque progressibus . 49
L | B, tl.
- *
Signorum Artificialium ortu , ac progressu
quibus humanae mentis actus clarius
explicantur .
C A P. I.
V '< .
De signorum Artificialium origine .
1. Hujus libri objectum.
T Ametsi multa sunt , quae mens tam ope
sensuum exteriorum , quam propria refle-
xione intelligat , verumtamen homines multo
majora percipiunt , alios audiendo, vel eorum
scripta lectitando. Hinc sapienter Plato philo- l
sophia? progressus merito auditui adscripsit .
Divinae itaque loquelae vim hoc in libro ex-
pendere mihi in animo est, ut ea , qua? igno-
ratis , discere ; et ea quae scitis, alios docere
possitis .
2. Ex quo sermonis ortus .
Sed ex quo repetenda est sermonis
origo ? Divinus Moses in sanctis libris eam
Deo attribuit . Nec sine miraculo id eno-
dari potest , aliter quo pacto homo mutum
et turpe pecus, ut ait Horatius , loqui potuisset?
Nonne quotidie experimur surdos natos esse
simul omnis omnino loquela? expertes ? Nonne
quotidie videmus infantulos eam linguam di-
D scere,
%
Ej usque progressibus. 51
habuit, nam ut unus alium plenissime intel-
Jigeret quibusdam vocibus quasdam significa-
tiones conjunxit ; quamobrem audita voce
fanis, vel equi , auditores id ipsum intelli-
gebant , quod qui loquebantur. Fuerunt ita-
que tot linguarum varietates , quot ipsa im-
peria , Respublicre , atque hominum uniones.
Ea si resolueris , linguae protinus pereunt , vel
mutantur . His addendum ,quod cum artificiose
loquimur , etiam actionum linguam adhibemus.
6 . Ex hominum arbitrio exorte Ungue.
Ex hominum itaque arbitrio lingu4S esse
ortas, tam palmare est, ut nihil supra. Suas
enim definitiones habent Geometrae , Astrono-
mi, Physici, Jurisperiti, Theologi, Medici,
Botanici, Chymici . Habent et pictores, et
sculptores, nautx , agricola? , pastores . Uno
verbo unaquaeque ars , et scientia sua utitur
lingua , quam dumtaxat intelligunt illarum
periti . Peculiares itaq. Societates sibi pecu-
liarem sermonem , et scripturam invenerunt.
Quo quid manifestius, non invenio, h
7 . Duplex in homine loquendi modus.
Ex dictis sane colligitur duas in homi-
ne dari linguas , alteram naturalem , quae in
corporis et linguae motibus ; alteram vero
artificialem , quee in quibusdam signis, at-
que sonis articulatis , hominum arbitrio
significantibus , consistit . Harum prima est
omnium aetatum hominum, ac locorum. Se-
cunda vero vicissitudines sequitur et tempo-
D % rum,
52. De Loquela. , -
rum, fle locorum. Etenim Imperiorum civi.!
liuin , et religionum revolutiones secum af-
ferunt etiam linguarum mutationes . Hinc
quoque colligitur linguas , uti animantia , et
plantae , oriri , et occidi, eaque omnia ut plane-
tas habere sua tempora periodica . Cuncta
<;sse incerta, scripsit Cornelius Tacitus . Quo
nihil dici potest evidentius .
t.Otiosorum hominum quastiuncula quadam.
Hic otiosissimi hominis esset quxrere ..
t Num scriptura sit anterior necne sonis
articulatis : a.Qua ratione homines pene muti
ad tantam loquacitatem devenerint ? 3 .existatne
lingua primigenia , et num sit Illmca , vel
Germana , vel Celtica , vel qusevis alia ? 4. Num
homines antediluviani eodem sermone usi
fuerint , vel lingua Cainitarum distingue-
batur ab ea , qui loquebantur Setht po-
5ter i 2 5. e* omnibus linguis huc usque co-
anitis num earum sit aliqua , qu* quampra-
xm* lingua? primigeniae accedat, ^-denique
daturae lingua , quse cum alns minime
commixta?
0 . Lingua artificialis necessitas .
His addendum , quod homines nova no-
vis rebus imponunt nomina quod quidem
nemo mediocriter doctus mirabitur, cogitans
in omni arte , cujus usus vulgans communi-
sque non sit , multam nqvitatein nominum
cs se cum constituantur earum rerum voca-
bula’, qu* in unaquaq. arte versantur. Itaq.
' ■ i *
/
£j usque progressibus . .53
et Dialectici , et Physici , etAstronomi ver-
bis utuntur suis. Geometrae, vero, Musisi ,
Grammatici etiam more quodam loquuntur .
Quid plura ? artifices ipsi tueri sua artificia
possent , nisi vocabuljs uterentur nobis inco-
gnitis , usitatis sibi ? Quod si hoc de artibus
paucissimis vocabulis definit* , quid de socie-
tate ciVili , quae ex millionibus virorum , et
mulierum conflatur ? quo pacto unus alitnn
intelligeret , nisi linguam communem , ut
monetam, mensuras, pondera, et scripturam
haberent ?
C A P. th
jr*»'N , ' j 4-i /i»..*
De linguarum omnium natura *
9. Linguarum natura , ex quo repetenda .
S Onorum articulatorum finis fuit inte-
riora animi nostri sensa exprimere ;
vox proinde debuit modo attolli , modo de-
primi , modoq. ita modificari , rato terrrporis
intervallo , ut ipsa gestui , et corporis actio-
nibus successa omnem vim passionum explicare
valeret. Primaeva itaque generis humani aetate,
lingua esse debuit omnino rudis , et paucis-
simarum inflexionum capax , quae pro omni-
bus animi sensibus explicandis non suffi-
ciebat . Hinc habetur ratio , cur adspiratio
ah, juxta ejus diversas modificationes diversa
quoque exprimit. Ipsa enim est, quae voluptatis,
D 3 et
D
54 De Loquela ,
«t doloris , et admirationis , et timoris , «f
spei sensationes in nobis excitat i
IO. Ex quo linguarum proso./id .
Atque ex hoc rudi linguae initio o-
mnium linguarum cujqsq. temporis , ac loci
nata est prosodia , quae signorum copiam
Constantissime sequitur. Nam quanto magis
linguae vocabulis scatent , eo minori tonorum
numero, ac varia vocis modulatione indigent.
His additur , quod voces non eandem voca-
lium multitudinem habent, neque eandem vim,
et elegantiam .• Linguae itaque quotquot sunt,
et fuerunt ex climate , imperio , religione ,
atque artium , scientiarumque cultura determi-
nantur , ex quibus earum indoles ac natura
procedit.
II. Linguarum differentia * ex regionibus .
Principio universae. telluris regiones t&-
/ to coelo inter se differunt . Aliae enim sunfc
calidae , aliaeq. frigid* . Sunt et aliae ventis-
aquiloniribus expositae , et aliae meridionali-
bus. Dantor tertio terrx masri*proxiraae, atcpie
aliae ab eo dissits . Sunt insuper loca non
aeque alta, nec atque humilia. Ex hac tanta
regionum diversitate duo oriuntur . Alterurtt
Consistit in vacttnfi pr6nuntiatione , alterum-
in earum vi . In regionibus enim calidissimi*
voces literis vocalibus , In frigidis consonanti,
btfs redundant. Ex vocalium multitudine Htt-
go% dulcedo, et harmonia: ex consonantium
- . . * * " t i . .. . tet»' 1 '
i'
Digitized by Google
Ejusqhe progressibus. 55
Vero multiplicitate ejusdem asperitas , et duri-
ties oritur . En ratio cur lingua Grasra tam
antiqua , quam recens , atq. Italica sunt lin-
guae harmonicae , quia utraq. est temperdta ;
proindeq. earum incolar ex Europa: partibus
sunt ad omnia aptiores .
12. Lingu.e ex regionib. temperantur .
Provenit etiam ex climate , qucedam
vis , atq* linguarurtl energia . Humanae enim
sensationes sequuntur temperamentorum na-
turam . Temperamenta autem sunt in ratione
locorum . Praeterea homines , pro ut vivide
sentiunt, ita quoque vivide eorum sensa ex-
primunt . Hinc sequitur vim , energiam , atque
linguarum magnitudinem regionum diversi-
tati se quodammodo attemperari.
13. Ex Imperiorum forma .
Secundo loco imperii forrria , ejusque
extensio auget , aut minuit idearum sphceram,
proindeque etiam signorum . Ex quo conse-
quitur linguam in statibus liberis esse nobi-
lem , in Tyrannicis servilem , angustissimis
conclusam terminis in parvis , amplissimam
vero in Imperiis maximis . Consequitur etiam
linguas esse rudes apud populos sylvestres ,
elegantes , et perpolitas apud populos excul-
tos , potentes, domi, militiique gloriosos .
Quid nobilius Laconum , Grscormn , et La-
tinorum lingua, concipi potest? verba eorum
* animis respondent. Ecquid vehementius , ac
fortius, quam illa tam nota expressio. Civis
D 4 Ro-
gtf '■' J Ds* Loqueli i *
Romanus sum. Minacissimo vultu moriens dbtit
Tiberius: Occides hunc tu, sed te alius . Dein-
ceps evulsa libertate tam Romanorum , quam
Grxcorum , et Lacaedemonutn eorum ma-
gniloquentia , et vocabulorum nobilitas pror-
sus periit .
T4. Ex religione qute imperat .
•' Non modo a climate, atq. imperii forma;
sed etiam ex religione, linguarum progressio
definitur. Etenim haec spiritus vehementer
inflamrrtktos , et effrenes retundit, cohibetq.
animes audaces, et literatornm sensa , et
scripta moderatur . Scimus Socratem veneno
occubuisse / Aristotelem ex Athenis abiisse
Sacerdotum odio. Quot, et quanti alii viri,
quos memorare hifc non est locus periere ?
15. Ex quibusdam obstaculis civilibus.
Denique linguarum omnium progressus retar-
dant quaedam obstacula civilia tam interiora,
quam exteriora , uti sunt veterrima praejudicia
popularia , methodi defectus , literarnm ne-
glectus, juventutis inertia , typographiae im-
pedimentum , commercii negligentia , com-
modorum privatio , aliaque quarnplurima. Coir-
traque linguas atfgent, atq. exornant facilitas
docendi , discentium ardor, optima juventutis
institutio , libertas loquendi r scribendique y
artium omnium cultina , vitae commoda ,
gloriae stimulus, et literatissimorum viroram
otium tutum et Civium' tranquillitas Haec •
de linguarum ortu , ea.rumq» naitura .
Digilized by GoogI(
Mj usque prtigreasibus i -
C A P. IIL-
De linguarum net at e conjicienda •
I 6 Ex quo linguarum leviternitas »
U Nnaquxq. lingua primigenia , aut deri-
vata si paucissimas radices habeat, ejusq.
voces parvo numero definiantur , illam di-
cito recentissimam . Quibus omnibus si ad-
datis, vocabula esse venationis , pastoralis,
agricolturx, et piscationis , non amplius est du-
bitandum . Frxterea neta recentissimx linguse
sunt numerorum casuum , et gererum defe-
ctus , atq. parva nominum , veiboremque
inflexio . Quae omnia si quis rite recteque
perpenderit , unum , aut alterum quippe
concludat. Vel quod lingua sit recens , vel
quod nusquam exculta fuerit a Scriptoribus.
17. Qu<e sermonis cujusque progressio .
Illudq. manifestius liquet ex scriptori-
bus cujusq. xtatis . Quis enim non videt pae-
ne lingu» latinx incunabula in Ennio ? Ipsa
adolescit in Terentio. At Ciceronis sctate vi-
rilis est , et robusta . Hinc scriptorum cu-
jusque generis multitudo , histoiici, philoso-
phi , oratores , et Foetae . Hinc verborum
copia, et elegantia. Hinc denique vis maxi-
ma ratiocinandi , et nobilitas dicendi , scribendi-
que. Sed a m missa libertate ob spirituum abje-
ctionem expit sermo itainficiari , donec ex tot,
j tan-
Digitized by Google
. 4
I
53 De Loqueli ,
tantorumq. populorum septemtridnalium col-
luvione prorsus desierit .
18 . De sermonis declinatione .
Quae cum sint , nemo unus dicat lin-
guas esse uti fluvios , qui quanto magis a fon-
tibus suis distant eo fiunt majores; Etenim
linguae omnes habent ortum , progressionem,
statum , declinationem , et resolutionem .
Post igitur illarum virilitatem , linguae omne»
primo senescunt , deinde occidunt , et lin-
guarum periodus est uti illa oiTinium regno-
rum , societatum , religionum falsarum ipso^
tumque animantium, et plantarum.
ip . Capitis conclusio .
Ex dictis sane colligitur multitudinem
Scriptorum , linguarum virilitatem indicare , . *
tion autem omnem illarum cUrsum. Quid si
lingua scriptores non habuerit ? Quid si in
literis nulla progressio ? Qil id si nulla artium,
neque scientiarum cultura ? Quaelibet igitur
conjectio in linguarum retate definienda , est 1
incerta . Ac de conjecturis satis «
CA-
Digitized by Google
Kj usque progressibus . {9
C A P. IV.
1 De vocum divisione
/ ^ \
. 34 * Qussitum 1 *
P Riuiquam a£d vocabulorum partitionem de-
veniam , multae quaestiunculae a curiosis ho-
minibus proponuntur , quae sunt . Prime quo pa-
eto homines inter se de vocum significatione
convenerunt ? Respondetur; id contigisse ex
usu nominum , et rerum intuitione . Ambi-
guitas vero indigitatione tollebatur •
35. Quaestiuncula s. ;
- Quse vocum dafeis omnium primO fuit in-
venta ? Resp. Artium nomina, primo adiven-
fa fuerunt quae nomine fuerunt, vel venatioc
nis, vel piscationis, vel pastoralis, vel agri-
colturae. Nam primi homines, vel venatpres,
vel piscatores , vel pecuarii , vel deniq. ccn
I oni et fures fuertmt .
3 6 . Qutrstiunaula 3.
Quo modo mimi affectus intimissimos ex-
plicarunt homines , ut odium , amorem , spem ,
timorem , desideria , et alia hujus generis ? quo
modo affirmationem, vel rerum negationem?
Resp. . Horum omnium intelligentia debuit
esse lentissima . Ipsaque non nisi perquam
longo usu , consuetudine , et nominum repeti-
tione fuisse consequuta arbitror .
*■ \ • Quri
/
Digitized by Google
40 De Loquelk ,
2?» Quxstiuncula 4;
Si nomina , pro rerum denominatio-
ne , et verba pro judiciorum adfirmatione,
vel negatione inserviant , cui* orationis par-
tes dinumerantur octo ? Gur tot pronomina ,
adverbia, propositiones , conjunctiones ? Cur
denique tot nominum , verborumque inflexio-
nes ? Resp. Procul dubio prxcjpnx orationis
partes sunt dux , nempe nomen , et verbum;
Reliqux autem sex sermonem vel adcuratum,
vel elegantem reddunt . Hinc adverbia tem-
poris , vel loci ad adcuratiorem ; pronomina,
Vero propositiones , et conj unctioues ad ele.
gantiorem orationem reddendam, pertinent,
idipsum dicito de exteris tricis , de quibus
late fuseq. Giammatici etiam xtate nostra
decertant. His ita quam breviter extricatis,
ad propositum . .
28. Qux prima vocum classis •
Nomina a nominandis rebus extra nos
positis, ortum habent. Dandx sunt igitur tot
nominum classes, quot sunt idearum. Prima
itaque nominum classis est rerum sensibilium,
et abstractarum . Hinc voces domus , excerci-
tus , equus , canis , ete . sunt primi generis .
Ad abstractas vero ideas explicandas spectant,
voces sequentes : linea , superficies , justitia ,
spes , amor , et odium .
20. Qux secunda vocum classis .
Voces secundo loco distinguuntur in
simplices t et ‘compositas . Prxsbyter , mar -
Digitized b
Ej usque progressibus . 6 f
tyr , et Papa sunt voces simplices . Compo-
sitx sunt , qux duabus , vel tribus aliis sim-
plicibus componuntur, ut sunt archiprgsbyter ,
Protomartyr , Protopapa .
30 Qu£ tertia vacum classis .
Itemque aliae sunt substantiarum , ali*
modorum voces . Corpus , planta , Planets ,
Deus , anima , sunt substantiarum , tam cor-
porearum , quam immaterialium . Extensio
vero , figura , divisibilitas , cogitatio , immen-
sitas sunt modorum voces ,
31. Qu.e quarta vocabulorum classis •
Praeterea sicuti dantur modi positivi ,
et negativi , ita quoq. nomina , qux expri-
munt modos positivos , dicuntur positiva ,
uti sunt extensio , figura , soliditas , ac divi-
sibilitas , qux explicant quid in corporibus
revera inest . At impenetrabilitas , inexten -
sum , immortalitas dicuntur vocabula negativa,
quoniam exprimunt ejusmodi qualitates in iis
rebus non inesse , scilicet neque penetrabili-
tas , neque extensio , neq. tantem mortalitas
in spiritibus datur .
30. Quinta vocabulorum classis •
Voces etiam ut modi distinguuntur
in intrinsecas , atque extrinsecas . Gravitas ,
attractio et cogitatio sunt rerum intrinsecarum:
Altitudo , autem colorabilitas , figura , sunt re-
rum extrinsecarum voces .
33. Sexta vocum, classis ,
Sexto loco dantur rerum absojutarum ,
\
fi* ■ ' De UqueU
#t relatarum voces . Primi generi* simt ~
quw individua designant , ut canis , lupus ,
pvi s, leo y homo, navis . Ad aliud genus referun-
tur illae omnes quae alias ideas in mente ex-
citant , Uti sunt : magnum , dives , pulchrum ,
qua? non intelliguntur , nisi simul sciatur quid
.sit parvum ; quid pauper , quidq. deforme .
34. Septima vocum classis .
Septimo ad hunc censum etiam referuntur
-|>*ne innumerabiles aliae voces , quae substantias
videntur notare , sed revera earumdem re-
lationes exprimunt , Hujusmodi sunt pulchri-
tudo , deformitas , stupiditas \ paupertas , nobi-
•iitas , sanctitas , justitia , alixqqe . Iri ipsum
.dici posset de adverbiis docte , erudite , ele-
fitnter } diligenter , recte , etc.
3 5. Octava vocum classis •
Octavo loco distinguuntur rerum si-
S na , sive voces in claras er obscuras ; in
istinctas et confusas ; in completas et in
incompletas; tandem in ad.equatas , atque in
inadxquatas . Primi generis sunt voces :
quercus , ovis , aper : obscurae vero sunt vo-
ces , vis , energia , atfractio , gravitas . Di-
stinet* sunt Cicero , C.csar , Pompejus , Ser-
toriut , Sylla . Circuli autem trianguli , qua-
drati , etc. sunt voces complet* . Contraq.
incompletx sunt sequentes , lignum , lapis ,
pisces. Denique adxquatx sunt: linea , super-
ficies et trian°ulum-,\ndiA?e<\uwz vero sunt pmnes
prxdict* classium voces .
A 3 6 . Que
f
Digitized by Google
Ejusque progressibus .
8 <f. Que ultima signorum classis -
Postremo loco distinguuntur voces in
fingulares , ut Aanibal , Scipio Africanus , Cato
Major, Tib • Graecus : in generales , ut animal ,
planta , lapis : in universales , ut res et substantia
in determinatus , ut Roma , Neapolis , Bovianum,
Tarentum : Ac denique in indeterminatas , ut
aliqua planta , aliquis h, omo > aliquis Italus.
Htec de sermqnis elementis , tam in genere,
quam in specie . A* quo pacto hujusmodi
voces sunt inter se , vel cum tertia conjun-
gendae , vel separandae , px quibus propositio-
nes, et syllogismi efficiuntur, in sequentibus
capitibus fuse disseretur .
C A P. V.
De Propositionibus .
37, Quid propositio , qua judicia explicantur .
J Udicium alibi definitum , est mentis actus,
quo duas ideas inter se comparans , ipsa
percipit illarum aequalitatem , aut inaequalitatem
illarumque convenientiam , ve| disconvenien-
tiam . Qua de re propositio non est aliud nisi
mentis judicium , quod verbis exprimitur .
Ex. gr. Sol est ingentissima Mundi moles .
Luna est corpus opacujn . In quibus proposi-
tionibus : soli tribuitur maxima moles jl unse
Alitem opacitas . Dicitur etiam propositio ,
De Lojuela ,
licet si subjecto removetur qualitas quaedam.
JEx, gr, Itali hodierni non habent suorum
majorum virtutem . Qua in propositione se-
jungitur virtus ab illis Italis qui modo vivunt.
’ 38. Duobus terminis constat propositio»
Hinc patet unamquamque propositionem
ex duobus terminis constare debere, quorum
alter dicitur subjectum , alter vero praedicatum ,
quod plerumque est aliqua subjecti quali-
tas. Sic in prima propositione : sol est sub-
jectum • Ingentissim* vero moles f est prxdica-
tuin.In secunda luna dicitur subjectum, opa-
citas vero praedicatum.
39. Propositio constat etiam ex verbo »
Hinc etiam patet , quod propositionis termini
conjungendi sunt , vel separandi cum verbo,
alias nulla habetur judicii expressio. Etenirti
sublato verbo , quod affirmationem , aut ne-
gationem continet , termini neque affirmant,
neque negant , sed dumtaxat res designant. Ex
quo sequitur, quod quaevis propositio, praeter
duos terminos , constare quoque debet ex
popula , quae plerumque sumitur ex verbo
sum , es , est , Sic corpus est extensum • Spi-
ritus est substantia cogitans .
40. Duplex est propositionum genus .
Ex quo sequitur tertio , quod ut judi-
ciorum ,sic etiam duplex datur propositionum
genus .Sunt enim propositionum aliae affirman-
tes alia? nega/ttes. Dicuntur propositiones affir-
mantes illae, in quibus prxdicgta cum Subje-
ctis
Digitized by GoogU
Ejusque progressibus . 6 $
etis conjunguntur . In quibus vero prjedicata
a subjectis separantur , propositiones negati-
vae appellantur . Ad primum genus revocan-
tur : Leo est ferox . Homo est rationis compos ,
Samnites sunt bellicosi . Ad secundum refe-
runtur : Materia non cogitat . Spiritus non est
extensus . Deus non est ipse mundus .
41. Aliud est judicium verum , alia autem
propositio adfirtnans .
Priusquam ad alia deveniamus , duo
hic notanda ducimus . Primum est , quod
persarpe evenit , quod licet judicium sit ve*
rum , ejus tamen enunciatio est negativa .
Gontraq. judicium falsum cum enunciatione
affirmativa quandoq.exponitur.Primi generis est
propositio: Deus non est ipse mundus . Secundi
generis est bxc altera : Deus est ipse mundus.
In primo exemplo judicium verum , negati-
ve exprimitur . In secundo judicium falsum
adiirmative enunciatur .
42. Quandoq. propositiones carent terminis ,
ft ipso verbo.
Notandum secundo , quod quaevis pro-
positio non semper habet duos terminos , sed
quandoq. omittitur unus , vel alter . Ex. gr.
Dux regit , deest pr-xdicatuin , nempe miti-
tes. Filium verberat , deticit subjectum, sci-
licet Pater . Inveniuntur fandem qujedam pro-
positiones, in quibus et subjectum , et prae-
dicatum omittuntur, ut in illis Caesaris, per quam
notis yerbis ad Senatum , populum q. Koma-
E *um
t •
JJe Loquela.
num scriptis : Veni , vi di , vici . propo.
sitio nes sunt , et reapse continent suos ter-
minos , hoc est 2 Ego fui videns. Ego fui ve-
nien*,'Ego fui victor . V '
C A P.
. . . •
- . 45 » De Materiat Forma, e t propositioni*
Quantitate * /"*,
■Otk <*?'•*?&' .-iiWS »«« ')»®S
C ; m deinceps de Propositionibus disputait*
dum erit, omne illarum objectum ttb-
bus fere articulis comprehendere «ubi m *ui~
— 10 est. Dicam primo ex quot terminis qua-
vis propositio constare debeat . 3, Quo paet»
irtter se sipt con jugendi , aut separandi . J.
Denique qua; sit termin«n» ra extensio * . r 45
tnateria , itaque de forma , deque prapoaiUo-
qwa«tU ale disserena ua; « >
44. Quid propositio necessaria , repugnans. ,
ti’cmtin<*rrs. ? ;
Principio nomine materi * proppsitip-
mim veniunt earumdem termini , qm sunt
«ibiectum /et praedicatum . Quo *u
ctu propositiones consideratae, distinguuntur in
•necessarias affirmativas, in impossibiles, et in
cto inhaereat , nt ab p*«o sejungi ap-
_ ^dltitur • ncqassaria
££!»;«,
• JBU4 A *
Digitized by Google
Ejus? Ut progressibus , $-
dicatum subjecto possit conveuice , prop Q si!
tlo dicitur impossibilis , ex. gr . Lpo non ?it
planta. Si deiqque plicatu ni.yoterft convei
rure, aut subjecto disconvenire , jdicitu*: non-
lugens , ut Galilaeus fuit maximus niarhgma
ticus , Cicero summus orator, et philosopha s ~.
45- propositio simplex, et composita.
Secundo , quo ad . materiam ^isUncoun,
tur etiam propositiones in simpitces, et com-
positas. Primae sunt, si ex uno subjecto vel
pnoq, prrcdicatQ constent, ex.gr, Morum 'phi-
losophia hominem perficit . Qua in propqsitione
™ um csc subjectum, nempe morum philosop^
« unum prxd, catum scii, hominem . Q 0 L q .
sit* autem propositiones sunt ili* qu* vel
p uribus subjectis , et uno pr*dicato ; vel ex »
pluribus praedicatis, et uno subjecto : vel de-
lilnGr ex subjectis , et prodicatis sj-
»ul qoij^ant. Superioris generis est btec Ca-
jus Manus , et Lucius Syll u Remp.Ro.mnam /I
bef actarum. Secundi generis e« b*c alia: Cicero
fuit summus orator, supimus philosophus , «
*ummus, legislator . P ostr emi autem L er k
«t l*c tertia ; VirgU,,. , H.rJ.s /«.
r ‘ n 'J°n‘ v<f ' “ W " ’
46 . propositione^ manifesti composite .
. -f-^ propositiones coniposi-
«* depUe- mu generis . Aii* 'J.
tem, «.uraarfestam;, 1 ;! vero Jatentem tom-
positionem habent. Propositiones pti,„i 3.
JUJ “' “ se * cla «‘Un totidem alias SCC J„.
E a di
Digitized by Google
i
De LoguelS. f
di generis distinguuntur . Dicemus de utro<j<
cenere singillatim .
“ 47* Q Ult copulative .
Classes propositionum compositarum pri-
mi generis sunt, ^us sequuntur, i. Copulati-
y£ licuntu^ illx , quarum subjecta , vel prx-
dicata quibusdam particulis connectuntur . ex.
gratia: et virtus, et civium unio hominem red-
dunt omni ex parte beatum .
48. jQue disjunctiva : .
t. Dicuntur Disjunctiva illx , quarum ter-
mini ope quarumdam particularum separan-
tur . e>s. gr. Amicitia homines supponit equa-
l (S , vel ipsa ejjicit .
49. Que conditionales .
3. Conditionales' sunt, in quibus inest aliqua
conditio. , sine qua prxdicatum nullo pacto
subjecto convenire potest, ex. gr. Si spiritus
t st sui naturi substantia cogitans , nequit esse ^
corporeus ^
50. Que causales .
4. Causales sunt illx propositiones , in
quibus notatur causa , qua pfxdicatum subje-
cto convenit , necne . ex. gr. Deus non po-
test innocentem punire , quia justus .
5 1 . Que relate .
5. Delate sunt illx * in quibus inest
aliqua terminorum ratio, ex.gr. Homo in ar-
tibus , atq. scientiis projicit , f>ro ut est atten-
tus j et labor at »
* ■=• i
/
|
ftjusque progressibus i iff
52. Qule Jiscretiva .
6. Deniqufc , appellantur discreiiva , si in-
ter terminos notetur quidim collisib . ex.
gr. Castruccius Castracanus fioh militum nume-
fro, sed virtute Flerentinos vicit i
5$. De aliis propositionibus compositis .
Sequuntur propositiones secundi gene-
ris, qui vidfcntur esse simplices , at resolnt*
Sunt iquoqbe tompositx , ipsiq. sex in classes
etiahi distingubntur .
54. Qua dicuntur exilusivtt . '
1. Vocantilr prbpdsitiones exclusivx illae
bmnes, in quibus praedicatum universa subjecta
excludit , ptxtfer udum . e*, gr. Una felicitas
ex omnibus bonis , est Optabilis .
55* Qua comparativae .
2. Comparativa surit illa: , quae oriuntur
ex subjectorum , vel prxdicatbrum relatione,
ex. gr. Scipio Africanus fuit prxstantiorfAnni-
bale . Q. I ab iUs Maximus fuit prudcntior Mi
Terentio Varrone.
i> 6. Qua ihcaptiva.
3. Inceptiva sunt illae , In quibiis prae-
dicatum nusquam subjecto convenit , sed fcse-
pit convenire . eX. gr. Regnum Neapolis inci*
pit modo artibus , scientiisque florere .
57. Qua desit iv a .
4. Desitiva dicuntur propositidnes J iri
qbibus pridicatum desinit subjecto conve-
ni e. ex. gr. Roma cessavit eloquentia cum
Ciceronis interitu i
t s
Digitized by Google
S
yo De Loquela ,
58. Qu.e continuativ* .
5. Postremo loco , si pridicatum , quod
antea subjecto conVenit , etiam in presens
convenit, hujusmodi propositio appellatur coi 1-
tinuativa . e*.; gr. hali etiatnniim perseverant
esse sagacissimi . „
59. Prmdctx propositiones , cur compositie.
At dicetis, quomodo mpdicgr propo-
sitiones habendi' sunt compositx Responde-
tur, quod harum unaquteq.' duas in nobis ex-
citat ideas , temporis nempe vel persona-
rum , vel qualitatum . Sic in primo e-xemp 6^
jam allato: Sota felicitas ex omnibus bonis est ^
expetibilis , aequivalet huic : neque diviti*, ne-
que scienti* , neque gloria, neque honores, sed
una felicitas maximum continet hdnum , proirf-
deque expetibilis. Irt Comparativa. Dicemus,^
quod Scipio, et Atmibal fuerunt ambo duces , ■.
verum Scipio in gradu majori. Illudque ipSum
dici posset de inceptivis , de desitivis , ne-
que continuativis , etenim irt incasptivis ,
praedicatum quod nuittquam retro convenit
modo competit . In Desitivis contra , quod
retro couvenit , non amplius competit. .
Denique iri ultimis quod retro convenit , m
prxsens etiam competit. Nonne ha: tres pio-
positiones quantam temporum: rationem con-
tinent? v _
6o. Quid propositio incidens »•
frater huc usqtTe dinumeratas proposi-
tiones j tam siriiglic* , luam’
Digitlzed by Google
Ej usque progressibus . 71
flantur et aliae , quar incidentes nuncupantur ,
quae ad compositas referri commode possunt.
Incidentes aeque subjecto , ac praedicato con-
veniunt . Subjecti incidens est haec : Attilius
Regulus omnium Romanorum fortissimus a Poe-
nis interficitur . Praedicati incidens est hxc
alia . Octavianus deseruit Ciceronem , qui omnium
philosophorum , et oratorum fuit jacile princeps.
In utroq. etiam datur propositio incidens .
Antonius , Lepidus , et Octavianus Senatum ,
populumq. Romanum confregerunt , non eorum
virtute , sed audacia. Hxc de propositionis
materia , sequitur ejusdem forma .
6 1. Quid propositionis forma .
Propositionis cu jusque forma in termi-
norum unione , vel in eorumdem separatione
consistit , ex quo propositionum c;j)irmatio,ve l
earumdem negatio oritur, ex. gr. Beneficentia
exercitium hominem reddit Deo gratum. Dicitur
hxc adfirmativa propositio . Et contra nomina-
tur n-gativa , si subjecto prtedicatum non con-
veniat ut : .Horno intemperans nequit esse sa-
nus i Quo in loco notandum ut alibi, quod
judicia vera cum propositionibus negdntibusi
et judicia falsa cum propositionibus adhrmati-
vis enunciari possint, attamen ipsa judicia eo-
rum vim nusquam amittunt .
61. Qur notanda in propositionis forma .
Notatur secundo , quod in omnibus proposi*
tionibus affirmantibus terminorum unip neces-
sario sequi debeat subjecti, non autem prjedicoti
E 4 si-
' De LoyOeli ,
significationem : ex. gr. Omnis leo est animali
Non intelligitur , quod omnis leo sit omne
genus animalis. At in propositionibus negan-
tibus, praedicatum prorsus excluditur, ex. gr*
Nulla planta est animal . ^Equivalet huic : nul-
la planta est ulla animantium species . Hi-
sce expositis , reliquum est , ut de proposi-
tionis quantitati aliqua dicantur .
6 3. Quid ouantitds propositionis •
Hic pro propositionis quantitate haud
intelligitur, quam major, aut minor termi-
norum significationis extensio , qui in pro-
positione continentur . Hinc primo sequitur
posse dari duas propositiones inter se maxi-
me discrepantes , quarum altera dicitur uni-
versalis : altera vero singularis . Primi gene-
ris est haec : omnes homines ratione sunt pro-
diti * Alterius generis est haec alia : Petrus ra*
tiocinatur .
64. Alia propositionurh vatietai.
Praeterea tam propositio universalis ,
quam singularis esse possunt ambae affirman-
tes , vel artihx negantes * Propositiones o-
jnnes universales sive sunt affirmativae ,
sive negativae, quibusdam notis distinguuntur}
qtix siirtt : omnis , et nullus. Prima universali-
bus affirmantibus , altera universalibus negan-
tibus inservit . Singulares vero propositiones
articulis , hic , et ille notantur .
<5*5. Qu* propositiones peculiares*
Inter hujusmodi propositiones maxime extre-
mas -
. Digitized by Google
23 / usque progressibus • ?3 i
tnas , dantur dux intermediae , quae peculiares ;
et indeterminate nuncupantur* ex.gr. Aliquis
homo est doctus * Aliqua Societas est perfectas
Harum nota propositionum , est aliquid , etc.
66 . Propositiones singulares , quandoq. sunt
universales ,
Notandum hod in loco quod dantur pro*
positiones revera sunt , quo universales ,• et
videntur singulares , modo , quae sequuntur j
in iisdem concurrant . i. Requiritur Ut plures
rerom species sub se comprehendant : 2. ut
Praedicatum absolute subjecto conveniat. 3. Re-
quiritur quoque ut generis prxdieatum etiam
speciei conveniat . Hinc Petrus ratiocinatur
est propositio universalis , licet adpareat sin-
gularis , nam non solum Petrus , sed omnes
homines ratiocinantur .
67. Que propositio metaphysica , et que mo-
ralis .
Propositiones universales in morales , et in
metaphysicas dividuntur . Propositiones uni-
versales metaphysicae , quae etiam absolutae
dicuntur, nul’am exdeptionenl Ueq. generis ^
neq. Speciei admittunt < ex. gr. Omnis kffrno
ex anima , et corpore constat . In iis VC-.H
propositionibus , in quibus datur aliqua exce-
ptio , Vocantur morales . ex. gr. Omnes Itali
sunt sagaces . Omnes Germani sunt bardi , ac
pene stupidi . Hae admittunt exceptionem .
Nam xque falsum est , quod omnes Itali sunt
A 4 LcgttelU ,
sacces ; et Germani omnes bardi .
. Ou.ekMt propositio est ajens , ve/ ttegtns.
Denique quotquot sunt propositiones sive pe-
culiaret , sive universales, omnes sunt affirman-. .•
tes,vel negaiites ; qnas brevitatis gratia Schola-
stici hisce quatuor alphabeti literis designarunt,
nempe % E. I. O. litera A designat propo- -
sltionem universalem affirmantem. E. vero
universalem negativam i Eitera I. particula-
reni affirmativam ; O particularem negativam
notat. Hinc iHorurri duo Carmina pervulga-
ta : Asserit A , negert E sunt universaliter am-
thf. Asserit 1 , negatO sunt particulariter atv-
bx . Denique I continetur iri A , et O in E,
dummodo propositiones snnt ejusdem generis. „
ex. gr. Ofnnid animantium genera sentiunt .
Eoves autem , et eaui sunt animantes . Ergo
sehtiunt 'i Qua? propositiones peculiares com-
prehenduntur in universali. Alterius generis
tii Hxc : qtnequid non corri ponitur , nequit
in partes dividi . Spiritus vero humanus non
est compositus , sed simplex . Non est itaq.
ditisibilis i
1 1 — - — — . —
i a-^gt .-•» ,’Jt v .
* . .’ . .er «... .i'
w ••'. ; ,-t * ; .. *fi
i .4 . •• ► »• ... > . . •»; t
4» ■■ • . . .
•<* «•
\
n -T ~T
• ■- V.
. < H .
CA-
v
Digitized by Google
r
Ej usque progressibus 4 75! j
C A P. VII.
2>? quibusdam vulgaribus propositionum
adjectionibus •
• Qitid propositionum oppositio •
H Oc in loco nomine adjectionis veniune
qucedam propositionum qualitates , qu»
sunt oppositio y icquipollentia j atque conversio
propositionum . Principio? oppositio duarum
propositionum comparationem exprimit, qu*
licet iisdem terminis constent , attamen ipsae
differre possunt inter se , vel solS forma , vel
sola quantitate , vel in utraque. Si pugnent in
sola forma , retenta quantitate , hae propositiones
vel sunt ambae universales , vel ambae peculia-
res. Si primum, dicuntur contrari<c:wt:omnis
Italus est prudens , nullus Italus esi prudens •
Sin alterum , appellantur subcontrarie : ut ali-
quis literatus est honestus . Aliquis literatus
non est honestus i Secundo possunt pugnare
in quantitate , retenta tamen forma i Quae vel
esse possunt ambae affirmantes , vel ambx ne-
gantes , et dicuntur subalterna Sic : omnis
homo est animal politicum i Aliquis homo est
animal politicum i Spectat ad primum genus.
Ad alterum haec alia : nulla planta cogitat .
Aliqua planta non cogitat • Duae propositiones
possunt denique inter se pugnare tum in
quantitate, tum in forma , et tunc appellan-
tur
j by Google
Digiti;
yjj De Loquela ,
tur contradictorie . ex. gr. Omnis homo est
sagax . Aliquis homo non est sagax , quarum
altera est universalis, altera vero peculiaris.
Prima est atfirmans, secunda vero negans
Vel hxc alia : nullus homo est natura iners •
Aliquis homo est natura iners . Quarum altera
est universalis negans , altera particularis af-
firmans . . .. i
70. Quid eequipollentia , ei p/opositioft&rri
conversio ...... ^
Quantum enim ad aequipollentirm > dicen-
dum est , quod tunc duce propositiones sunt
ejusdem vis, ac valoris et arquepollent , quan-
do altera alteri substitui possit , quin earum
vis mutetur 1 ex. gr. Quicquid est justum., esi
etiam honestum . Contraque fuod est honestum,
est quoq. justum . Ex quo patet tunc dari
requipollentiam , atq. Conversionem inter duas
propositiones , quando ha? reciprocari possint.
Hujusmodi sunt jam jam allata? .
71. Huc revocantur rerum definitiones , ea~
turnque divisiones . . .
Cum autem definitiones, ac rerum divi-
siones non sint , nisi totidem mentis judicia,
intelligitur easdem locum habere in proposi-
tionibus . Dicamus itaq. quid sint , et quotu-
pliciter , maxime quod quamplures Dialectici
JLogicam esse artem bene definiendi, atque di-
lidendi dixerunt .
72. Quid definitio •
Definitio est propositio , quS termino-
rum
Ejusque progressibus . 7 ?
rtam ope aliqua idea completa , et determi,
nata explicatur . ex. gr. Homo est animal
quoddam ratione preditum , civile , atq. ad felicia
tatem aptum natum. Itemq. definitiones adhibe-
mus pro rerum notis distinguendis , ut eas ab
aliis facillime secernamus . Nonne cum dicam
hominem esse, animal ratione praeditum, civile %
atq. ad propriam felicitatem naturo, factum a
exteris animantibus eundem non distinquamusS
73» Bone definitionis not.e.
Ex quo sequitur : i. Debere ingredi
in definitionibus rerum notas intrinsecas :
quandoq. etiam possibiles . ex. gr. Homo non
modo es% animal rationale , civile , et ad feli -
citatem comparandam factam , sed quoque har-
bitauin moralium capax ,
74. Alite bone definitionis note ,
Ex quo consequitur *. pro omni rerum ambi-
guitate removenda, necessum est, ut definitionis
termini sint clari , atque definitiones cum re-
bus definitis reciprocentur. Hinc bene defini-
tur. homo animal ratiocinaris , nam ott)ne ani-
mal ratione pr editum , est homo.,
75 * Definitiones rea/es , sunt quoq. nominales.
Ex quo tertio, colligitur non dari definitio,
lies reales , atq. essentiales , ut scholx loquun-
tur , nam rerum essentialia nobis non inno-
tescunt. Omnes itaque definitiones sunt nQ«
minum definitiones , vel potius descriptiones,
7 6. Quid rerum divisio .
Deniq, rerum divisio est resolutio totius in suas
par.
Ue Loquela, ,
parte? prscipuas , qur dicitur physica in
quantitatibus solidis, idealis autem in abstra~
ftis . Ad primam divisionem spectat illa cor-
poris humani partitio jn partes solidas, etjluidas.
Ad alteram retertur illa hgurarum planarum
apud Geometras in trilateras , quatrilateras ,
ct multilateras . Divisionis utilitas est maxima
jn rebus per quam maxime implicitis, et per
quam longis , quoe uno veluti mentis intuitu,
ne q. videri , neq. comprehendi possunt. Sed
ex quo orationis claritas , nisi ex recte defi-
citis , et rectius divisis propositionibus ?
77. Alia propositionum penera .
Postremo semigeometroe jrecentes, qui nomi-
nibus mathematicis tantopere abuntuntur, dictis
quoque accensent propositiones, quas ipsi dicunt
practieas, Theoreticas, demonstrabiles , indemon-
strabiles , axiomata , postulata , problemata ,
Theoremata , schflta , corollaria, lemmata, et
si qu* sint alia vobis omnibus per quam co-
wnita . Sequitur syllogismus de quo Aristote-
les apud Grsecos quarnplurimos libros scripsis-
se scin)us ex Laertro ,
i C *
*• ir
v . •* * * -t ■ 4
CA-
Digilized by Google
Ejusjue pragrf sibus.
\l »'* .-ia «
c
, if*
A' P. VIII.
: » » * * *V » , J • i
•r«r
; *A
■f -- *
^ V^- ;
*#•* >5 ,I <V'W 7; x -r ^
7?. Qu;{ syllogismus .
C Tt v ■. '<;•* 1 .*»' •-■
Um autem ratiocinatio sit mentis actos }
cj '.io duas intey sp ideas comparans .per-
cipit illarum fonvenientjx , vel mscijbVtnifen-
ti:e relaynoem , facile intelligitur syllogisTrnim
esse ratiocinium proposirioninqs exprc.sont .
79, Quibus constat sylfogismuf .
Sequitur prpmo , guod sigrii ratiotinattW
fribus ideis indicet, sic syllogismus ex iribus
propositionibus constare d^oeat , Sed propo-
sitiones ita sunt inter sq connectend.f , nt
medium terminum communem habqarit, e*,
gr. Omne grave t en Jit deorsum • Lapis auteln
est gravis, I.apis ergo tendit 'deorsum , In opto
syllogismo insunt trps pdere , totidemb. ter-
mini , et pjroppsitiopes. Idex sunt.^i. Omne
grave , a, Lapis . 3. Tendit deorsum . HoYum
terminus nied|us _ est gravis , qui Wiqae
extremo convenit . In tertia autem prb-
positione, extremi terimni , nempe omn? gra-
ve , et lapis inter se uniqntur^.quortim unus
pro subjecto , alter yero pro / radicato habentur.
3 o. De syllogismi propositionibus .
Syllogismi propositiones sunt : 1 .omne grave
tendit deorsum : 2 . Lapis est gravis . 3. La-
pis itaq. tendit deorsum . Quarum dux primae
sismo
\
''I
$o JDe Loqueli ,
dicuntur praemiss* , quqnigm conclusioni prae-
mittuntur. Ultima vero propositio dicitur il-
latio } et consecutio ,
81. Qui medius terminus .
Ex dictis profecto intelligitur , quod me»
dius terminus esse debet inter terminos ex-
tremos, tunc enim prima necessario secun-
dam, atq. hxc tertiam comprehendere debeat,
Ergo prima debet quoq. includere tertiam r
ex. gr. Aurum continet argentum . Argentum
vero continet ferrum , Aurum ergo etiam con-
ticet ferrum.
8 *. Quid conclusio r
Quantum enim ad conclusionem , ipsa
semper a terminis extremis oriri debet , ut
jn exemplo pluries memorato : omne grave
pendit deorsum , Lapis autem tendit deorsum .
Lapis ergo est gravis. Hsc conclusio ab ex-
tremis eruitur .
83. Propositionum nomina.
Ex dictis colligitur , quod prima propositio
dicitur major , altera minor , quarum una
Joco subjecti , altera autem loco praedicati in
tertia sive in ponclusione sunt. Sic in praedi-
cto syllogismo : omne grave tendit dtorsum ,
djcjtur major : Lapis autem tendit deorsum ,
est minor : Lapis ergo est gravis , conclusio
appellatur .
84. Quid syllogismus adjirmans , et negans;.
Ex dictis etiam colligitur, quod syllogis-
hiUSi tuu$ appellatur adhrmativns , vel negati-
/
Digitized by Google
V*
Fjusque progressibus'. y [
Vus , cum ejns conclusio est a'<ffirmUns , vel
negans. Superioris' genetis exemplum est hu-
jusmorli : omne corpus ' est divisibile. Lignum
autem est corpus . Lignum ergo est divisibile .
-Alterius generis est hod aliud: omnis substan- ^
ita cogitans, est naturi, actuosa. Nullum uu -
tem corpus est naturi actuosum . Nulium itaq.
Corpus cogitat . • • -
85. Diversa syllogismorum nomina.
Fruitur quoq. e* dictis syllogismum ap-
pellari universalem , si ejus concitis*, frfe. it
universalis, et denominari peculiarem, si
ejus conclusio fuerit peculiaris. Ad primum
sy ‘ °S ,smi genus refertur hoc exefnplum : una -
cua-que ars, ut: perficiatur , requ^it principis
munificentiam . Agricultura autem , pecuaria
venatio , etc. Sunt artes. Omnes itaq. sunt a
tr incipe protege, Ue. Ad secundum *onus per-
tinet hoc aliud: Qjiicumq. vere" pkflosophatur,
est vir honestius . Aliqui autetn viri vere philoso-
phantur . Aliqui ergo philosophi sunt honesti \
afise medii termini combinationes ' ,
rnrterea terminus niedius t. esse potest
subjectum in minori propositione , et Aredi-
patum m majori : et spectum in minori
et prxdicatum in majori. Tertio denique es-
se pojesr subjectum, vel pnedicar.mi in utra-
que. ex. gr.
i. Q*i seipsum scit vincere , fortior est
expugnatore urbium . 1
Atvj.u philosophi se ipsos sciunt vincere.
F Philo.'
\
Digitized by (jOOgle
3 ? # loqueli , ,
11 'Philosophi ergo sunt fortiores expugnaforib,
urbium .
t, Philosophi sciunt se ipsos vincere .
At qui seipsQS sciunt vincere , fortiores sun^
urbium expugnatoribus .
Philosophi, ergo sunt fortiores urbium ex-
pugnatoribus*
j. Sciunt se vincere philosophi:
* At qui sciunt, se vincere , fortiores sunt ur-
bium expugnatoribus.
Philosophi ergQ sunt fortiores urbium ex-
pugnatoribus .
4. Philosophi sciunt vincere se ipsos ,
n At qui sunt fortiores urbium expugnatorib.
Sciunt vincere seipsos .
Philosophi itaq. sunt fortiores urbium ex-
pugnatoribus * ' ’
87. Dictum de omni , et de nullo .
Si quis forte roget , quid sibi velint ill^
vulgatissima Dialecticorum effata : dictum </<
omni , ac dictum de nullo . Respondetur , quod
primi generis effatum denotat : ouicquid de
genere , aut. de specie affirmatur , idipsum af-
firmari quoque debet de individuis, Contraq.
quicquid negatur de genere , aut de specie , . illud
negari etiam debet de ipsis jndividuis. Utriusque
effati exempla ^unt, qus sequuntur . Omnis arbor
vegetat , Populus autem , quercus , etc. sunt ar-
bores . Igitur vegetant . Itemque nullum ani-
mantium genus ex putredine oritur . Multie
autem
Ej usque progressibuf , 8$
mutem apes , Calabronet etc. Sunt animantia ,
Ex putredine itaque ortum non habent ,
8 8. Iri quo syllogismi y is ,
Ex dictis clarissime eruitur , omnem syl-
logismi vim huic uni ineluctabili principio
inniti , quo semel destructo , omnis humana
ratiq prorsus rueret « Qu m eidem conyeniunt ,
inter se quoq. convenire debent , Et contra :
Si idearum una terti/e conyeniat , altera vero
eidem non convenit , sequitur easdem ne convenire
quidem inter se posse . Hujusmodi exempla sunt.
Corpus est grave , Lapis autem est gravis ,
Lapis ergo est corpus . Grave itaq. icque cor-
pori , ac lapidi convenit. Adeoq. corpus , et
lapis inter se etiam convenire debent . At si
cncam . Spiritus cogitat. Lapis vero non cogi-
tat , Lapis ergo non est Spiritus . Quare spiri-
tus , et lapis inter se non conveniunt? Quia
cogitatio, quat spiritui competit, lapidi repu-
gnat. Hxc duo principia unum ideiuq. eth-
ciunt , et habenda sunt tanquam duo fulcra ,
et ceu humana? rationis bases.
Quid syllogismus hypotheticus ,
Denique appellatur syllogismus hypotheti-
cus ille , cujus major prqpositio est hypotlie-
t ca.^ ex. gr. Si Deus est infiniti potens , in-
Jirite intelligens , e% infinite bonus, nequit vetle
hominum miseriam , At Deus est infinite po-
tens , infiniti intelligens , atq. infiniti bonus,
Nequit igitur velle hominum miseriam . Qua-
mobrem syllogismi hypothetici fundamentum
?4 De Doqueli ,
in* eo collocatur , quod adfirmata , vel negata
propositione hypothetica-, altera' quoq. est af-
firmanda , vel neganda . * ' ‘
' - ■ ’ 90 . Quorumdatn ommissio .
Licet auctor artis cogitandi , "Wolfius , Mu-
sckenbroechius , Vernejus, atque clarissimus Ab-
bas Genuensis noster Magister , amicus , et
benefactor , aliiq. quamplures late fuseq. de
tot tantlsq. syllogismorum figuris- disputave-
rint, verumtamen ese mihi semper visse sunt
imerce scholasticse subtilitates , atq. omnino
inutiles . Idcirco de iisdem ne verbum quidem
facere volui , ne nostra juventus studiosa iri
nugis detineatur. •••'*• •* *; — 1 " UJ “ ‘‘
Efi * :: £3
C A P. IX^
7
De reliquis argumentandi modis .
' . ' 'i ”
91. Quid enthymema .
P Rincipio ratiocinatio quandoq. est adeo
clara , ut duabus dumtaxat propositioni-
bus enunciari possit , proinde omittitur ejus pro-
positio major pra? ejus maxima claritate . Hic
argumentandi modus , enthimema appellatur .
ex.gr .Augustus temperamento sanguineo domina -
hatur , Fuit ergo mulierosus , et vinosus .
92. Quid epicherema .
Secundo , si cuiq. syllogismi propositioni'
ratio addatur, qua praedicatum convenit necne
subjecto appellatur hic modus epicherema, fre-
quentissimns apud oratores, perquam rarus penes
Dialecticos . ex. gr i-Jn corpore politico quisque
Civis debet alium diligere , alias in eo non re-
pentur harmonia civilis . Petrus autem , Fran-
ciscus , aliiq. sunt in societate". Ergo se mutue
diligi debent % • • •
f 3 * Quid prosyllogismus .
Fertius modus est prosyllogismus * qui
modus constat ex syllogismo , atq. enthyme-
mate simul . rlludque fit , quando tres pro-
positiones haud sufficiant . ex. gr. Ostenden-
dum mihi est , quod spiritus sit immortalis ,
dicam . Spiritus est substantia cogitans . Quod
cogitat , est simplex . Spiritus ergo est natura.
F S sim -
' . ' De LoqUeli ,
simplex . Verum quicqaid est simplex , resoliv
nequit. Spiritus igitur non est resolutionis ca
ptx , aJeoq, immortalis habendus .. Quid si n
quidem quinque propositiones sufficiant .
, 94* Quid sorites i
Sequitur quartus modus, quem soritem ap-
pellant Dialectici. Hic modus est quaedam propo-
sitionum Series, tam arcte cdnncxa , ut prim*
propositionis prrtdicatum , in subjectum alte-
rius transeat: pr*dicatum vero secundae in suhje-
crum tertiae , « sic deinceps, donec in con-
clusione subjectum prim* propositionis cum
praedicato ultimae uniatur, ex. gr. Spiritus est
substantia cogitans . Quicquid cogitat est sub-
Stantia simp/ex . Quod est simplex , resolvi in
partes nequit . Quod resolvi non potest j perire
nequit . Quod autem nequit perire * nequit tna,
ri . Spiritus ergo est immbrtalis .
95* Quid Inductio i ,
Sextus argumentandi rhodus dicitur * InJu-
*(• Euclidi Megarensi tam charus . Inductio
enint est , Quaedam argumentandi ratio j qu*
«x peculiaribus ideis ad generales procedit i
ex. gr. Triangulum .equilaterum habet tria la -
ier * • Totidemq. habent Isosceles , et Scalenum.
Omma itaque triangula sunt trilatera ; Ex quo
facile intelligittir ottinem inductionem esse
vel adfirmativam , vel negativam i Prima ori-
tur cum ex adfirmatis omnibus partibus, ad-
firmatur etiam et totum. Secunda, cum ex
negatis omnibus partibus , negatur quoq. et
totum*
Digitized by Google
Tj usque progressibus .
totum . Ex quo etiam intelligitur , partium
enumerationem esse posse ad curatam , ve se
tus . Si superioris generis , dicitur perfe-
cta , aliter imperfecta. Omittuntur exemp.a ,
quia nota , et palmaria.
9 6. Quid dilemma.
Sequitur septimus modus, dilemma dictum*
Idq. Iit , cum dure , vel plures propositiones
liniantur , vel dissociantur, quinusdam no i
particulis. Ex. gr. Si triangulum habere pos.
sit, plus quam tres angulos , esse potest ve
rectilineum Vel curvilineuni , vel nuxu 1-
ueum • Atqui horum nullum t habet . plures ,
quam tres angulo^ . Nullum itaq. tnangu utn
habere potest plui, quam tres angulos .
07. Quid txempluin . . . >
His omnibus ultimo loco addendum est
ixemplum , quod fit , cum ex rebus notis ad
incognita profcedamus. Ex. gr. Lacedemones ,
Athenienses , et Romani fuerunt liberi , qui
agriculturam , et militiam exercuerunt • Q UI "
cumque igitur Status has artes maximo animi,
tardore colit, erit etiam liber. Ex antedicti
jnodis hic est prsestantior , etenim ab exem-
plis ortum habuerunt et progressus ars medi-
ca ; agrorum cultura, navigatio , pictura , scu -
ptura° poesis, tactica, etc. Ecquis est inter
homines, qui aliquo exemplo cognito non luci-
tur , btiatn ad aliquod scelus patrandum j
ftonne Alexander Mstgnus Achillem , « L.l
Caesar Alexandrum est imitatus? Quid plura-
• F 4 N?
Digilized by Google
<■ ' / •
De Locuela ,
Nihil deniq. in nobis exempto fortius , atrit
vehementius ajrit ?
c A p; X.
t)? praedictorum modorum reductione
ad unum syllogismum .
9?. Ad syllogismum enthymema .
I) Rimo enthiniema non est aliud, quam syl-
logismus truncatus . Nam major propo-*
sitio , in eo , prae sua maxima claritate , o-
mittitur • Kx. gr. Lapis tendit ad centrum .
Ergo est gravis . Nonne subintelligitur h:ec
major : Quodcumq, tendit ad centrum est
grave? iinthimema itaq. est syllogismus.
99. Ad syllogismum epicherema .
Secundo si singulis epicherematis pro-
positionibus, rationes demantur, rtorine rema-
net merus syllogismus?
ICO .Ai syllogismum prosyllogismus .
Tertio prosyllogismus est enthymematis j 1
Atq. syllogismi unio , quam si resolveris ,
erunt manifeste duo syllogismi.
IOI. Ad syllogismum sorites •
Quarto loco sortes tot syllogiutio'; com-
prehendit , quot sunt inter duos extremos
termini interpositi , proindeq. soritem syllo-
gismorum catenam quandam rectius possumus
nuncupate . Resolvatur itaq. sorites praecedens
in suos syllogismos .
' Digitized by Google
n.jusque progrestfhus • *9
Quicquid cogitat est s mplex ;
Spiritus autem cogitat:
Ergo spii iius est simplex.
Qniqquid est simplex , resolvi nequit ;
Spiritus autem est simplex:
Sp : fitus ergo resolvi nequit .
Quicquid resolvi nequit , neq. perire potest}
Atq. spiritus resolvi nequit :
Spiritus ergo perire, non potest.
Quod perire non potest, immortale est}
Spiritus vero peti e non potest:
SpVitus itaq. est immortalis:
103 . Ad syllogismum Inductio .
Id ipsum dicito de reliquis argumentandi
tnodis jam extiicatis. Inductio enim sive
perfecta , sive infpeifecta , syllogismum con-
tinet . Ex. gr, Quae lucem reflectunt , sunt
corpora opaca ; atqui Planetae omnes lucem re-
flectunt : Sunt igitur Planetx corpora opaca .
103. Ad syllogismum dilemtfia .
t Dilemma vero ipsum est syllogismus . fia
Euclides in propositione sexta primi Geome-
triae libri . Si latus AB non sit aequale lateri
CD. JZidem esse delet, majus , vel minus. Sed
si majus vel minup absurdum oritur '.Latus er-
go AB .rquatur CD .
104. Ad syllogismum exemplum .
Deniqtie si exemplo procedas, etiam syl-
log smo duceris . Nam si dicas : Aristoteles ,
quia fuit maximus mathematicus , ordinali suam
ethicam scripsit . Si tu ergo es optimus ma-
thema
1)0 De Loquelt , . .
thematicus , recte , quoque scribes . Syllogisti^
ca ratione melius dices .
Quicumq. est optimus mathematicus , ordU
nate scribit J
At si tu mathematicus optimus evadesi
Ergo tu Iquoq. ordinate scribes •
I05; Partis primx Conclusio ',
, Haec de Mentis Actibus , atq. signis i qui*
bus illos tam faciie explicamus ; Vidimus e-
uim paene ori ii tnentem £x sensuum exte-
riorum impulsibus, et sensus ipsos corporum
ictibus excitari Et licet paucissimus imagi-
rium numertis ad sedem animae perferatur j
haec tamen illas inter se comparans , vel cum
tertia , adeo multiplices reddit ; ut earum
multitudo iit quasi infinita . Sed majores pro-
jgressus vidiitius fecisse menteiri linguae arbi-
Xrariae auxilio i Ex hoc artium , scientiarurii-
que ortus ; Atq. ab eo tantae machinae, et instrii-
inenta ; Societatum origo , legum prudentia;
JWorum probitis; et tota virium Humanarum
4 jipIicatio . Quid frltiri? Nonnd huic divinae
facultati nostri ipsius cognitionem debemuS?
J*orin£ maximuiri est; ani trio ipso animtitjt
videre ? Atq. harc de Logica Docente . , Ad
iUtentem itaq. procedamus , qiix in errdribut,
et in veritate atque eorum io progressioni-
jbus versabitur;
PARS
r
9 *
Hrs altera.
De Logica Urente .
L I B. L
Me errorum ortu , eorunique progressibus .
C A P. I.
De mentis imbecillitate , ej usque causis «
» • i
t. Libri objectum,
P Erpensis iis, qu» ad animi vires tum Ini
teriores , tumque exteriores pertinent ^
priusq. sacrUm Veritatis templum vobis tan-
dem aperiatur , quadam obstacula idcUrate co-
gnoscenda , et diligenter removenda putamus,
quae in omni errorum genere venantur; Ne-
que iis in enarrahdis ero nimius; Sed reruni
summa vestigia sequar .
^.Primigenius hominis status , est rerum in-
scientia ;
Imprimis status hominis primitivus j ante-
quam sensus adhibeat $ status insciti» iiniver-
salis est , ut alias dictum , et fortasse tertio
dicemus » Attamen quaedam ignicula et ce*
rerum semina in monte ponenda Sunt , qii*
sensuum exteriortun ope 3 atq. fcxercitio ve-
, •>, Ue erruriubs ,
.^■accenduntur et inflammantur* i \-
m ul ac accensa sunt , ex statu, tanta; omni-
genae ignorantiae trans.it homo in rerum quam-
plurimarnm scientiam. Verumtamen in tanti
temporis longinquitate , atq. in tanta artium,,
scientiarumq. progressione mens humana ad-
huc res infinita», ignorat , atq. omnfgeqa er-
rorum colluvie pxne tabescit . Eam itaque
curare tabescentem unius .philosophi est cum
prxceptis', et institutis . Sed prius tantx im-
beci i' itatis causas noscere, atq. praecipuas ex-
tricare , fit opus .
3. Difficultas in addiscendo «>
Quicumque artem aliquam, etiamsi mecha»
liicam , vel scientiam sibi comparare sedulo
studet , quandain difficultatem in se sentit ,
qux fere adeo magna est , ut eam difficilli-
me superet . Quid hoc manifestius jn sbcie-
tate civili? Forsitan esse possunt, ut iisdem
lubet , omnes maximi philosophi , omnes
Poetx , matheniatum cultores , atq. artifices
magni nominis ? .
4. Rerum sciendarum infinita multitudo .
Tanta es.t rerum, naturalium copia , tanta
artium, scientiarumq. multitudo, tantaq. re-,
rura falsarum , vel dubiarum infinitas , ut
mens iisdem prope obruatur . Nonne hoc de-
legare dementis esset?
5. Libido rerum multiplicium .
Quid si hisce errorum causis, libido quoque
«ccedat multas , ac diversas artes j multas et
e ’ di-
JSorumque progressibus * jf
diversas scientias eodem teinporfe comparan»
di ? Profecto quxvis mens ex imbecilla eva-
det imbecillior , et majorum errorum fiet
capax .
6. Alia errorum cauta in sensuum obtusi-
' i ' *
tat e . ‘ v
Addite bis omnibus sensuum exteriorum
quandam obtusitatem , atq. sonsuum interio-
rum naturalem dispositionem , quibus rerum
corporearum ceu venenantur , et mutantqr
jmagines . Nonne eadem de re diversi judi-
cant varii homines , quia djversa corporis
temperatione dominantur £ Marius Pater na-
tura audax agebat audacter . Contrft Q. P':j-
bius maximus verrucosus natura lentus , left-
tjssinie proqessit , adeoq. ille pro Cimbris de-
lendis , hic pro Annibale delassando , factus
7. Alienationes , et distractiones .
Mentis imbecillitas etiam eruitur ex tot ,
tantisq. alienationibus tum voluntariis , tunt
physicis, quae nonnullis hominibus adeo in-
ficerent, ut pacne insensiles appareant. In
flcgmaticis inertia solet esse maximi •
2. Altera errorum causa in nuturie phaeno-
menis . 1 • ’ ■ ’
Deducitur etiam errorum causa ex indeclinabj T
li difficultate cojvnoscencfi rerum vires, essentias,
relationes , et fines. Ausi sunt quamplurimi hrec
omnia rimari ; at eorum absurditates nemo
nus adhuc dinumerare potuit .
Digitized by Google
4^ De erroribus ,
9. Jn repetitionibus et contradictionibus .
Mentis imbecillitas quoqu^ eruitur ex tot,
tantisque repetitionibus parumdem rerum , at-
que ex tot , tantjsq. contrarietatibus , quibus
ne quidem summi viri carent . Hujusmodi
exempla sunt sexcenta , qux hic recensere
t»eque liibet, neq. juvat. ‘
10. In systematum absurditatibus .
His omnibus adjungite tot systemata ab-
surda , tot phaenomena inenodabilia , tot hy-
potheses commentitias , quibus maxime re-
eentiorum libri scatent . '
11. E x meditationis inertia ^
Mentis item imbecillitas colligitur e? me-
ditandi inertia, quoe omnibus hominibus est
pxne communis. Hac de causa paucissimi
sunt , qui rerum causas cognoscere curant •
Quid turpius, quam se ipsum nescire, et cu-
jam sui corporis artis medies imperitis com-
mittere ?
1 2. Ex corporis humani lentitudine .
At animum inbecijlimupi reddunt qusdam
forporis lentitudo , atque affectuum vjs , quie
eum ita percutiunt , conturbant , et commo-
vent , ut mens sola rerum superficie sit con-
tenta .
13* Ex nimio sui ipsius amore .
His omnibus addendum , quod nemo unus
propriae debilitatis, sit conscius , neque sibi
testis esse velit . Quisquis enim aliqua de re
j ud i-
Digitized by Googl
Eornmaue progressibus , gg
judicium affert , putat non posse melius di-
judjcari.
14. Alia errorum causa ex parentibus .
Quid si hisce omnibus breviter adumbratis
prsecipuis errorum causis, ultimo loco addal
tis, quod parentes, nutrjces , magistri , thea-
tra, ineptorum librorum lectio, ipse multi-
tudinis consepsus pueros depravant', atque
abducunt a vero ? En errorum omnium prin-
cipes causas, quas singillatim indicare cura,
bo, ut declinare possitis.
15. P ex judicia populari .
Praeter jam dic$a , sunt et alia , uti pr*ju*
dicia popularia, quae ut piant» , et animan-
tia regionibus sunt adcpmodata . Quis ea co-
gnoscit, et cognita ab iisdem audeat se li-
berare ? Nonne decipi , et decipere seculuiq
▼peitatur ?
CA-
Digitized by Google
De erroribus j
C A P. II.
JDe erroribus mentis t - quo ad Sensus
exteriores .
1 6 . Visus prostantia .
1 7 * X sensibus, visus est reliquis pr®stantior,
quia illius ope majori 'idearum numero
mens perfunditur, quam cum cjrteris . Pte-
nim hoc uno corporum colbres , 'Hgurts, ma-
gnitudines', distantiis, motum , atq. hu usce
immensae universitatis pulchritudinem perci-
pimus , quo orbati, nulla esset coeli fornicepS,
nulla prtur® et scnlptth® proportio , nulla
rerum dispositio, nullaq. tantae natur® im-
mensitas nobis obversaretur . Attamen quis
crederet ? Ilcc sensu mens niaximopere de-
cipitur .
x 7» Ex visu .
i. Mens errat , cum quis objectorum exi-
stentiam , qu® non videt, audacter negat .
Profecto nemo aeris fluidum , neque inhnita
animalcula , neq. corpora longe procul dissi-
ta jntuetur , licet existant .
I P. Ex visu .
IT. Decipimur in judicando de rerum di-
stantiis , eteniin credimus solem , lunam , et
nubes ®qualiter a nobis distare . Verumtamen
nubes non attolluntur , prxterquam ad duo ,
vel milliaria . Luna funerat distantiam 333,
Digitized by-Goctgfc’
Eorumque progressibus . 07
33 Sol denique juxta Kebleri supputatione*
nonagintas miriones excedit .
,10.* Ex visu .
HI. Sj inter dyas Urbes , vel montes ma-
xime dj^ijos , interposita sit vallis etiamsi
amplissima , 'procul visi', apparet una eadem-
que urbs , atq. unus idemq. mons.
ac. Ex visu ,
IV. Fallimur etiam, quo ad corp.orum figu-
ras. Nam ellypsis cominus perspecta a circii.
lp non distinguit ujr . Et Turris angularis vi-
detur spficerica . rtemq. du* lineae parallela
longissime protens.ce , videntur convergentes .
Qontraq, duo parietes divergentes apparent
paraliel 1 . Quid amplius ? linea tortuosa procul
yisa , nobis recta apparet .
u *■
V. Campanae fremitus , dum sonat , non
intuetur, etiamsj sonitus. audiri nequeat , nisi
partium metallicarum vibrationibus > at 4 * aerl 5
undis . liludq. ipsum dicito de aquis palu-
dosis ac lutulentis .
no. Ex VISU.
VI. Eademq. deceptio notatur in lucis pro-
pagatione , cujus motus putatur fieri puncto
temporis , attamen est successivus ^ licet ce-
lerrimus . New/tonus enim eam percurrere
quolibet minuto. secundo 20. semidiametros
terrestres , scii. 3 , 202 . milli^ria Italica putavit.
23. Ex yif : u .
¥11. Prxterea sol. videtur diametri bipeda-
98 roribus ,
lis . Itemq. Planetx majores , atq. stellx pri-
rus magnitudinis apparent tanquam faculae
accensa;, verumtamen. praestantissimi Astro-
nomi recentes Tellurem esse asserunt solis
vix partem milionesimam . Nihil dicendum
de Jove , deq. Saturno .
24. Ex visu .
VIII. Decipimur quoq- cum judicamus co-
lores omnes corporibus adhaerere , licet in iis
non reperitur , nisi quaedam radiorum lucis
retlexio , cujus angulum si varies , motatur
quoque color . - •
25. Ex visu «
IX. Si in fili extremo ponatur carbo ac-
census , atq. tanta celeritate circum torquea-
tur , ut minuto secundo circulus absolvatuy ,
circulum igneum minime interruptum distin-
ctissime intuemur •
06. Ex visu .
X. Decipimur item adspicientes remum in
aqua aliqua immersum , ruptum judicamus.
In apice akissimi montis solem videmus ma-
tutino tempore , attamon est ejusdem
ctrum. . . .
Vf. Ex visa . / - -V t V*';
< XI. His omnibus addite , quod naut* maris
litora a se recedere in tuentur eadem cele-
ritate , qui navis movetur •
»8. Ex visu . 'T*-
XII, Quid in theatris nbn adspicimus . Pro.
scto sculpta putans, illic. pkta.
<1
«
1
Digitized by Goc
"Ecrumqut progressibus .
Montes erim maxin i inunite distantes , pon* }-
$es , barathra , animantia cujusq. generis , ma-
ria , flumina, eqnites , peditesq. armati vi-
suntur. Quid plura? visus ipse vi.-um decipjt.
or. Ex visu .
XIIF. Denique ne sim infinitas . Si tactus
tolleretur , nonne b*ec coeli immensitas a no-
bis ut extensio solida judicaretur ?
30. Mentis errores ex auditu %
Sequitur Auditus , quo sensu etiam mens
decipitur. I. judicamus musicae concentum
esse in ipsis instrumentis , vel vocibus, nihil q
autem in nobis inesse . Quid sonus , nisi aeris
commotio a corpore sonoro percussa , cujus
Undor aures nostras concutiunt , excitantque t.e r . ' .
Oiorem . Hinc subjato aere , tollitur sonus .
31. Ex auditu .
II. Fallimur quoque cum judicamus universo?
homines sonos audire eodem modo , quo nos
sentimus . Quid falsius? Fortasse est una ea?
denique aurium fabricatio in omnibus homi-
nibus ? Is variat jn ipso homine juxta loco,
tum, temporum, atq, «tatis rationem.
32» Ex auditu .
III. Erratur , cum versus iJlam, partem so i
cum referamus , ex qna ad nos pervenit ,
tti.mui -corpus sonorum sit alibi*
33. Ex auditu:
IV. Itemque erramus cum unam voce»
cum alia confundamus . Iis facile contingit ,
qui aliquem canent amiserunt . Cur ita ?
G s quo*
•- V
Oigitized by Google
. '* r ,
quoniam eorum vis phantastica adceitdkt#,
proindeque credunt audii* , q U5e reapse non
■audiunt .r ' fi
: '*&* '* : ' r,t _ 84; j>Ex audit** - ’ 'vc«*Jdl
V. Ut lucis radii , sic acris und.e obstacu-
li inipactx resiliunt* £* hac aer» rep$fCu*,
sio ne , oritur vocis repetitio , quam ae-ch uro
dicimus , hujusmodi vocis repetitiones. fiud*
ratis locorum distantiis. vSylvestres autem cre-
dunt esse homines , qui eosdem ‘ludificant .
Quod est iaW. ■ . ,*
• ' l> ’ ' n •" * &* odMTMPk'* A
Odoratus menti quoq.i causas errorum tri-
fcuit , qui sunt sequentes . . Brimo putamus
omnes odores ac fxtores corporibus inessed.
Quod est omuino falsum . Nam corporibus
non inhxrent , prxterquam effluvia , sive paf-
m insensibiles
nobis .voluptatem, vel
jbolestjam excitant . Si primufn , sensa-
* ^odorem . Si secundum^
wem . Hinc, sequitur , quod si toi-
xmktitur odor , vel fator . 4
E* odoratu*. ' . m'-"*..
Secundo decipimur, diim judicamus ofnn
hotnines «qtte ac nos odorem , vel fetorem
alicujus qprporis sentire . Fortasse est una
eademq* nari««nfebricatio m amnibus hom*
»i,bus ? Quis eniifa ignorat eundem hominem
rtfdrbo»- laborantem non sentire odores , titl
prius ? Cur fta ?* quia sensus dispositio non
est eadem . Hinc bjwfnali - tempore non setr-
*+ s* I '’4 aL
^ - M i
Eorumqut progm rsi&us • 10 1
timus , quae tempore aestivo nos conturbant .
• 37. Ex gustatu . •
Sequitur gustatus . Hic sensus licet no-
bis maximae utilitati, attamen est etiam mul-
torum errorum causa . Primo judicamus sa-
pore ni , sci!, amarum vel dulcem esse in dapi-
bus. Verumtamen in ipsis non inest , quam
qujedam particularum multitudo , quae linguae
nervulos plus , minusve afficiunt .
3 8. Ex gustatu .
o. Decipimur, cum putamus omnes honu-
nes ceque ac nos sentite saporem in dapibus,
amaritudinem , aut dulcedinem in vino , etc.
Quod ne quidem in ipso homine contingere
. «otest , quoniam ejusdem linguae dispositio
perpetuis mutationibus subjacet .
39. Ex tactu .
Sequitur ultimo loco tactus •, qui reliquis
est minus erroneus . Corpora enim , quae vi-
deo esse possunt spectra; sonitus, quem atu
dio esse potest vis phantasiae , illud, ipsum
dicito de' faetor ibus, et saporibus. At equum,
parietem, aquam , ignem si tetigero, de eo-
rum existentia dementis esset addubitare .
Quid plura? U110 judice tactu , scimus nos
existere , atq. extare infinita alia corpora
extra nos\ a quibus continuo impellimur , et
commovemur . Licet res sic se habet , ve-
rumtamen hoc sensu mens decepta , frequen-
tissime errat .
. r* 'Wfc* ttt tn»,« • «oWawtf x
4% / q q 40. Ex
Digitized by Google
4 b4 D? Prrorilatt , ?
40. Ex tactu . *• •
I. Vas aere repletum *qufc ponoerostnh
putamus, ac si ab illo fluido esset orbatum .
Quis nescit aerem ponderare , uti extera cor*
pora ? atque ex hoc errore oritur alter .
Arbitrantur en ; tn otunfcs homines aeiem in
nobis, neq. in se i so gravitare, attamen re-
Centissimi philosophi centies experti sunt ae-
rem gravitate , illiusq. columnam , qus nobis
imminet, aequari ponderi <28. pollicum mer-
curii, vel 35. pedum cubicorum aquae com-
munis i , ~
4ti Ex tacta •
II. Corpus aliquod si in aqua mergatur }
tantum ponderis ammittit , quantum est aquae
Volumen solidi volumini aequale, adeoq. idem
corpus minus ponderat in aqua , quam iri vii
no , minus in hoc , quam in aere . In spatio
autein vacuo nihil gravitatis amittit.
42. Ex tactu t
IIT. Quaedam corporum superficies , licet
nobis perquam laevigatae adparenr , verunita-
men mycioscopio perspectae > asperrimas in-
tuemur *
43. Ex tactu.
IV. Insuper judicamus quaedarri corpora es-
se sua natura frigida , quaedam alia ex se ca-
lida. Calorem , itaq. et frigus corporibus inesi
se credimus . Quod est omnino falsum . Eto-
nim calor , et frigus sunt qnxdam anitni no-
stri sensationem ; quas in nobis , uti odores ,
' 1 * ' k ' tft
f
/
7 \, - ' 1
qigjped (S.QOgle ,
Eorurtique progressibus.
et Sapores , corpora exteriora in nobis exci-
tant .
44. Ex tactu 4
V. Decipimur quoque , cum manum ca
dam irt aqua frigida mergamus , aqoam sen-
timus calidam , et contra . Quin advertatur *
quod ma«us , aqua sit calidior , vel rigl,
dior . Ex. gr. Si in manu sint calonS 8. S ra ‘
dus , in aqua autem 5, frigiditatis. Aqua sen-
tiri debet calida , uti 3. Contra si in aqua
sint decem frigiditatis gradus , et in manu 4«
caloris . Manus sentitur frigida , ut sex .
45. Ex tactu.
Ex tactu denique decipimur* , curri a , s ?
th judicium feramus de corporum duiitie ,
mollitudine , flexibilitate , etc. qux suos gra-
dus habent. Nonne quotidie experimur > quo
uni durum , alteri molle videtur ?
jy.
■
*
-
**vv, »* ». f
■■
Jflu. O/i
•jv 5.'*' ir:-k
< v v n *
G 4
CA
Digitized by Googl<
Vc errdtibus j
* * *. . *
G A P* III*
n
.-» 4 . .
.. «t * ■
De errcrib. quo aJ sensus interiores •
4 (5. Qe/ seriius interiores .
I Nteriores hominis sensus , ut in ffhimO ff*
bro , sunt memoria , vis te mperamenti , at<f»
affectuum , attentio , rf sensit f moralis . De er*
roribu. cujusque quam breviter*
47. Mentis errores ex memoria.
Memoriae * omnem nostrarum cognitionmtt
sphceram debemus , ilos ea tamen decipite
1. Nobis raro exhibet ideas alias perceptas .
a. Centies unam pro altera idea , unum pro
alio vocabulo subministrat . Illudq. dicito de
locis, ac temporum epochis. 3. Kx memo-
riae vi evenit , quod idea vividissima ojnnrt
alias debilitat , et habentur in ea tanqium
expunct.e . 4. Eadem nobis deest in narra-
tionibus maximi momenti . 5. Denique ali-
quando adeo vivida evadit , ut cum ipsa
iminadnatione confundatur .
O
48« Ex vi temperamenti .
Sequitur secundo loco temperamentum ,
quod cum sit qu.xdam solidarum , ac fluida-
rum partium consentio , clarissime intelligi-
tur ipsum esse posse m3gis , vel minus len-
tum ; magis , vel minus vividum , adeoq. in
nostras intellectiones ? in nostra judicia , atq.
ratiocinia summopere influere debet , quorum
W> ,K P- <\r*i
Digitized by Googli
Eorumyue progressibus . roij
Omnium errata hic recensere mininis juvat .
•49. Ex temperamento .
Cum primis, ii omnes> qui temperamento
cholerico dominantur , sunt rmgmt.nm rerum
promissores, superbi , audaces, vaferrimi ,
ambitiosi , crudeles . Sanguinei amem sunt
'Venerei, vinosi, voluptuarii , brevius ad Sa
omnia. rapiuntur , qu* sensus alliciunt , et
mulcent . Melancolici plerumq. sunc confusi ,
laboribsi , diffidentes , atq. acerrimi judicii •
Flegmaticos denique experimur pavidos , su-
perstitiosos , somnolentos, serviles, confusos,
atq. tam in virtutum , quini in vitiorum
exercitatione inerres .
50. Ex temperamento .
Quae cum ita sint, quisjue intelligit , quod
hi omnes eodem de objecto diverse jfidl are
debeant , e >rUmque judicia natur* cujasque
e«e adtemperata . Ex qno necessario sequi-
tur idem periculum sanguineis minimi , rne-
lancolicis , et flegmacicis Maxirhi moifienti
obve rsari . Ex quo etiam sequitur , quod
una , eademqtie res esse debet uni maxirrce
voluptatis, alteri vero maximi doloris. Hinc
quoque redditur ratio , quare unus judex illum
ipsum absolvit , quem alter damnat. Nonne
tanta judiciorum varietas , a diversa corpo-
j-Um constituzione repetenda ? Nonne hac est
multorum causa errorum ?
51. Mentis errores ex passionum vehementia .
Tertius nostrorum errorum fons , idtmque
uber.
th 6 fi e erroribus ,
liberrimus in passionibus inest . Quid singula»
jjersequar , cutn omnes ad unum sui ipsiu»';
amorem reducantur ? Etenim ex immoderato
sui ipsius amore exortae sunt tot populorum
caedes , patri» proditiones , parricidia , flagi-
tia, scelera, incendia, provinciarum , urbium-
que direptiones . Quis ea recensere valeret ,
quar Cyrus major Persarum Rex, quae Ale-
xander Macedo , quxque tandem ipsi Roma-
tii gesserunt ? Legite quaeso vitae humanae
monumenta historica H tam recentia , quam
illa ab ultima antiquitate repetita , in iis tan-
quam in tabula innumerabiles amicos prodi-
tos , Sanctiora iaedera neglecta , innocentium
tnilliones modo unius ambitioni , modo ava-
ritix , modo libidini , modoque crudelitati
immolatos esse videbitis . Dici posset hoc
ipsum singillatim de timore , de spe , de am-
bitione , coeterisque . Quid plura ? Nulla in
homine passio immodica ,qux martyrum mil-
'lione» non recenset .
51. Ex attentionis defectu •
«ja. Sequitut attentio , ex cujus neglecta
plurimum quoque decipimur. 1. Erramus ,
cum nostra attentio licet finita, eam in quam-
piurima objecta distrahamus, a. Saepissime
attentio uni objecto adhaerens, reliqua nos ^
ignorare facit . 3. Ipsaq. augetur vel minui-
*ut , pro ut nostra militas est major , vel mi-
ti >r . 4. Ex attentionis neglectu fere contirf-
tt.t, quod de rebus involutis, et implicitis
judi-
Digitized by Google
delationes noverimus ? Deniq. ex slttentioni*
defectu ortum ducunt tot, ac tanta prs-judicia
popularia , mentis alienationes , atq. aWrdi*
tates . Nihil dicarri de sensu mbrali , qui
tiumq. nos decipit v Ha-e de mentis erroribus
quo ad sensus exteriores , et interiores •
i ertorib . , guo ai animi sensationes *
53. Ex sensationibus errores .
ITT' X omnibus iis , qua? huc usque maxima
P.f curti brevitate extricata sunt , liquido
patet universaS animi sensationes praedictorum
sensuum tam naturalem , quam temporaneam
dispbsitionem sequi debere . Cum hi sensua
jnagna sunt in \'arietate, non modo inter ho-
mines , sed fctiam in ipso homine , sequi quo-
que debet, quod unius sensatio abs alterius 4
serisatlone distinguenda . En ratio cur
idem corpus , neq. :eque durum , neq. atque
pohderosum , vel molle , vel odorum , vel
faetidum omnes sentiunt . En quoque ratio #
quare dictatum illud sit verum . Quot homi-
nes , tot sententia. Rerum enim judicia a senr
sationibus, sensationes vero a sensuum textu-
ra oriuntur . Varietas itaq. sensuum, etiam ju*
dici orum diversitatem affert . Qua? cum sint*
videamus ftiodo f quo pacto a sensationibus
C A P. IV*
4f
Recipiamur.
- 44 *^
b
> < . <J .
ro8 Dtf erratibus,
54* Sat sensationibus «
i. Mihi color videtur, cxruleus , cjui alteri
stibluscus adparet . 2. Mihi rudis , indigestaq.
noles obversatur statua , quae meis sociis omni
e * mte regularis videtur. 3. Idem Musicae so-
nus ab uno harmonicus, ab altero dissonus audi-
Wr. 4-Centies commendare, et vituperare simul
eandem vocem , Vel instrumentum a pluribus
inaudivi . 5, Hodie non sentio , ut hesterna
die. 6 . Odores acuti quamplurimis sunt gra-
ti , mihi vero molestissimi . 7. Quae uni sa-
pida , vel odora , alteri insipida , vel foetida
apDarent. 8. Eodem in loco frigescit meus
amicus, ego vero sudore madeo. 9. Mihi
asperrimum iliud ipsum , quod aliis Jaeviga-
tum videtur. 10. Sanguineus voluptate per-
funditur ex eodem objecto , quod ilegmatico
est maximae molestiae . 11. Qure puellis sunt
tam grata , puberibus inepta , viris ineptiora,
et senio confectis ineptissima cbversantur. 1»
Sanguineis deridiculi sunt flegmatici , hi con-
tra sanguineos stultos esse , et vesanoso exi-
stimant. _ ■?&***•■ „ . ... ..**
55. Ex sensationibus .
Ex hac tanta sensationum varietate , varia
judicia oriri debent ? Si quis ergo velit , ut
Pompejus judicet , uti Caesar , atq. hic uti ille,
eorum sensationes permutare debet. Tunc Pom-
pejus esset Romx proditor . Eadem anima est in
omnibus hominibus , corpus cujusque differt .
Multa enim sunt in corpore , qux acuunt ,
multa quae obtundunt mentem . Ex quo sequi-
/' ~ tur.
»
Eorumque progressibus , 109
tur , quod ambitio, stoliditas, avaritia, feroci- '
tas., liberalitas suas radices , et semina in ipsis
corporibus habent . Qqjp sola disciplina debi-
litantur. ~ r
C A P. V.
m wk l.-f ? v tft •* •-$' i ■ V * *
De errorib, quo aJ ipsius mentis actus .
56. Quit mentis vires .
V is cogitans, judicatrix, atq. ratiocinans ,
adeo est insciti* tenebris involuta , ut
paene impossibile mihi sit omnes omnium er-
rorum causas htc recensere . -Quamobrem con- , s
sueta brevitate praecipuas duntaxat attingam.,
ne nimius videar .
57 . Mens errat in sensationibus .
I. Mens errat, dum sensationes concipit in
objectis existentes. Hinc judicamus dulcedi-
nem esse in meile , saporem in ficubus , fri-
gus in marmore , dulcedinem in vino , atq,
in instrumentis concentum .
53 . Alia tr rorum causa,
H. M-/ns errat , dum sensationes , quae ut
centies lictum sunt relata? , ut absolutas ha-
beat . lyinc false dicimus aliquod objectum
sua naturi bonum , vel malum , licet sit so-
lummodo quo ad nos. 1 f *^ .
59 . In sensationibus definiendis errat .
III. Mens iteinq. errat, cum voluptatis ,
vel doloris sensationes > quae non sunt nisi
r ‘ to- • ’
l
1 1
\
/
1 i
. Digilized by Googlc
p
.■ y %
t t® , P? errjg/fyt * ,
totidem rectiones no is conspnse, vel dissq-
«ce , habeantur absolutae.
<"■0. W//> ajcfe/hr Jfceptio m
IV. Decipitor quo® e cum Dei , horainunj,
et plant»‘win actiones putentur ejusdem gene»
ris , tametsi tofo cxlo differant .
6l. Sequitur aiiu deceptio .
V. Sim ; it r Dliitur , dym ideas spirituales
•onnhi extensas , et mitf riales ^oncipiat .
66 . Judicia fa^sa 'x prava idearum unione •
i. JEr^at e-inn , si qu* sint conjuncta,,
separata esse ju icet . Coi.traque qu?e nonnisi
jn tote separantur , concipit conjuncta.,, Suoqi
noris gereris suat Poetarum fabuljp . Secunda
autem sunt to F-,om<woru;q Dii, De,eq. ut : t
victoriae, fortunae, februa, juppi:er , Teimj,-
nalis , Fer et i his.
6'}°. Qx idcqrum ignoratione.
VH. Fal issinte. judicatur, curi relatinnunj
ideae ignorentur , ut in maiorum origine, vel
in Dei, vel ani manatura , atq. in unionq
mentis cum corpore . "
^ 4 * Judifia falsa ex {ales hypqtke sibus .
Vili. Piaeterea mens errat , dum bypoteses
tabeat veras, priusquam perpendat mim sin^
tales. Hujusrpodi stmt Phuonis ideae innat* ,
nostra in tuitio in Deo tanquam in speculo a
quod Malehranchio tantopere placuit .
*5- Ex meditationis defictu.
IX. Itemque decipitur ex meditationi de-
fectu , ex quo tpt absurditates , quse deliran-
'aa £ tium
4
Eorumque progressibus • III
tlum somnia potius sunt , quam cordatorum
\virorum judicia .
66. Et circumstantiarum defectu .
X. Mens quoq. ?rrat , si absolute accipiat ,
qu^ ex quodam circumstantiarum concursu
sunt intelligenda. Hinc male definiuntur .men-
tis actus ex fortuna . Nemo timidior , nequa
crudelior , sed fortunatior , quam Octavianus
Augustus .
67. Philosophorum communis error «
XI. Mens in errore est , cum ab ideis pe-
culiaribus ad universales ascendat , quin omnes
species, et specierum species percurrat. Hinc
Franciscus Redus ex paucissimis insectorum
observationibus , universa insectorum genera
ex ovis oriri conclusit .
68. Ex quo scepticorum falsitates .
* XII. Errant etiam dum ea,qux non intel-
Jlguntur , insipienter , atq. pervicaciter dene-
gant . Hinc sceptici , et Phyrronici veritates
omnes obstinato animo refellunt, Epicurus
sollummodo sensibus credebat .
69. Ex novitatis amore .
XIII. Decipimur perquam sype ex novitf-
tis amore. Ex hoc uberrimo fonte, ortum
habuere infinitae ' absurditates , ac systemata
falsa Hinc sapienter Seneca : Nullus error si*
ne patrono .
70. Ex argumenti analogia .
XIV. Erratur quoque ex argumenti a n al°“
gu, sive ex quadam rerum similitudine • E*
«»J
,*?.* . D* foribus ,
hoc oritur , quod si dux res aliquo pacto in-
ter se coi veniant , inconsiderate concludimus
easdem in omnibus requari. Hoc analogi* ar,
gumento a tis medicae imperiti quotidie fal-
luntor. Quo argumento sublato , ars medie»
omnino perit , cum medicis ipsis.
7 1 • Ex libertatis abusu.
XV. Mens etiani ernt ex libertatis abusu,
quo quid faedios dari posset? Qu*dam scien-
ti* atxana cum periculo re.erantur. Natu
quidquid recipitur , in modum recipientis ac-
ctpitur Quis prudentior in scribendo Platone,
Aristotele , Ciceirone virgijioq. i pSo ?
vvr r- 7P " Ex Studl ° P arii ,um .
.w i. trratur partium studip.. Semel enim
anuni humani vi concussi , non amplius ra-
tio, e yt.intur , sed pecudum in modum ducem
sequuntur S V 11 ? 1 • hx hoc principio repetenda
sunt p.Tp- iptini ta incendia, populorum dire-
ptiones , regnorumq. revolutiones .
•yxrJ?' ■ ^ esl ^ er j° nos JistinouenJi, .
** ,Jec .P i . mur quoque ex immodico de-
„. erJo no ^ distinguendi a reliquis hominibus*,
^inc maxima hominum flagitiosorum multi-
YVTTT r- 74 .' P rivata Militate.
isx pnvato emolumento facile etiam
erramus . Q u j hoc morbo laborat , nulla ei
sunt tanta natur* , ac religionis ligamina. Nul-
4q^ue eidem fides in alios homine*., pietas io.
j atep in ajios liberalius.
•'i
m
B*.
/
Eorumgue progressibus . i* 15
75* Ex ambit ioite •
XIX. Praeterea mens errat , cum nimio do-
minatus desiderio <juis rapiatur. Ambitioso ^pim
quid sunt homines , praeterquam pecudes , ac
vilissima animalcula? Tiburi Caesar triumpha-
sit ob tercentos populos devictos , mille ur-
bes deletas , et quia hominum millionem dp-
necavif.
76. Ex sui ipsius amore .
XX. Denique cur vos tantopere morer ,
nonne quotidie eos spernimus ac damnamus,
$ui nostris judiciis opponuntur»
Digitized by Google
t*4 erroribus ,
C A P, VI,
pe erroribus ) quo ad animi signa relatis \
deque nominum abusu *
^7t Qu<e vocum natura .
S Unt profecto 'voces , et vocabuli quidam
animi signa , quae hominum conventione
aliquid denotant . Voces autem considerari
possunt vel in se ipsis , vel inter se, vel cum
aliis comparati , Ex prima enim considera-
tione voces res exprimunt ; ex fecunda ort*
sunt propositiones , quibus judicia ; atque ex
tertia nati sunt syllogismi, quibus ratiocinia
pnunciantur. Praeter tot , ac tanta mentis er*
rata jam dicta , ipsa quoq. errat in vocum
abusu , in propqsitionibus , atq. in syllogismis
adhibendis .
78. Mens errat in vocibus adhibendis signis
ficationis expertibus •
I. Mens in deceptione est , cum vocibus
omnis omnino significationis expertibus uta-
fqr, ut enthelechia , quam Aristoteles adhibuit.
Hujusmodi vocibus artis medie» imperiti sca-
tent . Ut vis fiogistica , aer fissilis , aer hepa-
ticus , et sexcenta alia sibi , ceterisque ineq-
gnita ,
79, Ex vocum unione .
IT, Mens errat, si voces ex se c 1 arissimasj|
surculus 4 quadratum | e|?« adhibeat conjum-
_ £»*«
Digitized by GoogI
Eorumque progressibus. 1 1 5
cias , ex quarum unione fiunt obscuras , ut
circulo-quadratuin , sphterico-cubicum , aliaq.
80. Ex ambiguitate .
III. ^Decipitur , si vocibus ambigua? signifi-
cationis utatur , ut felicitas , cujus natura est
relata , atq. adeo multiplex , ut philosopho-
rum placita recensere, nemo auderet.
8 1 . Ex vocum natura .
lY r . Si putemus voces denotare res absolu-
tas , cum earum relationes exprimant . Hu-
. jusmodi sunt , pulchritudo , vitiositas , justitia,
yeritas , etc.
80. Ex differentia temporum , ac locorum r
V. Erratur , si eidem vocabulo eadem vis
tribuatur , etiam in maxirpa temporum , ac
locorum distantia , uti sunt pileus , navis ,
theatrum , armatur* , etc. Hujusmodi voces
nihil retinent tam antiquissimae antiquitatis.
«3 . Ex mefhaphoricif , et emphaticis vocibus.
VI. Mens quoque errat si verbis rpcentissi-
mis, vel methaphoricis , vel emphaticis uta-
tur, quin sit necessarium. Hoc peccatum pec-
carunt seculi sextidecimi scriptores , quos vul-
go secentistas appellamus . Hujusmodi fuerint:
gemmare vites , sitire agros , letari segetes ,
lyxuriare frumenta.
84. Ex vocum indefinita signifieatione .
VII. Si voces indefinitae significationis ad-
hibeamus, uti sunt voces, quibus animi no-
stri adfectus explicamus . Sic ajnor , odium
iru , voluptas , dolor etc. qua? possunt habere ma-
H * jorem ,
f t 6 De erroribus ,
jorem , vel minorem vim , pro ut sunt ha»
minum dispositiones atque hahitus.
?5- Ex vocum obscuritate .
VITI. Si voces adhibeantur , quse res intel*
ligibiles nota designant . Cujusmodi sunt infi-
nitas , eternitas , creatio , a.fnihilatio , cogita-
tio , vis plastica , et melicorum , vis logistica ,
8 6. Ex vocum obscuritate .
' IX. Sl eidem voci una eudemq. significa-
tio tribuatur. Sic libertis divina esse nequit
ac illa hominis , Neque homines inteliigunt^
aut agunt , uti Deus .
«7- Ex nominum abusu .
X. Postremo Joco mens rmximo in errore
Versitur in quamplurium nominum abusu ,
tam in artibus, quam in facultatibus. Exem-
pla omittuntur, ne nimius hac in re videar.
Quid triumphi , quid trophaei hodierni , nonne
sunt nomina significationis expertia ? Quid
hodie senatus, populusque Roxnaaus?
Digitized by Googjle
£orumque progressibus * 1 17
r~ C A P. VII.
De erroribus , quo ad propositiones ,
f * v*
83 . Ex propositionum natura .
1 . AyCEns errat in propositionum enuntia-
' IV JL tione , cum propositiones putet esse
adhrmantes , licet judicia falsa contineant , ut
materia cogitat , spiritus est extensus , Deus est
ipse mundus homo est lapis .
3 $. Ex earumdem indole .
II. Itemq. errat , cum quasdam propositio-
nes reputet negantes , licet judicia vera enun-
cient. Sic materia non cogitat , spiritus .nort
est extensus , Deus non est ipse mundus , ne-
que homo est lapis .
90. Ex terminorum natura.
Iit. Decipitur quoqtie si adtributi rtomeit
pro ipsa substantia ponatur, ut extensio est cot*
pus ; cogitatio est spiritUs :
9 1 . Alia error Ufn causa .
IV. Si vox phantastica pro corporis voce
usurpetur , uti speCtriim , et idea pro corpori-
bus , umbra est mobilis .
02. Sequitur idem *
V. Si voces idearum abstractartirtl, habeafltf
tur , ut rerum voces reapse Cxistentium . Hlu-
jusmodi sunt genus , species , universalitas , /«■»
st it ia , etc. et si qux sint alia ejusdem g«-
fleris *
91 -
H 3
fit De erroribus ,
03. Ex propositionum conttarieiaie *
VI. Mens quoque erfat , si ex pstucissitritf
propositionum numero , sine ulla inductione*
statim universaliter concludatur i Ex. gr. ali-
quis Italus est sagax ; aliquis Gallus est sagax.
Omnes 'ergo iEurop* incolae sunt sagaces.
04« Ex contrariis propositionibus .
VII. Erratur etiam , si dux propositione»
contradictori* habeantur vel ambx verse , vef
*mb* falsae , Cum necessario earurtt una ne-
cessario esse debeat vera, altera falsa. Ex.gr<
Quicqoid in universo existit , est ordinatum *
Aliquod in eo , non est ordinatum . Quaruift
si prima est vera , altera fataliter esse debet
quoque falsa . Alias idem esset , ac non esset*
Quo nihil dbsurdius .
9<j. Ex propositionibus contingentibus •
VIII. Errat item mens , si ex duabus pro-
positionibus contingentibus judicet alteram
esse debere necessario veram , alteram fatali*
ter falsam, cum esse possunt vel ambx verse*
vel ambx falsx. Ex. gr. Aliquis Civis est pa-
tri* proditor , uti C. Cxsar . Aliquis Civis , non
est patri * proditor , ut Regulus .
96. Ex definitionis defectu . *
IX. Similiter decipitirr, si nominum defini-
tiones pro definitionibus essentialibus accipiat «
E*, gr. Geometria tst ars dimetiendi terram 1
Homo est animal rationis particeps et loquax .
Sexcentst hujusmodi definitiones habentur prO
essentialibus, verxmtamea non continent aliud*
Digitized by Google
Eorumque progressibus . i tf
tusi quid nos nothine Geometria* , et hominis
Ifitelligimus.
9^i Ex ejusdem obscuritate .
X. Decipitur , cum si qui peculiaris noti
omittatur , qui a reliquis rebus distinguitur »
gr. Homo ist animal bipes deplumatum.
9 3 . Ex vocabulorum defectu .
XI. Erritur quoq. si in rebus definiendis
troces adhibeamus indetefmiriatx significationis*
tx. gr. Deus est actuosus , nam preerer Deum*
animantia , cujusq. speciei etiam agunt .
99. Ex definitionis falsitate.
XII. Erronea est definitio , si vocabuli ad-
hibeantur , quje non rerum proprietates , sed
accidentia corftinent . Eit.gr. Homo est animal
Scientiarum , artiumque capax . Dantur enml
etiam homines ignivi , stupidi , et bardi .
IOO. Ex vocabulorum obscuritate .
Xtll. ErVonea est quoq. definitio , si non
J-eci procetur cum re definita. Ex. gr. Omni
triangulum est figura plana . Sed non omnis fi*
gura plana est triangulum .
10 1. Ex vocibus obscuris.
XIV. Vitiosa est definitio si vocihds obscu«
fis ertuncietur , ut anima est monas cogitans %
Vel entheichia corporis organici.
1 0*2. Ex vocibus sytionimis *
XV. Erronea habenda est definitio , si ad-
hibeantur voces synonimae , Ex.gr. Infinitum
tst illud , quod fines non habet Immensum t
quod dimetiri haud possumus .
H 4 <
to%. Ex
J29 Di erroribus + . -
IOJ. Ex vocibus negativis*
XVI. Similiter decipimur , si definitioniku*
negativis utnrnur, quar non denotant quid res
$unt , sed quod non sunt . Hujusmodi e^t de-
finitio animae, quod non sit corpus. Deus non
est ipse mundus , neque ejusdem pars aliqua .
104. Qux definitionis falsitas .
XVII. Vitiosa quoque e t definitio , si» ex
genere, et differentia non constet. Superioris
generis est hoc exemplum . Temperantia ho-
mines eonservat . Deest genus, nempe virtus .
Alterius generis est hoc aliud : beneficentia est
habitus bonus . Deest differentia , qua a cete-
ris virtutibns discriminatur .
' 105. Qu£ divisionis vitiositas
XVIII. Mens deniq. eri at in rerum divisio-
re . Si totum in partes ita dividat, ut unum
in alio membro contineatur Ex. gr. Roma-
norum societas Patricios, senatores, equites ,
et plebem comprehendebat . Senatores enim
erant Cujusque ordinis . 1. Si totum vel in
partes prene infinitas, vel in dispares divida-
tur . Ex.gr. Si quis Ttaliim divideret in ceft-
tum provincias , vel in P. emp.venetam , et ifl
ea , qua sunt extra rempubffcam •
' ' * CA-
* . 1 * * •
Digitized by Google
Iftl
Sorumque progressibus •
C A P. VIII.
Ve erroribus quo ad syllogismos , aliosque
, , arguendi modos •
, b '
to 6 . Prima syllogismi vitiositas .
i. Ens errat in syllogismo conficienda j
. si plures,quam tres terminos habeat,
sive illud accidit vocum ambiguitate , sive
sensus divisione , sive quod eadem vox in
majori propositione est subjectum , in minori
praedicatum . Primi generis est hic syllo-
gismus . populus radices sub terra habet . Mul-
titudo autem hominum est populus . Ergo ho-
minum multitudo sub terra suas habet radices .
Alterius generis est . Mus radit caseum . Mus
vero est monosyhaba . ltaoue monosyllaba rodit
caseum. Tertii generis est hic alter. Sciendi
ardor hominem efficit doctum. Verum necessitas
excitat sciendi ardorem • Necessitas igitur ejji-
tit hominem doctum.
107. Altera syllogismi defectio .
.. IT. Erroneus est syllogismus , si medius ter-
minus saltem semel non sit universalis.Ex.gr.
AHquo / animal est leo. Aliquod animal est lu-
pus. Ergo aliquis leo est ' lupus . Quod est o-
. snnino falsum .
1 08. Quarta syllogismi vitiositas •
JIT. Mens quoq. errat , si in syllogismo con-
clusio promissis fuerit universalior . gr.
Omnis
tOt t>s irrotibus *
Omfiis eirctilus qua tuor angulis rectis equahit »
Circulus autem est figura plana . Omnis itaqui
figura plana quatuor rectis tequatur . .
109. Quinta syllogismi vitiositas.
IV. Syllogismus est vitiosus , si quis e*
praemissis negantibus velit affirmativi conclu-
dere. Contraqi si e* praemissis ajentibus velit
aliquid negativi concludere « Primi generis
fcst : Arabes non sunt Christiani . Itali non sunt
Arabes . Ergo Itali sunt jChristiani » Secundi
generis est hic : Africani sunt inertes. Eurtr-
paei autem stmt naturS laboriosi. Africani igi-
tur non Sunt Europii.
110. Alter syllogismi defectus •
V. Erratur etiam vi haspirationis . Ex. gn
Quicquid amas , non comedis . Sed pisces hatnai
pisces ergo non comedis .
rir. Septimus syllogismi defectus .
VI. Mens errat in syllogismo conficiendo j
si quid pro causa ponatur , quod reapse
non sit Causa . Ex. gr. Literarum studium
breviorem reddit Litbratorum vitam .
ii*. Octava syllogismi vitiositas»
VII. Illud quoq. dicendum si quis pro deffioti-
Strato habeat , quod est in qUatstiotie . Ex. gr»
Si quis diceret . Mundi cl atrum ist illud , ii i
quo universi corpora tendunt 1 Atqui omnia mun-
di corpora in Tellurem decidunt . TellitS igitu?
ttst mundi centrum .
113. Nona syllogismorum vitiositas»
» Vili. Vitiosus pariter est Syllogismus , si
quid*
Digitized by Google
Ttorumque progressibus « t 4 f
qtlidquam alicui substanti* absolute tribuatur t
qiiod eidem per decidens competit. Ex. gr.
P/anetx f uti tellus , sunt corpora opaca . Ergo
habitatores habent .
1 14* Error ab exemplo .
IX. Mens errat in exemplo , quando ex r t
cognita ad incognitam quis deveniat , quin ei-
dem rtJrum circumstanti* non concurrant.
Ex. gr. Prima bella civilia inter pairicios , et
plebeos , fecerunt Romam maximam , atq . po-
tentissimam . Ergo si omnes Europx status bel-
la intestina foverent .(Q tiod utiq. est falsum) 4
Redderentur potentiores .
II5* Ex enthymemate i
X. Errat mens in enthimemate ob idem
principium . Ex. gr. Dux valentinus statum
Ecclesia- a tyrannis vindicavit . Fuit ergo ma-
ximtis imperator .
1 i 6. Duodecima ex sorite vitiositas . ,
XI. Captiosa est argumentatio ^ si in aliqua
jiroposititinum serie, una est erronea . Tunc
Quotquot sunt, omnes rUunt . Ex.gr. Ex omni-
bus terrx partibus Europa est melior . Ex EU-
iopse statibiis Italia . Ex Italiis regionibus re-
gnum Neapolis < Sed ex regni partibus Lucania.
U*c igitur reliquis terrx- partibus prxstat .
1 1 7 * Ex circulo Logico.
XII. Denique mens decipitur , cum idem
per idem demonstrat. Ex.gr. Si quis dicerets
Corpora decidunt ad eorum centru ; quia gra-
vi* *
Digil
-I
Dc erroribus ,
via . Contraque corpora omnia sunt gr&vjtf,
quia' ad eorum centra tendunt.
C A P. IX.
_ V * erroribus , qui ex prava pueroruM
institutiones oriuntur .
irt?. Errores ex puerorum educatione .
P Rxdictis errorum causis, sequentes quoqut»
sunt accensendap, quae in ipsis educatoribus
inheerent. Quis crederet? Parentes, nutrices,
ludimagistri , theatra , quadam librorum Ie*
ctio, atq. ipse populus animos juvenum de-
pravant, atq. a vero abducunt.
119. Ex parentibus . -*
Parentes vel nimia severitate , ptierdrunt
insita naturar ignicula extinguunt , Vel immo-
dica indulgentia , eosdem corrumpunt , prius-
quam filiorum naturam noscant. Fortasse una,
eademq. disciplina sufficit ? sunt juvenes toti-
dem terrarum species . Uti enim agricola
tunc est artis peritus, cum semina , et plantas
terra* qualitatibus sciat adeommodare . Hanc
artem si scirent parentes, scirent etiam suos
filios optime informare . Primigena igitur
puerorum' depravatio a parentibus ipsis est re-
, petenda .
120. Ex nutricibus .
Parentibus accedunt nutrices fere omnes
Ignavat, mendaces, inertes, atq. imperita? .
H*
Digitized by Google
TZorumque progressibus, izjf
M* sunt , quae popularibus praejudiciis tenel-
los puellorum animos imbuunt . Hae sunt ,
quae anilibus fabellis eosdem venenant. Hinc
spectra, lemures , aliaq. sexcenta, pernicisio-
ra , quae cum pueris consanescunt,
131. Ex luJimagistris •
III. Parum , vel ni iil a nutricibus discri-
minantur ludim gistri plerumq. rudes , atque
artis imperiti , qui pueros docere ignorant ,
vel eosdem non curant , Utraque res pueros
Corrumpit. Quid leges sine moribus ? Vanb
proficiunt. Quo pacto possunt bonis mo.ibus
institui , si magistri ipsi sunt rerum imperitis-
simi , hebetes , spurcique ? 4
13 2. Ex theatris.
IV. Profecto theatra habenda tanquarn gy-
mnasia , atq. morum officina. Initio ita fue-
runt . Juventus enim addiscebat sensim sine
sensu honestatis , et prudentiae praecepta . Il-
liusque animus ad maxima peragenda excita,
«batur . A pueritia incipiebat vitiosos abhor-
rere , et virtuosos colere . Sed si nostra aeta-
te theatra , juvent iti sint utilitati , vel detri-
mento,, dicent alii.
1 23 . Ex prava librorum lecti orte' .
V. Praeter parentes , nutrices , ludimagistro*,
et theatra , quidam libri etiam juvenum anf-
mos depravant. Graeci, atq. Latini in scriben-
do fuerunt admodum prudentes. Quis Platone,
Aristotele , ac Cicerone castigatior ? lllorun|
libri sapientia redolent. Formant, non cor-
\ runw
x *
Digitized by Google
t
*#* De erroribus ,
rumpant animos ; acuunt non hebetunt men-
fem , docent compescere, non autem reddere
passiones ettrcenes .
114. Ex erroribus popularibus •
vr. Ultimo loco prsjudicja , atque errores
populares juvenum animos venenant, qqi adeo
9unt, ut nemo adhuc dinumerare sit ausus»
C A P. X.
De emendatione errorum »
Canones .
* 2 5* Pbres sensus sunt adhibendi ,
*' L ■/. 9 UoI ^>et ex sensu exteriori fqi
cilhme decipiatur , neces/e duco , V t uni
stnsui nusquam dedatis ; Quamobrem plures
Vint adhibendi . Sic visus ab auditu : et tactus
ex gustu emendatur .
TT T7 %6 ' P , ropria Votura tst notanda .
• . nus 4 . homine adeo discriminatur..
Vt raro eveniat , dW «fc conspirent ami-
est eorundem memori, , temperationis,
passionum, atque attentionis differentia, ex quibus
* iam tanta judiciorum varietas , atque tanta
errorum origo . Si quis igitur eosdem velit de-
f mare, sedulo perpendat hxc omnia. Quod si er-
rores si nequeat evellere, salaem eosdem minuit,
- I2 7 * Sensationes sunt cuique proprix .
*H>Sensationes cujusq. generis sunt cuiq.komini
** * > ‘ •
P
Digitized by Goog
JS orumque progressibus . ilf
peculiares , atque in ipso homine variant . Qua
igitur in iis contentio . Si ipse sint re/at.e ?
120 . Excitanda est attentio.
IV. Ex attentionis contemptu , quamplurimi
errores. Ipsa igitur est excitanda , et adhiben-
da . Ratio est quoque excolenda , quam si unans
sequamur ducem , nusquam aberrabimus .
129. Vpcabula obscura vitanda.
V. Quid vocibus , uti animi nostri signis ,
utilius ? Sint itaque clare , perspicua , et non
a communi usu remot e . ltemque vocabula com-
plicata , emphatica , methaphorica , atque signi -
ficptionis expertia , vitato.
130. Declinanda sunt enunciationes absurd.t,
VI. Sint enunciationes judiciis conformes , de-
cliaenturq. falsa; , obscure , atque absurde.
131. Ars Sophistica philqsopho est ableganda t
V II» Definito res. Sed definitiones sint rebus
clariores . Ille autem amnibus prestant , que
cum rebus definitis reciprocentur.
VIII. Vitato syl ^g is mos erroneos • Ars enim
Sophistica a philosopho est ableganda .
IX. Nusquam a re cognita ad incognitam de*
veniatis , nisi prius omnes rerum circumstantias
perpendatis .
134. Soritem raro adhibito *
X. Soritem raro adhibito t quia plerumq. est -
argumentatio captiosa %
* 1 De- erroribus ,
\ 195» A scepticismi spiritu procul estote . ’
XI. A scepticismi spiritu , maxime inconsi-
derato longe procul abesto . Argumentum , analo-
gi£ fugito . Neq. immodica sciendi curiositas
vos abripiat .
J 3<5. Partium studium vitato . ' **•
Xir. A partium studio , quod tantopere hfa
mines ludificat , procul esto . ’
, I97« Libertatis abusum fugito.
XI II. Libertatis abusum fugito , neque sitis
mendaces , neq. injuriosi t neq . rapaces , neq. fla-
gitiosi.^ *
138. Consuetudinem vitiosam incorrupta cotu
suetudine emendato .
XI V. Quii si parentes , nutrices , magistri ,
theatra mala librorum . lectio , ac populus ipse
vos depravatos' jam reddiderint ? Tunc consue,
tudinem vitiosam , et co r ruptam , pura et incor-
rupta consuetudine emendari posse scitote . *
139. Librorum copia delectat , non instruitl
v XV. Denique quid vobis pY £ dictorum errorum
declinationes , si in mente imbecillitatis causa
■adhuc supersint >?• Quamobrem .
XVI. Libidinem comparandi multas , et di-
versas scientias uno eodemaue tempore vitato . \
141. Alienationes voluntarias fugito.
X V II. Ab alienat usibus voluntariis vos ab
alienato . Phisic.r autem si sint , attentione mi-
niiendtt .
i* tll 1:42. Rc-
Digitized by GoogI
Morumque progressibus . is J
142. Rerum causas cognoscere studeto.
XVIII. Rerum omnium causas , et fines co-
gnoscere studeto . Aliter nemo esse potest fe-%
lix .
143. Contrarietates , et repetitiones fuggito.
XIX. Contrarietates , ac repetitiones fuggito .
Contrarietas enim mentis defectum , repetitio
vero memori* labilitatem accusat scriptoris .
■* f 44. Inertiam vitato .
XX. Prxterea perquam longa meditatione vos
contritissimos volo } et quandam insitam iner-
tiam vitato .
14$, Affectuum vis immodica est temperanda.
XXI. Quid vehementius , quam passionum vis\
maxime rn at at e vestra tam fervida\ Eam igi-
tur compescite catenis.
146, Propria debilitas est cognoscenda , et cw-
randa « > ,
XXII. Pandem nemo unus homo adhuc in-
ventus est propria debilitatis conscius , neque
sibi tesris voluit esse . Eam igitur cognoscere
prius curato , de in adsidua librorum lectione ,
virorum consuetudine bonorum } atq. ex sui ipsius
meditatione vel minuito , vel eradicato .
147. Hactenus de errorum ortu , ac progressibus.
I
PARS
Ej usque progressibus 1 2 j
3 . Qua veritas moralis *
Itemq. si nostra jqdicia factis respondeant,
Veritas dicitur moralis. Hujusmodi sunt histo-
rica? narrationes ; qusq. nos ab aliis quotidie
inaudimus , yel legimus .
4 . Qu£ veritas certa .
Praeterea si veritas ita <sst , ut nemo unus
de eadem audeat dubitare , vocatur certa ; sive
sit sensibilis, ut existentia montis vesevi: si-
ve abstracta , ut triangulum Isosceles angulos
ad basim habet aequales : sive deniq. moralis
£it Roma pxistit .
5* Qu£ veritas probabilis .
Sin denique veritas non est omnibus sque
clara , ac pianifesta , appellatur probabilis , ut
Lunae incola:.
6. Quotuplex est- probabilitas .
Probabilitas vel a rerum natura , vel abs
auctoritate pendet . Si primum , dicitur intriti -
seca ; sin aliter, eJtrinseca nuncupatur. Supe-
rioris generis est . Sol est centrum Systematis
planetarii . Alterius generis est. Maximi astro -
no mi. e periti tam antiqui , quam recentissimi
aJseveranter scriptitarunt , solem esse universi
centrum . In probabilitate dantur gradus . ut
suo loco.
7» Quii > est quotuplex sit dubietas.
Denique dubietas , vel ponitur in squali
rationum contrariarum squalitate , ut omnia
insecta ortiuntur ex ovis , vel ab animalculis sper-
maticis , vel a putredine. H.xc dicitur positiva.
I a ‘ Illa
4 ’ De Veritate • '
Illa vero ; «Jirs i.n idearum ignoratione consi-
Stic, aopellatur negativa . ' Estne stellarum mt~
tperus par', vel impar ?
.g. Quid' , et quot u ple x sit f alsit as*
Ex dictis clare ihtettigituf falsitatem esse
disconvenientiam nostrorum judiciorum ab. ob-
jectis exterioribus , vel. ab eorumdem. relatio-
nibus , vel ab ipsis fecti$ auditis, vel lectis,
ex quo consequitur tot dari genera falsitatum, 1
quot numerantur veritatis' genera . Dantur itaq.
fahitates sensibiles , discursiv* e ac morales. Q in-
tus ita delinitis , priusquam veritas cujusque
generis investigetur , de veritatis existepti*
paucissima dicam .
C A P. II.
' De Cujusq. veritatis exist entia ^
9. Exiseit veritas sensibilis :
” fTlAmetsi mens nostra ek unoquoque sensu,
X atq. ex sui ipsius judiciis, et ratiociniis
quandoque decipiatur , existunt tamen verita-
tes sensibiles,, atq. abstractae, ut ex sequenti-
bus . I. Quis addubitare potest de tot , tanto-
rumq. Corporum existentia , qua?, nos ambiunt?
Nonne paene infinita objecta nostris sensibus
quotidie obversantur ? quot , et quantos Ho-
mines , plantas , animalia , atq. xdilicia vide-
mur.' Idipsum dicito de sonis, de saporibus,
de odoribus , atq. de sensationibus quas i n
No-
Digitized by Google
/
Hjustpit progresiibus i'3'3
Yfobis ex tactu oriuntur. Quas veritates si quis
denegaret, habendus esset demens ac delinis.
Existunt itaque veritates sensibiles . Quid plu-
ra ? Nisi extarent hujusmodi veritates, ne qui-
dem existentiam nostram sentiremus.
„ 10. Existunt veritates abstracte .
10. Mens humana prarter ideas sensibiles,
quamplurimas alias investigat illas comparans
inter se , vel cum tertia . Ex qua compara-
tione judicia , et ratiocinia nascuntur . Hinc
veritates methaphysicae, et matematic» . Hinc
artium , scientiarumq. principia , ex quibus
infinitae demonstrationes oriuntur .
It. Existunt veritates morales .
Denique si in aliqua narratione constabi-
lienda , non modo testes, historia, et traditio
sive oralis, sive scripta, verum etiam monu-
menta concurrant , non est de illa minime
dubitandum . Quis enim sane mentis homo
dubitaret Ciceronem fuisse Consulem , in For-
miano habuisse villam ? Quis dubitaret Julium
Caesarem fuisse .occisum , Augustum fuisse
Romanum Imperatorem ? Existunt itaq, veri-
tates sensibiles, demonstrativae, et morales.
1 2. Error scepticorum .
Ex His huc usque adumbratis sane eruitur a-
fnotx mentis fuisse illos omnes , qui prxdi-
etas veritates acerrime , ac pugnacissime de-
negarunt , uti fuerunt Accademici , Pyrrhonii,
Cyrenaici , qui ausi sunt ipsas nostras com-
prehensiones impugnare . Empedocles enim
1 3 as.
Google
•34 Ve Veritate,
asservit abstrusa esse omnia , nibil nes senti-
re, nihilq. cernere. Nonne hi excxcant nos^
orbantq. sensibus ? Philo negavit quidquam
esse , quod comprehendi posset , sic judicium
tollit incogniti , et cogniti i Democritus con-
tra solis sensibus credidit . Parmenides , et
Xenophanes quasi irati increpabant eorum ar- |
rogantiam , qui cuin sciri nihil possent, au-
deant se scire dicere . Neque sunt audienda
contorta , et aculeata Diodori , atq. Alexini
sophismata . Quid absurdius illorum fallacibus
j.onclusiunculis ? ad unum itaq. omnes verita-
tis impiignatores disputarunt nihil percipi , ni-
hil congnosci , nihilq. sciri posse , sed verita-
tes in profundo esse demersas. Cur ita?, Quia
angusti sunt sensus , imbecilli animi > brevii
curricula vitae.
K
Cap.
t
Digitized by Googlt'
EJasyue progressibus
»35
C A P.
III.
De cu.
yusq. veritatis /tota .
t . , ,
*3« fuo cntenum veritatis *
Q Uaeritur hoc in capite , quo criterio ve-
. rum a falso distinguimus. Epicurei, qui
soUs sensibus credebant , veritates alterius ge-
lieris respuebant : Platonici ; atq; Stoici judi-
cium veri } ac falsi in una mente potiebant i
Fuerunt, et sunt, qui in ntroq. veritatis no-
tam colldcant . Sensus scilicet i ri veritatibus
physicis, mentem vero, in abstractis. Deni-
que judiciorum' certitudinem in evidentia po-
tuit Gartesius , quatti in physicam, methaphy-
sicam , et moralem dispescuit; Prima locun?
habet in rebus sensibilibus; in veritatibus ab-
itractis altera ; ultima vero in auctoritate ;
14. Refelluntur eptcurei i
; At harum omnium opinionuni qualis vera
tit , an falsa liHbrriirife dicarri . 1 . Quommodd
soli sensus esse possUnt judicium veri , ac
falsi f si ipsi sint tam fallaces ? non ne deci-
pimur nos ab oculis , ab auribus, ab olfactu ,
gustatu t tactuque ? si soli sensus riotant veri ,
ac falsi comprehenderent , sol esset magnitu-
dine bipedalis j stellae rion essent plures ,
quani^ videntur . Remus in aqua esset fractus ,
parelii essent soles reales ec. Denique si soli
tdnsus judicium veri, ac falsi continerent,
i .
L 4 quae-
* 3 <* • De Ventare.
quaero ex quo principio oriuntur alia verita*
tis genera , nempe methaphysica , mathema-
tica , ac moralia . *
I 5> Refellantur platonici , ac Stoici .
An ponenda veritatis noti in una mente ,
sensibus exclusis ? Falluntur quoque , qui ita
philosophantur . Nam sublatis sensibus , nul-
lum daretur in mente judicium , nulla ratio-
cinatio , nullaq. veritas, Quae mens sine judi-
«*ts , et quae judicia , et ratiocinia sine ideis,
et quae tandem idae sine sensibus ; quibus
sublatis , nulla esset in mente operatio ? Con-
stat itaq. Pluton icorum , ac Stoicorum opi-
nionem esse fallacem .
Quid si in utroaue .
. Q n 'd dicendum , si tam in sensibus , quam
in mente , quod erat tertia ex notis proposi*
tis ? Sensus quippe mentem corrigere pos*
sunt , mens autem emendare sensus . Sed in
mente ipsa ponendum est principium , quod
quaerimus , quoniam una mens capax est ve-
ritatis , sensus enim materiam»judicandi eidem
dumtaxat praebent.'
17* NH novi in Cartesii evidentia.
Ultimo loco , quo ad Cartesii evidentiam ,•
dico , quod haec opinio eadem difficultate
qua praedictae opiniones , laboret . Etenim
cum Cartesius tot evidentiae genera posuisset^
quot sunt veritatis species , vellem ab eo sci-
re , quo pacto , quod mihi visum est evidens,
esse evidens sciam ? quomodo judiciorum meo-
rum
r ‘~. • ‘
Digitized by Google
Ejustque progrehibus . f%%
rum evidentiam cognoscam* quomodo deniq.
rerum auditarum ? quamobrem non ab alio
quaerendum principio , nisi a sensibus in ve*
ritatibus physicis, u mente in abstractis ,atq%
ab aliorum fide in narrationibus historicis •
Quae omnia singillatim disputata sunt , ac re-
futata .
l 3. Quid veritatis crittrium .
Hisce quam breviter enucleatis , ad propo-
situm . Exquirimus hoc in loco veritatem pri-
mam , qui alia demonstratur . Propositio-
nem nempe hic quaerimus ex se certam ,
cuique cognitam , atq. cujusque veritatis cew
fulcrum , quae sui natura demonstrari nequit*
ipsi omnes alias demonstrare possumus.
iq. A dubietate oritur veritas.
Principio veritatis est capax , qui dubitat •
Nam qui omnia adfirmat , propositionem etiam
sui adversarii esse veram dicit . Contra qut
Universa negat, quaeque ipse dicit , quoque ne-
gat . Philosophus itaque in veritatis investiga-
tione a dubitatione incipere delet. Sunt enim
dubietates tamqaam nodi , quos philosophus
resolvere debpt. At qui semper dubitat, nnsquam
veritates invenit, prqindeq. a dubitando debet de-
siste re . Nam. in dubietatum catena, si daretutf
progressus in infinitum , nihil sciremus .
20. Idem nequit esse-» et non esse •
Principium itaque pro omnigena veritate
reperienda , est illud ipsum , qiiod Aristoteles
initio suae Methaphysicae praescripsit . JSIihil
* po-
ts$ n* Veritate ,
potest simul esse , et noti esse . Videamus ttuS-
do., num haec propositio sit certa , evidens ^
atque adaequata . Expendendum nempe num
hujusmodi principium sit clarum cuiq; cogni-
tum , num denique cujusq; veritatis genera
constabiliat ;
01» Ex quo veritas sensibilis,
L Veritas phisica a sensibus oritur . Si mi-
hi igitur obversetur vesevus ignivomus , dubi-
to de ejusdem existentia ? Turic tactum adhi-
beo , aliosq'. homines sentio * Si mihi alii , uti
ego, judicent vesuvium esse ignivomurri . Nori
potest non existere . Alias esset , et non esset
mons ignivomus. Quo nihil absurdius;
Si dicat. Illa musica , quae me tantopere
allicit , alios excruciat . Esto . Sed si musici
existet , nenio negat . Istudq. ipsum dicito de
odoribus , saporibus , ac de sensationibus frigo-
ris , ac, caloris * quae nori extarent * nisi ea-
rum objecta existerent ;
, 20; Ex qud veritas methaphisica .
Ratiocinia tunc efficimus dum duas ideas cuni
tertia comparemus , ex qua comparatione ea-
rumdem aequalitas y vel inaequalitas deducitur;
ex f gr. Quiequid est extensum est corporeum.
Tabula vero est extensa i Tabula igitur est cor-
porea. Extensionis itaq. idea convenit tam cor-
pori , quam tabulae ; Corpus igitur , et tabu- ^
la conveniunt inter se; Alias tabula esset, et
non esset corpus. Quod est iterum absurdum;
ai i
Digitized by Googli
V. , > ,
£jusque progressibus i 13$
42. Sx quo veritas historica •
Tertio loco , si in aliqua historica narratio-
ne testes sunt oculati , historia , traditio , atq^
itionuihenta aeque concurrant, potestne de fa-
cto quis dubitare ? Demus igitur Medos , Ba-i
bilonios , Graecos , et Romanos numquam ex-
titisse , nonne essent, et non essertt simul tot
historise , totq. ac tanta monumenta ab ultima
antiquitate repetita? Concludamus omne verum,
ac falsum a dubietate oriri , et cujusq. verita-
tis notam positam asse in constabilita superius
allata propositione sua natura certa, cuiq.cogni-
ta , atq. adaequata . Quae cum sint , jid ulter
riora procedamus
C A P. IV.
k ( *
Quid } et quotuplex sit methodus *
M Ethodus est via quaedam , qua nostra ju-J
dicia i ac ratiocinia ita disponimus , ut
Veritates invenire , vel jam inventas cum aliis
communicare possimus . Licet alii regulas tra-
dant inveniendi ; addiscendi ; exponendi , atqv
disputandi j duae tamen mihi videntur praeci-
puae, alteri , inveniendi , altera explicandi . Pri- 1
Cia analytica , secunda vero sinthetica . Una via.
conjuncta separamus , altera disjuncta unimus.
Primus modus rerum inventioni j alter earum-
dim explicationi inseruit .
winalysis , idem est ac totius suas in partes
1
k4<* t)e Veritate .
resolutio , ut si quis scire velit > quibus cdti*
flantur lapides montis vesevi , eosdem in su*
ultima principia reducit, ita illorum componen*
tia reperit .
Analytkicae contraria est sinthetica me-
thodus , sive compositio , quae ex quibusdam
generalibus principiis varia componendo in
unum colligimus, itt alios doceamus.
Regulae utriusq. methodi , in sequentibus
capitibus fuse exponantur .
C A P. . Vv
. * ‘ ■ 4
Et Methodo reperiendte veritatis sensibilis *
Oq. Htcc a sensibus ,
C Ertitudo , quam physicam adpellavimus; *
ex sensibus exterioribus provenit > eaq.
nuncupatur etiam intuitiya . Quare si objecta
exteriora a sensibus retnpveas , hxc veritas
*on amplius extat . Hinc 4 ruitur primo , quod
haec certitudo nostrorum sensuum rationem
sequi debet. Etenim pro ut sensus sunt bene
conformati, et objecta exteriora multiplicia,,
eo major nostrarum cognitionum sphaera fit,
atq. augetur .
, 25. Sensus esse debent bene constituti •
Sequitur secundo , quod si nostrorum sen*
suum fabricatio sit vitiosa, objecta non cer*
nimus distinta. En ratio, cur ii, qui morbd
hjcterico laborant, universa objecta sub colo-
ro
Digitized by Google
Ei usque progressibus M*
croceo 'vi/ent. En quo* ratio, «nny^
fci corpora remota , et presbyti,qu* sibi sont
proximiora, non cernunt.
<2<y. t/ziax sensus non sufficit .
Tertio sequitur , quod si nnus sensas non
sufficiat, adhibendi sunt reliqui , maxime ta-
ctus* Nam unus sensus alium corrigit . Sic vi-
aus/ gustus: auditu contra visum emendat.,
af. Medium esse debet simplex . ^
Sequitur quarto loco , quod pro certitudine
’ habenda , simplex esse debet medium , per
quod lux transit , non autem compositum ,
sive mixtum . Ex hoc explicatur cur remus
in aqua cernitur fractus , et sol non videtur in
loco, in quo revera est.
c8t Objecta esse debent in debita ' distantia •
Praeterea requiritur , ut objecta aspiciantur
secundum omnes corumdem situs , et corpoia
sint in quadam distantia , nam si nimis r ^*
^mota , lucis radii a corpore reflexi in oculi
.fundo efficiunt angulum minuto secundo mi*
porem tunc objecta non amplius videntur.
C9. Requiritur sufficiens lucis copia .
Requiritur septimo data quaedam lucis quantitas.
Etenim si lucis copia sit maxima , oculorum
pupillae paene clauduntur , ex filamentis ciliari-
bus, ne laedantur. Contra si lux non sit suf-
ficiens , objecta non cernimus . En ratio cur
jn camera obscura nihil videmus . Haec de
Certitudine physica sati* superque , sequitur de
mon-
\'?4§ # • Z?< errorihut f
monstr&tiva , de qua io Capit* sequenti fuse .
iateque pertractabitur . ' *
f. a P. N yi, - -
'•* * ' s •
pe Methodo demonstranda veritatis ,
3 °* Tria que siti genera dari possunt •
P Rincipio omne quaesitum aliquam proposk
tionem comprehendit , Itemq. in omni
propositione tria considerantur subjectum
nempe, predicatum , atq. eorumdem. relatio ?
Hinc sequitur universa quaesita, ad tpa genera
revocari possunt , scilicet quaerendum est vel
subjectum , vel praedicatum , vel denique eo-
rum relati.o . Ad primum genus refertur hoc:
ex quo producitur foetus humanus , Quaeritur
subjectum , sive causa . Ad secundum refertur
hoc aliud : Movetur ne tellus circa solem , an
Sol circa Tellurem , Exquiritur praedicaturi! ,
nempe num Tellus ? vel sol sit mobilis . Ad
tertium deniq. genus revocatur hoc aliud :
Luxus "rerum exterarum nouatne regno Neapb -
lis , et quanto detrimento sit . Hic quaeritur de-
trimenti quantitas . Revocatis ad haec tria uni-
versae demonstrandae veritatis mysteriis f ac|
reliqua pergamus.
31 . Que demonstratio directa, et que
indirecta .
Secundo in aliqua veritate demonstranda
duplici ratione procedi potest . Vel ex delini-'
tio
. . -e
Digitized by Google
Ejusque progressibus 143
fionibift , postulatis , et axiomatibus , vel ab-
surditatem aliquam ostendemus. Si secundum
demonstratio dicitur indirecta . Sin aliter dire-
cta. Superioris generis sunt, sexta, septima ,
ac decima quarta libri primi Euclidis. Alterius
generis sunt, prima , secunda , tertia , quarta y
£tc. qjusdem libri ,
32. Que demonstratio a priori , et qux
a posteriori .
Ttemq. in reperienda veritate , vel a causis
•ad effectus ; vel abs effectibus ad causas pro-
cedere possumus. Primus demonstrandi modus
dicitur a priori , alter vero a posteriori . Ad pri-
mum genus revocantur universae philosopho-
rum hypotheses , ut illae Tyconis , Cupernici ,
Woodwardi , aliorumq. Ad secundum autem
genus illa> veritates referuntur , quae constan-
tissima observatione , atq. diutinis experimen-
tis liquido constant. Hujusmodi sunt, quae ex
antiquis Aristoteles, iElianus, Plinius, tum
<pi.e Redus , Malpighius, Valisnerius inter re-
centes in rerum natura observarunt , ac no-
tarunt . Ha;c de quatuor demonstrandae verita-
tis modis in genere , nunc fuse singula perse-
quamur , ac primum de demonstratione dire-
cta jam definita .
33. Demonstratione directa .
Quicumque sibi proponit perpendere , num
aliquod praedicatum conveniat necne subjecto %
1. ex integra rei definitione , vel ex aliqua
. ejusdem parte, propositiones accipiat , pro tota
syl-
»44 Veritate *.
syllogismonim catena conficienda : a. si circa
idem subjectum habeantur axiomata , vel pro.
positiones jam demonstratae , iisdem utatur in
demonstratione sequentium syllogismorum * 3..
Propositio , quae in procedenti syllngismo est
terminus medius, fiat major in alio syllogismo:
4. Cum his promissis uniatur alia ex praeceden-
tibus propositionibus jam demonstratis : 5. De-
nique quotquot sunt propositiones quodam in-
ter se vinculo connectantur, donec ad ultimum
syllogismum perveneritis , qui propositionem
illam comprehendit , quam demonstrandam su-
scepimus. Hinc si quis ostendere velit, nemo unus
sorte contentus , ita procedendum sue.
34. Demonstrationis directae exemplum •
Definitio 1. Hominis cujusq. felicitas est sta-
tus ille , in quo omni ex parte est contentus,
eidemq. neq. addi , neque detrahi quidquam-
potest.
Def. 2. Homo est animal perpetuis corpo-
Tum extoriorum impulsibus subjectum , adeoq.
seque voluptates, ac dolores sentire debet.
Def. 3. Curiositas est interior animi nosttf
%is , quae nos ad exquirenda impressionum ol>
jecta impellit.
Def. 4. Benevolentia est quoddam animidt-
siderium , quo ad egenos juvandos rapimur.
ax. 1, Bona in natura sunt paene infinita.
<■ ax. 2. Quicumq. desiderat , non est *V®
Jtbrte contentus . His positis demonstrationem
hunc in modum exhibemus.
Projjk.
Digitized by C
r EJufjue progressibus . 145
Prop, t. Quot ia natura dantur bona , tp-
tideinq. in homire excitari debent de-
sideria . B^na autem, naturae sunt nsne infinita.
1. figo in homine pane infinita desi-
deria excitari possunt .
Prop. a. Homo ita natura est comparatus ,
ut nequeat voluptates sentice , nisi simul sen-
tiat dolores . Def. 2. sed sensationes molestas
felicitati repugnant , Homo itaq. nequit esse
felix .
Prop. Benevolentia est cuilibet homini vis
quaedam insita. Def-4, verum haec exerceri ne-
cuit sine bonorum copia. Homo itaq- benevolus
non potest esse felix .
Prop. 4. Tunc dari posset in homine felt-
eitas , quando ejusdem potentia esset major,
vel saltem aequaretur suis desideriis, Atqui ir\
homine desideria sunt poene infinita , uti bo-
Aa ax. 1. ergo nequit esse contentus .
_ Prop, 5. Deniq.. si homo esset felix , eidem
tlih.il addi , vel demi- posset . Quod est omnii
P° falsum . Nemo itaq. vivit sua sorte eoa-»
lentus. t
35 * De demonstratione indirecta.
Quantum ad demonstrationem indirectam ,
tunc ea fit , quando conclusio cuidam verita-
ti ex se cognitae , repugRet , vel subjecti ali-
eujus proprfetati opponatur . Quo. casu con-
clusio est manifestissime contradictoria atq.
absurda . Sic in allata hypothesi , quod omnis
farto felix # ita indirecte procedi posset ex
* «* .
P<” Veritati, .
jisdem principiis in demonstratione directa siu
perius constabilitis .
* Prpp. t* Felici nihil deesse potest . Cui ni-
Jiil' deest , nihil desiderat *~ Feli* ergo nihil
desideri •
5 Prop. 2. Qui nihil desiderat , omni bono
fruitur. Atqui felix nihil desiderat , ergo omni
bono fruitur* _
Prop. 3* Quicumq. omni bono fruitur , ni-
hil timet* Sed qui non timet y nequit sentire
dolores . Felix ergo nqn potest sentire dolores.
' Prop. 4- Deniq* qui non potest dolores
sentire, neque voluptates sentire potest. Qui
autem nequit sentire voluptates , non potest
esse felix. Felix itaq. non esset felix . Quod
est absurdum*
gd* Aliud exemplum ejusdem demon*. '
strutionis .
Hoc ipsum inversa ratione ostendam , sed
brevius-. Felix voluptates sentit: qui volupta-
tes sentit , sentire quoq. debet dolores : Qai
sentit dolores, timere debet: qui timet, noh
fruitur omni bono . Qui autem non fruituc
omni bono , desiderat . Tandem quicumq* de-
siderat , esse nequit felix . Felix ergo non est
felix * Quod est iterum absurdum . ’
37. Alii demdflstranli modi .
Sequuntur dux ali» demonstranda? veritatis
rationes . Altera enim dicitur a priori , qu»,
a causis ad effectus ; altera vero a posteriori,
qus abs effectibus ad causas procedit , f)e utro-
E orumque- progressibus .
4 JVJ*. modo hic ita ' disserendum ,. quantum res
tanta dici poscit .
38. Quid causa ,
Causa nihil aliud est , quam ens j quod
rationem suificienteni alicujus effectus conti-
net. ex. gr. video fluida animalculis repleta.
Quarro num ea ex ovis, ut voluit Redus; vel
in ipsa aqua ; vel ex srere desgensa ; vel de.
niq. ex materia sua natura animata .
39. Quid primo requiritur .
Ut recte procedatur , distinguendum »st
quid rei conveniat , quidq, qidem tribuatur .
Deo competit, simplicitas , • epicurei autein
tribuebant non sanguinem, sed quasi sanguinem}
uo.n corpus, sed quasi corpus, errabant.
40 . Quid secundo .
Requiritur , ut res pro subjecto , quid
eidem tribuitur, pro praedicato accipiatur .ex.
gr. estne terra mobilis ? Terra est subjectum,
i*obilitas vero est pradicatum
4t. Quid tertio .
Convenit observare num praedicatum ali,
quam distinctam notam habeat . ex. gr. esu
ne luxus regno Neapolis utilis ? 'Dicam, quod
sit utilis , dummodo occupantur in eo omnes
ii, , qui iu reliquis artibus locum non in-
veniunt ,
42. Qpid quarto .
Notatur , quod nequeat dari effectus sine
aliqua causa , a qua dependet , Hac de re ne-
tfto unus philosophus., pra?ter Epicurum , qui .
K g for*-
« 4 & . De Vfritate •
fortuito atomorum concursui rerum ordinem
attribuit , dubitavit ,
43 . Quid quinto ,
Notatur item , quod causa non potest da-,
re plus, quam habet , alias sequeretur quod
pars effectus proveniret ex nihilo . Quo nihff
absurdius .
44 . Quid, vero causa .
Ea proprie dicenda est causa alicujus erfe-
$tus qui positi ponitur effectus , eaq. sub-
lata tollitur 'effectus . Sic in machina pneu-
matica aere extracto., moriuntur animale bla,-
planta; siccantur ,* ignis extinguitqr, sonus non
auditur , duo corpora diversx gravitatis eodem
temporis momento decidunt . Aer itaq. est
prseaictorum effectuum causa sufficiens . '
45 . Qubtuplex cama .
Praeter dicta in causa reperienda , per-
pendunt quoqne est, num causa sit una , vel
multiplex . ex. gr. Mare vento boreali agitatur ,
causa est una . At si dicam , mare fluit ex
oriente in occidentem , esse possunt causae so-
lis , telluris , et ventorum motus .
4 6. Q114 causte conspirantes , qu.eq.
contrariae . . ,
Si causa; sint qupmplurimae , videndurq
quoq. est num sint conspirantes , vel inter se
colliduntur . In exemplo allato , Sol, tellus,
et ventus sunt vires conspirantes , quia ad eam-
dem plagam mare impellunt . At £i sol mare
impellat versus occidentem contra v<ntus
euq.
*
*
Digitized by Google
I
Ej usque progressius . <49»
eundem versus orientem , tunc vires in ton-
trarietate sunt .
47. Notatur primo .
Insuper notandunp , quod quandoq. duo.
feffectus esse possunt conjuncti * sed nori se-
quitur eosdem sentper esse simul . Sic appa-
ret cometa in nostro horizonte , licet quandoq.
mortui sunt magni principes , bella exarse-'
re , atq. auditi terrae niotus , ei hoc non se-
quitur causas horum effectuum fuisse cometa-
rum apparitiones .
48. Notatur secundo .
Ultimo loco est bbservandum 4 quod si
fcausa fuerit hypothetica , non est habenda ut
vera , nisi diutinis experimentis fifrttata , atq.
fconstabilita . His praemissis j quod mundus
sit optimus j ita a priori demonstrari potest .
49; Exemplum .
Def. 1. Deus esi ens perfectium . .
, Ax. 1. Ens perfectum , Voluntate perfecti
praeditum esse 4 e ^ et , ac nequit Velle , nisi
quod est optimum .
Prbp. 1. Ens perfectum , Voluntatem ha-
bet perfectam ( ax. 1.) . Deus autem est
ens perfectum. (Def. 1.) Deus ergo volun-
tatem habet perfectam .
Prop. a. Qui habet voluntatem perfectam
nequit velle , nisi optimum ( ax. 1.) atq.
Deus habet voluntatem perfectam . Deus
igitur velle debet optimum »
Prop< 3< Qui bptiitihm vult suis in actibus,
K 3 id
l
Digitized by Google
5 5° t ‘ JD e Veritate .
id seligere cfehet ex omnibus bonis p&sslbflh'
bus . Deus vero vult optimum . Prpp. a. id
ergo velle debuit. Quod erat demonstrandum»
50 •■•A posteriori demonstratio . « •
Postremo loco , quantum ad demonstratio»
nem a posteriori * si nicet abs effectibus ad
causas paucissima addieienda duco, quae ad Se-
quentia revocantur . 1 . nullus dari potest eflfe-
etus , sine aliqua causa'* Quod si daretur , eX
nihilo proveniret. Quo nihil dici posset absur-
dius ? 2. Effectus esse debet caus* proportio-
nalis , videlicet si unus effectus est alio ma-
jor , aut minor , causa quoq. esstf debet alia
major, aut minor.3» Effectus essi debet caussg
consentaneus, scilicet si effectus sit physicus ,
causa essi debet materialis: sih autem effectut
sit spiritualis * ejusmodi natur* debet esse et»
iam causa * Ex hoc sequitur , quod corpus
cum sit sua natura inertissimum , eidem re-
pugnare debet actuositas * Qu* si invenitur in
homine , ut vis cogitandi , recordandi , jildi-
dicandi , ratiocinandiq. tribuenda est Spiritui*
qui esse «debet alterius natura , quam est cor-
pus . 4. Denique dantUr effectds compositi, qtif
pluribus ex -causis oritmtnr , qu* Ut inveniam
tur , resolvi debent in simplices , atq. perperi»
denda est cujusq. virium quantitas, ex.gr. Tellus
movetur tam ex planetis inferioribus , qui sunt
sal, venus,- et mercurius , quam ex planetis supe-
rioribus , qui sunt inars , juppiter , atq. satur-
uus . Motus hic componitur ex omnibus ho*«
— . runi
Digitized by Google
itjusqUi ptogressibus . _ * 5 I
Hirii Planetarum actionibus. Sed cujusque vis
Supputanda ex eorum massa , «t distantia,
Scilicet quo planeta est major, et telluri pro-
ximior , eo est actuosior : et quo minor et
amplius distans, eo minus agit.
51. SetfUitur Idem. *
At priusquam ad certitudinem morajem de-
monstrandam , deveniam , advertatis velim *
quod demonstratio, quae dicitur apriori, etiam
a posteridri; dependat. Nam i si dicitis^ or
ces si sint in samnio constructae , sunt bonae ■ •
Est demonstratio a causa ad effectum . At
quaero ; cur scitis eas esse bonas , nisi ex alia-
rum usu? Norfne hoc est argumentum a P° a
fiteriori ?
«5& Di Veritati t
C A P. VIII.
5&. De Methodo reperienic veritatis 'probabilis ,
I 7*X dictis facile colligitur mentem tarti
L i ex sensibus exterioribus , quam ex ra-
tione se quamplurimis rerum ideis imbui $
sed multo majora ex aliorum fide addiscit;
Hac una , quae ab orbe condito evenere , sci-
mus. Nobis enim innotescunt tot imperio-
rum ortus , progressui , revolutiones , leges *
artes , bella * .consuetudines funebres , et
nuptiales, ritus , infiriitoe machinae , atq. iiistru-
tnenta . Aliorum etiani auctoritati furidamen-
turri irinititur notitiarum non mod# praesentis
jEurops status, sed etiam totius terrae i Ex
bis sane videtis quantae utilitati sit Omnige-
nae historiae kdeurata lectio , quam unarii et
Vita; Magistram , et veritatis lucem reptiro t
etenim ex diutina ejusdeni lectione, atq.
tohtemplatione , homo evadit . quasi pr*sens
omnibus iocis t ac temporibus ; Qtiof cutri
sint, videamus hiodo quibus cautionibus p*-»
tie eruenda est hujusmodi veritas ex tot, tan-
tisq. inscientis latebris y atq. ex tanta homi-
num malignitate .
53 . Ver iratis moralis fu1tdj.rS.ent a .
Veritas tnoralis alibi definita , .qiiatuor
fundamentis innititur » quae sunt testes , hi-
storia , traditio . atq. monumenta i Etenim te-
stes
Digitized by Google
Ejusque 'progressihus • -
itei in historia loquuntur , historia eorum
iiarrationes cotnprehendit , traditio sive ora-
lis , sive scripta est veluti catena quaedam mi-
tiime interrupta , quw tot anulos continet , quot
sunt aetates a rei gestae eventu , ad nostram
iusque aetatem extensa. Monumenta denique,
quae testes , quae historia , quaeq. traditio ipsa
testantur * probant ac confirmant. Hujusmodi
‘sunt ‘certitudinis moralis ineluctabilia funda-
menta , 'quibus facta temporum , ac locorum
femotissima , nobis paene approximantur , ea*
que ceu intuemur .
, 54. Testium qualitates .
frincipio quo ad testes , unuS hbh suf-
ficit etiamsi oculatus ) ac probus 1 Cur ita ?
tjuia unus decipi , aliosq. decipere potest •
Requiruntur itaque plures , ' atq. conformes v
Quid si plures . sint testes aitditi , unus v£ro
oculatus, cui eorum fides praestanda ? Nemini
credendum , dum modo i aliae circumstantiae,
Iquar auditorum fidem constabiliunt, nori con-
feurrant. ■
!) 5 * Quid histcria .
Historia est narratio eorum , quae sus-
ceSserunt cum adnotatiore temporum y loho-
Irnm , ac personarum , et quo plus iis in no-
tandis Auctor fuerit adluratus ) eo majori
Auctoritate pollet . Antiqui parum fuerunt
adeurati in historia describenda ► Cicero a-
pdd Atticum , in libro de legibrn queritur'
de hoc defectu. Ipse enim historiam sui con-l'
su-
Digitized by Googte
j*54 . De Veritati j
sulatus tam Graece , quam latine , ' tum pdel
tice i quumq. soluta oratione scripsit , quae
temporum injuria una cum aliis ejusdem au-
ctoris libris } periit . Post Ciceronis obitum
historiam Romanam scripsit Livius , verum
non illa mentis acotie , qua Polybius suam \
exaravit . Post Idvium quamplurimi alii facta
Romanorum monumentis mandarunt , quorum
Cornelius Tacitus omnibus praestitit . Ex re-
centibus Italis Nicolaus Macchiavellus , et Fran-
ciscus Guicciardinus , ex exteris David Huirij
et Robertson , philosophice scripserunt . Qui»
bus omnibus , meo judicio - , praestitere histon
fi® Universalis anglici Auctores.
5$. Quid tradititio •
Tertio loco traditio sive Oralis j sivtl
scripta , est ut superius dictum , quaedam ca-t
tena , quorum anuli sunt ita arctissimi con-'
aiexi,ut ad nos perveniat. Quis de facto duj
bitare posset , nisi delirus , et demens , si
ianta, temporum longingnitate id et vulgari
sermone fuerit firmatum ? Fertur etiamnum
Ciceronem Formiis fuisse occisum : osten-
duntur Rom® scal® Gemoni®, pontis sublicii
lo*is : qu® fuerit porta tergemifta > et viem
sceleratus .
57* Quid monumenta i *
Quid si pr®dictis ultimo loco momi-i
intenta, qu® modo extant , addatis, nemo .
«anus dubitat . Reapse quis dubitat Samnites
£xtitisse , et fuisse tam bellicosos . si urbes
a Lb
ttjusgiii progressiius <59
It Livio memorat», adhuc existant , uti Bo-
vianum , /Esernia , TriveAtum , Luceria ? In
Furculis Caudinis clausos fuisse a samnitibus
Romanos , si etiamnum . extet locus , qui
Samnitium campus nuncupatur ? Illud ipsum
dicito de Lucanis, Tarfcntinis , Campanis 4
Volscis , xquis , Marsis , et Frentanis .
58 . Quid notandum .
Noft ftegandum* , quod populari* pne»
judicia, partium studium, vanitas nationum,
principum timor , ac superstitio , quandoque
falsitatfcs , et mendacia propagarunt» , tunc
enim prospicite monumenta , qux rema-
nent . In libris sybillinis , in victimarum ex-
tis , atq. in avium volatu Senatus , Populusq*
Romanus conquiescebant , occidcndusne , qui
«osdem turbassit ?
Ej usque progressibus J5?
menta effjciimt certitudinem moralem , siv»
unitatem • Sin autem in facto aliquo narrato,
concurrant duntaxaj testes f et historia . En
dimidium certitudinis . Sjn vero pra-ter testes,
et historiam , concurrat etiam traditio , tunp
probabilitas erit, ut 3, Sin deniq. eK qiia-
tuor , unum solummodo ^piiucjpium esc ve-
rum , «t traditio , vel historia , tunc appella-
tur verisimilitudo .
6 1 . Quo malo definiuntur probabilitates.
In definienda probabilitate , supputandae
sunt omnes caijsre , quae elfectum producunt,
Vel destruunt . Si quis a me exquirat , m«-
rieturne mense Aprilis anni currentis 1791.
Sinensiurh Imperator . Mihi quaerenda est
ejusdem artas, valetudo, vitae modus, impe-
rii forma , praesens rerum status ac clima-
tis constitutio . Haec omnia si quis ad-
curate supputare apserit , quarsitum resol-
vet . Hac supputandi ratione quamplurimi
Regnorum , atq. imperiorum revolutiones mul-
to ante noverunt', et Cicero ipse Reipubii-
coe perniciem praescivit, ut legitur jn suis
epistolis non modo ad Atticum , sed etiam ad
alios suos familiares.
62. Ex quo probabilitas intrinseca .
Itemq. probabilitas vel a rerum natura ,
vel a diutinis observationibus eruitur . Al-
tera intrinseca , altera vero extrinseca ap-
pellatur. Superioris generis est barc . Ex tri-
^\nta millibus tesseris , quarum viginti millia
sunt
r$*
rnunt coloris albi , decem vero millia? sunft^i
loris nigri, quaeritur ?x theca erueturne una
albi coloris , vel nigri? Respondetur quod faci,
lius eruetur illa, coloris albi < Cur ita ? qui»
earum numerus est duplo major, quoniam
$unt tesserae albae ad nigras, ut. Q. ad i. Haec
dc probabilitate intrinseca .
6%. Ex quo probabilitas, exxrinseca .
Quantum vero ad extrinsecarti , ipsa e*
repetitis observationibus, atq. experimentis e-
ruitur. En artis medie*, politicae, tactis* ,
pecuariae , atq. ipsius agrorum cultur* funda,
«tenta , quae ab ultima antiquitate repetita ad
nostram usque artatem pervenerunt . Qua de»
morbis humanis lpjpoc?ates, ,qu* de imperii*
Xenophon et Polybius , quae de ajrte mi^
litari Vegetius, et qux denique de pecuaria^
et de agronoinia Columella , M. Varro , Cato,
et Cqrnelius Celsus scripserunt , sunt- etiam-
nunc vera., uti fuerunt illorum, temporibus, v
64^. Quid- probaljiitas simplex , et composita .
Praeterea, omnis probabilitas vel est s i”kt
plex , Vel composita . Dicitur sirqplex , si da-,
tum sit unum . Sua vero daja sint duo, veh
tria , vel qnatuor , probabilitas appellatur com-
posita , eoq. magis , vel minus cqmposita ,
quo data sunt in majori , vel minori,. nume-
ro , Severioris generis est hoc exemplum v
M,orieturne Sinensium Imperator foe iq, an noli
At si quxratp : Julorieturate mense Junii , t di$.
quinta, hora decime , atq. fulmine percussys.l.
est qilterius generis* 65»,
Digitized by Google
Ejtisque progressibus • Y 59
6$. Hujus supputationis utilitas,
Hac in re legendae sunt probabilitatum
delineationes super vita humana* Despariu
analysis MontmorJ , ars conjiciendi Bernou!H X
atq. H allui memoriae , quae in transactioni-
bus Anglici: nuin.196 inveniuntur, Haec rerum
scientia tam utilis requireret diutinas vitae hu-
manae observationes , atq. excitare deberet
nostrorum matheinatuni cultores ad eam exco-
lendam. Quid Reip. tot, ac tantae eorunidein
abstractiones , supputationes , aequatiqnumq.
resolutiones? Iu tenui maximus labor.
66. Quid verisimilitudo U
Denique verisimilitudo est illa veritas
quae infra certitudinis dimidium reperitur *
dtenim probabilitas, quae certitudinis dimidio
aequivalet, dicitur dubitatio.
67 . Quid in probabitate supputanda ,
Sed quidnam requiritur, ut rectissime proba-
bilitates supputentur? Necessarium est i .perperi,
dere , num illud quod quaerimus, sit nec ne
possibile . Ex gr. Quaesivit Patet Avercaniw
quaesit mentis humanae natura quis crederet*
Viginti, et amplius annos perdidit. Illud ipsum
(dicito de iis , qui sedem animi in corpore et‘
quo pacto cum ille uniatur, contendunt ' *
<J3. Sequitur idem ,
Secundo si res sit possibilis , tunc suppum
tandi omnes resistentiae gradus , mt dictum
fuit in allato exemplo de Sinensium impera
forp, v r •
17
ifo * J)e Veritate J
6 $. Quid aliud notandum i
Tertio loco notandum , quod si
quaesito duae syllogismi praemissae invenian-
tur , altera v$xo certa , altera autem probabilis ,
conclusio, habenda, est probabilis . ex- gr^
Quicumq , literis operam dat , evadet do-
ctus r -Atqui Petrus, assidua lectione , ac me «r
ditatione est contritus . Evadet itaq. doctus •
Sin vero ambae praemissae fuerint probabiles*
tunc conclusio probabilitatem probabilitatis
Continebit; . Sic unus testis etiamsi oculatus
dimidium habet probabilitatis, Qui autem ab
illo factum inaudivit ., habet dimidium, primi,
scilicet dimidium dimidii , videlicet quartam
probabilitatis partem . Quod si tertius narret,
quae a secundo audivit ? Hic - habet octavam
partem probabilitatis < E contrario augeri
possunt gradus probabilitatis usque ad certitu-
dinem . ex. gr. Unus testis fidem habet , ut„
i, si testes sint duo, duplicatur fides . Quid,
si decem , centum millia , ut in eructionq.
montis vesuvii an, 1767. Haec eandem condi-,
tionem habet , quam illa sub Tito a Plinio,
descripta, cujusq. monumenta suat urbes Pom*
pcjana , atq,. Herculanensis nuperrime effossce.
70, Quae probabilitatis classis seligenda.
At ex omnibus probabilitatis generibus ,
ea esse quaerenda arbitror, quae in, re (Econo-
mica versantur , in qua una vellem , ut .vos,
consenescatis . Qua in re exemplum prtrbu\
ia duarum regni provinciarum descriptione
/
Digitized by Google
Ejusque progressibus 1 6l
duobus voluminibus edita . In oeconomia enim
describenda maxima cura est habenda de agro-
rum cultura, pecuaria, reliquis artibus primitivis,
ac secundarias cujusq. provinciae • Scimus etiam
quantum superficiei continet unaquxq. provin-
cia , qux pars culturx , quae pecuariae , quaeq.
caeteris usibus inservit . His addite pretium
productionum , et. pecudurt^ , industriam , po-
pulorum commoda, onera publica*-, bella in-
testina , civium studia , mores , consuetudi-
nes , artium instrumenta , et machinas .
71. Sequitur idem. i
Prxterea philosophi est scire , quae sunt
pondera, mensura? , monetae , mercatus, por-
tus, navium multitudo, principis vires, tri-
buta , vectigalia , viarum securitas ; luxus,
si exterorum artibus, vel propriis et quomodo.
Philosophi quoque est videre , quae commercii
pars in unaquaq. provincia exercetur , et nuru
commercium sit maritimum, vel terrestre, in-
terius vel exterius , et quibus in rebus. His om-
nibus denique addenda incolarum supputatio ,
eorumq. aetas, exercitia, morbi, praejudicia
popularia , propensiones , affectus , juventutis
institutio , gymnasia , ludorum generd , et
qux . Quae cum sint , quis audeat se phy-
losophum nominare si haec ignoret? in quibus
addiscendis , et docendis tum voce , tum scri-
ptis socratcs, Plato, Xenophon , thucidides,
Aristoteles , et Cicero consenuerunt .
Ex iis, quae hoc in libro magna cumveu-
* . * L ra
*6<l De Veritate .
ra extricavimus ,. facillima patet uuiversa ve-
njatis genera ex sensibus, ex ratiocinatione,
atq. ab aliorum auctoritate oriri . Qus autem
a sensibus ortum habet , observationibus in-
nititur . Quae a ratiocinio , in veritatibus pri-
mitivis est constabilita . Quae denique ab
auctoritate, a testibus , ab historia , traditione,
atq. a monumentis pendet . Hinc*quo plu-
res sunt sensus , ac perfectiores , eo major est
veritatum intuitivarum numerus . Quo vis
ratiocinii est acrior, eo fortior est veritatum
demonstratio . Ac tandem , quo testes sunt
•sagaciores , historia adcurate conscripta ,
traditio firmior , et monumenta clara , eo
etiam certior est veritas . Quibus ultimo lo-
co accessit ratio supputandi probabilitates . Re-
liquum est , ut paucissimae reguls vobis ex-
hibeantur , quibus veritas practicb invenitur ?
atq. aliis tum viva voce, tum scriptis expli-
catur . • «
' *
• v
CAP.
Digrtized by Google
Ej usque progressibus .
M5g
C A P.
IX.
* ' • ' ** • •
. JQe regulis prfictieis recti philosophandi *
"1) Eg. I. In cujusq. qu.esiti solutione omnium
l\ primo definienda sunt vocabula , maxime
si ambigua , et implicata .
Hujus regutae neglectps , etiam apud scri-
ptores magni nominis concertationes maxi-
mas excitavit , Definiantur voces , luxus , va-
cuum, et libertas, et riesirrent contentiones.
Quis crederet ? Leibnitius , et Clajrkius con-
tenderunt de vacuo , priusquam definiverint.
Hoc peccatum peccarunt scholastici „ methodi
prorsus ignari .
Reg. a. Semel determinata vocum vi, nemi-
ni convenit ab ea deinceps recedere .
Quamplurimi scriptores hac in re aberra-
runt . Penes antiquos epicurum reprehendit
Cicero pluribus in locis. Penes autem recen-
tiores , Hobbesius, Spinosa, et ipse Carthesius,
in hoc peccarunt . Efex natur® apud primum
non sernper habet eandem vim . Deus non
est sernper idem apyd Spinosam . Neque Car-
thesius ejus etherx purissimx eandem tribuit
significationem*
Reg. 3 . Qu.esito in resolvendo , ne tempus
frustra teratis , videndum si sit solutionis capax . .
Si primum, solutionem quxrite , sin alii er de-
seratur .
L a * Si
104 De Veritate i'
Si id omnes scriptores perpenderent , tem-
pus non ammitteretur . Pater ut superius di-
ctum , Avercanus viginti , et amplius annos
mentis humans naturam frustra meditatus es,t.
Ab ultima antiquitate quaeritur vacui existoh-
tia , vis attractionis > aestus marini causa , et
sexcenta alia *
Reg. 4. Si qutesilurti resolvi possit , tunc
videto si resolvi posset in omnes ejus partes ,
vel in una » ,
Hujus generis sunt quaedam quaesita , qua
plures in partes adspicienda sum . ex. gr. lti-
*us refertur ad familias, ad civitates , ad im-
peria , ad hominum coetum , nisi hac omnia
considerentur • quaesitum non potest Bene de-
finiri , maxime quod uni familiae , uni civi,
tati , uniq. imperio potest' esse u ilis , aliis
vero maximo detrimento . Quam ad regulam
si animadvertissent tot tantiq. recentes luxus
scriptores, non consenuissent vel in eo lau-
dando , vel vituperando. '
Reg. 5. Si quxsitum sit solutionis capax t
extricandum tunc remanet , num sit simplex ,
vel compositum scilicet num unum , vel plura
membra habeat .. • '
Illud quippe est perquam adcuratfc definien-
dum, alias -erratur . Sic in malorum origine
videndum primo quid sit malum . Deinde
num existat in universo, tum si sit ejusdem,
vel multiplicis generis Demum si sit multi-
plex, distinguendum in omnes ejusdem cl as-
tes .
i
Digitized by Google
' Eorumque progressibus. 165
'fes . Dicito hoc ipsum de voce luxus superius
memorata.
Reg. 6 . Si q tussitum resolvi possit , tunc
constabilienda sunt principia clara frnm , ata.
omni ex parte manifesta .
px contemptu hujus praeclarissimi reguli
Hobbesii conclusiones sunt falsae , quia la Isis
principiis innituntur . Hunc in errorem inci-
derunt quoq. omnes Pyrrhonii , aliiq. veritatis
infipugnatores .
Reg. 7. Propositiones quot quot sunt , omnes
Jluere debent veluti totidem illationes ex prin-
cipiis superius , firmatis ac stabilitis . Quod
tunc evenit , quando omnes ita inter se conne-
. etantur , ut ceu quandum catenam efficiant ^atq.
una ab alia nascatur .
Qui id non consequuntur , habendi sunt in-
genii plumbei . En ratio cur juventus neccsse
est, ut; consenescat in addiscendis Euclidis
Geometriae libris planis . Etenim in illorum
lectione modus adquiritur demonstrandi , ad-
miratur in iis, quo pacto secunda de monstra-
tur ex prima propositione , et tertia ex se-
cunda . Sic deinceps . Aristotelis aethica eo-
dem ordine est conscripta , qua in addiscen-
da juvenum profectas esset major . Nam non
de rebus abstractis , sed de homine agitur , ve-
rumtamen nemo unus eam legit, accurat . Cur
ita ? quia eorum institutores nondum sciunt
Aristotelem extitisse , fuisse virum doctissi- .
l> 3
unim j
i*66 ;• Br Peritote-». . gt
mmn , -ad Nicomacum scripsisse decem de
sethica libros. ' ' ■ •** .nV
Reg. 8. Conditis , sub qnk subjecto prgdicu -
tum convenit, est adcuratissime definiendum* Eap-
nitn philosophi munus est rationem, reddere t
fiio pacto effectu! ad causatn referatur .
- Queritur enim a seeulo praeterito usq.* ad
prarsentem diem , num luxus sit statui alicui
UtiSfS'? 1 ' . J '.w,;-' j, fi ; -i 't . •• *>fi-
Huc usq, universi scriptores in genere quae-
situm extricarunt. Sed false omnes. Itaq. eum
vel commendarunt , vel vituperarunt » Cur
ita ? Quia quarsitum non fuit iniqua m bene
ptopositum i Sed dicendum tst : pratsens luxus
est utilitati , vel detrimento regno neapolis I,
vel Rom.el Quaesito ita proposito , videndum
mini otnnes artes primitiva , et secundaria
possint ne numerum artificum majorem h«»
bere? Si possint, necessum est , ut ii^plean-
tWr . Siti aditer , et remanent in toto regno
centum millia qui laborare possunt , iisdemqj
-Occupatio deficit . Quaro isti centum millia
vuftis , ut iiiOpes vagentur, vel ut expellantur
e* statu, vel occidantur , num denique in ar- .
tibds itfjAis Occupandi ? Quis npn videt 1»^
xum non modo esse huit statui uttlem , sed
ilittirti decemriufn' ? ‘-fi
RVg. 9 . Si in qudsitb rOfoleemdo , vobis non
ebniiiigat cettiiadiheth repetite , tunc probabio-
llialtm auffite , riebir eyuhg.antd» niti MafKiri
V~ ‘ ' - - * -l V ' pro - *
Digitized by Google
Ejusque progressibus 1 6f
probabilitas . Verum cavete , ne hypotheses ve-
lati theses habeatis . .
Quaeritur nuin sol , circa tellurem , ve] haec
circa illum moveatur. Certitudo omnino de-
fecit . Quaerenda est probab*lita; . Utraq. est
probabilis. Tunc quaere probabiliorem. Mibi
videtur illa Cupertiici , quia mjnus me allicit.
Nam facillime intelligo revolutionem diur-
nam terrx circa seipsam , atq. illam annuam
circa solem in eccliptica „ et sojis re : «jluno-
nem circa proprium axem vigmti septem die-
rum spatio .
Reg. IO. Non omnia quxsita sunt ejusdem
geperis , alia enim sunt physica , alia metaphi •
sica t aha denique moraba . Si physica sensus ,
observationes , a/iosq. homines interrogate . Si
i nethaphysica , adhibenda est ratio , ac demon-
stratio . Sin denique moralia . Notate testes ,
historiam , traditionem , ac monumenta .
Licet hxc sint per se clara, verumtarnen
in rebus facti , nulla ratioctnii . Dum facta
video, rationem non audio Sxpe etiam in
re clara , et manifesta , qua mpluri mi testibus
utuntur . Fortasse testes imiorem rationem
habent j quam ipsa ratiocinia firmissimis prin-
cipiis constabilita ?
Reg. ii. Quo pacto in narrationibus histori-
cis procedendum , si monumenta amplius non
extern ? Codices consulite , quibus in legendis
funditus sciri debet scriptoris lingua • At ca~
L 4 vrr#
l ( 8 De Veritate , *
' *, ^ *j t t ' J ^
veto ne Verslones vulgares , Hef. itxicos con X-
munes adhibeatis . ^ •
Seri quorsuih hcpc - ? Quia 'nulla lingua in
aliam translatari optime potest. Quatvis .enim
lingua suas habet pecujiares proprietates- ,<quae
nullo pacto possunt Exprimi in alia . Quid
plura ? Sufficit legere Ciceronis , Lucretii ,
Virgilii , atq. Ovidii opera . in linguam Ita-
liqpm versa. Nihil foedius iHorum versioni-
bus , «sive auctorum defectto y sive nbstrre lin-
gua inopia, atq. ,ut ita - dicam imbecilli-
tate. Mihi dicatur , ubi sunt illa rerum mo-
bilitas , sententiarum gravitas , verborum
vis , atq. proprietas , quae aliquid hibent fli-
vini'?
Reg. 13. Ad intimissima scriptoris alicujus
sensa penitus intelligenda , prxter linguam , ju-
vat quoq. scire illius 'patriam , Ktatem , secu-
lam qko scripsit ,vitgm : publicam, ac privatam,
> sectam „ religionem , imperiv firmam , mores
denique y 'propensiones , adjectus , educationem ,
studia , exercitia , ac partium studium .
Hrc enim omhia ad plenissima scriptoris
sensa intelligenda mixime conducunt • Natn
quiiumque- scribit etiam nolens suis in libris I
transfundit suos mores , adfectus y tempera-
mentum , opiniones , scientiam , oartium stu-
dium , atq. alia sibi propria . Brevius sjui-
cumq. scribit , se ipsum describit , Quid li-
ber, quam Sermo scriptus ?• Nonne sermone,
aliorum animos paene videmus?. Hoc fusius, ac
1»T
Digitized by
Gpoglel
Ejusqie progrersibnj • i <5$’
latius exemplis ostenderem, si in re tam cla-
ra , testibus indigerem .
Reg. 13. Non unum modo scriptoris opus >
est diligentissime versandum , verum maxima,
cura lectitanda , sunt omnia, ut scriptoris mens
ex universis ejusdem operibus constet • Potent
enim esse , quod aliquod rejecisset .
En ratio quare quampluritni in judicando
errant . Quia vel integrum librum non le-
gunt , vel non intelligunt . Quid si. reliqua
scriptoris opera , ignorent , vel non curant
scire ? At quid statuendum , si scriptor de
aliorum opiaionibus, vel factis agat?
Reg. 14. Tunc exquirite primo , an scire po-
tuerit, 2. Num fuerit perspicax. 3. An in ju-
dicando adeuratus . 4« Num in referendo since-
rus • In quibus si uni eorum defecerit , fidem
ei denegate . Sin minus , eundem habete et dili-
gentem , et sincerum , et veracem .
Hujusmodi sunt optimi historici noti . Li-
vius , Sallustius, Cornelius Tacitus praestantis-
simi fuerunt historiae scriptores . Apud recen-
tiores Nicolaus Macchiavellus , Franciscus
Guicciardinus , Bernardus Segni , Angelus de
Constantia, Robertson , David Hum,atq. hi-*
storix universalis anglJci scriptores . Quid si
ex uno scriptore quamplures acceperint ?•
Reg. 15. Si quamplurimi , etiamsi mille ex
uno scriptore sua traxerunt , omnes simul tatl%.
valent , quantum unus., quem transcripserunt .
Quod si clare constet historicum -fuisse
*
J
<?» , ^ De Veritate J
facti scientissirtitim , in cognoscendo perspici
cem , in judicando adcuratnm , atq. in narra-
tio/libas sincerum , tribuenda illi, fides ? Tunc
observandum .
Reg. % 6 ' Num liter sit spunus , vel genui-
nus ; num interpolatus , vel mutilatus . Si spu -
r.ius , eundem rpjcite ; si genuinus , retinete .
Si interpolatus , notate additiones . Sin denique
mutilatus , ejusdem lacunas agnoscite , quas si
poteritis , restituite .
Primo liber dicitur Spurius, si sit alius au-
ctoris , quajn iHius> cujus nomen praefert . Sic
Jjbnr de consolatione Ciceroni adscriptus ; est '
Hgarjii .Ergo spurius. Contra VirgHii .®nei-
dos., suflt Virgilii , nam, ab ejus obitu ad
praesentem usque aetatem eidem tribuitur . Il-
Judq. ipsum dicitp de Ciceronis, Horatii, Co-
lumellae, M. Varronis operibus-. -Tertio loco
si in Codice m°dp aliquid legitur , quod in
scriptqcis :$t#te , vel antiquis Codicibus non
legentur , dicitur interpolatus . Denique si
jaunc aliquid desideretur , quod fa antiquis
:jpndieihu» e*tfeat , appellatur mutilatus .- Hd-
Sjjtm omnium exempla surtt paene infinita ,
jju* brevitatis gratia omittuntur ; ^t quS rd-
tione fiaec omnia internosci possunt ?
Reg. 1*7. Dicito illum librum esse spurium ,
jt. -Si scribendi stylus , vel cogitdndi ratio non
sit illius scriptoris , cujus nonfen profert .
9. j&i a scriptoribus corvis non sit memora-
V* * Si adeo ineptus, ut cui tribuatur , nul-
. Io .
Cigitized by Google
EjuspK progressibus n *7P
lo modo possit convenire. 4. Dengue libe*
habendus eit 'spurius ,* -si antiqui eum rejecet
irini* /; • -■ - iV .. .. 4 ■ i . *. ■*'
Reg. 18. Contra^ liber habendus est genuinus •
I. Si stylus , et cogitandi modus illi conve •
ni aut , cujus nomen > prxsefert : 2» Si a scri-
ptoribus Coxvis sit memoratus : Si antiqui
de libri genuitaie , minime dubitarim .
Reg. 19. Lib^r habendus est interpolatus t vel
spurius y si facta , et personor memorentur scri-
ptoris xtate posteriores . Ipsum dicito de voci-
bus , ac locutionibus . Ultimo loco si doctrinas
•Si st e mati sibi proposito contrarias contineat *
Quid si scriptor fuerit ineptissimus*.
Reg. 20. 1 Codex est mutilatus si in eo aii-
quid desit , quod vetustissimis in codicibus le-
gebatur : 2 . Si qux continet y vani , cottfuseq .
leguntur .
* t ' Haec pro auctoritate humana satis esse du-
co . Quo ad divinam , praeter ea superius di-
cta notanda sunt etiam quae sequuntur.
Reg* 21. Oportet perpendere .1. Nam Deus
loquutus fuerit' 4. Cui loquutus : 3. Quo in
loco : 4. quando : 5. quid'., 4 .
Haec omnia manifestissima sunt in quin-
que Pentafheuchi libris a Mose scriptis . Nam
Deus loquu,tus cum universo Populo Haebrreo-
rum . In mote Sinai , post eorum egressum
ab iEgypto . Quae autem loquutus fuerit in
duabus Tabulis lapideis continebatur * Quse
licet
j ' * De Veritate, j' v> •.
licet constent ; , veruuuamen videndam insu-
• • '*•' • , i " . . f *.
per •
Reg, 2*. Num qu& Deus dixit , ai/ aoj incor-
rupta , vel interpolata , vel mutilata pervene-
rint. 2. i 1 / sensus , ac vrria possint varii ac-
cipi . Si autem varie accipi possint , nemo «aaa
fuo arbitratu , ac teneri intellegat , W aat
(Catholicae Scclesix judicio , standam erit .,
Hujusmodi sunt praecipuae rCgulae , qua? me-
thodo analitic.e maxime inserviunt . Quae au-
tem sequuntur ad syntketicam spectant.
CAi .
Digitized by Google
Ej usque progressibus : ,
• , > , 4 * » f
C A P» Ultimum. \l'
De regulis explicanda veritatis , tam viva voce,
quam scriptis •
I T' X omnibus animantium generibus unus
1/ homo veritatis capax , est quoq. loquela
praeditus , qii^ sui animi intimiora sensa expri-
mit . At mirabilior ejt scriptura , qua cum
absentibus temporis, ac loci loquimur • Sed
si philosqphi , si parentes, si ludimagistri
desiderent , ut juventus utiliter haec divina
rationis instrumenta adhibeant, sequentes re-
gulas ob oculos habeant.
* r Reg. i. Initio cujusq. facultatis , magister
doceat , quid ea" sit , que fuerit ejusdem origo,
progressus , vicissitudines , scriptores , atq. quas
in partes ea distinquatur. v ; • , ■
Cur itl ? ut sciant auditores , quae ipsi com-
parant , atq. univers® scienti® quandam desi-
gnationem ceu^ in parva tabula adumbratam
habesmt . In quibus enucleandis una , vel ake-
ia lectio sufficit, ne rerum multitudine deti-
neantur ii , qui paucis prsceptis sunt im-
buendi . . f _
Reg. st. Maxima cum brevitate , ac claritate
simul primo controversis: status proponatur , de-
inde suas in paries dividatur ; tum inutilibus
resectis , omnia sensim sine sensu explicentur •
In hoc a quatnplnrimis erratur. Neq.enim
-v t pro-
«r
ffif •• -
J-dolemata sciunt acute propd n ere , neq* omnes,
nodos extricare. Veriwn omne tempus in
congerenda^ cujtisq. generis eruditione sine
ullo ordine, judicio , ■« lepore tevurit * Qujf
GrammaticorutntForensium^c medicorum ple-
ynmq. est perquam inepta scribendi* ratio .
Reg. 3,' Vocabula omnia definiantur , ut quid
sit res de qua agitur , plenissime intelligatur l
Hujus iftilissim* regulae contemptus juve-
nes impedit ,■ ut bene iatelligant , atq. ad-
discant .
Reg. 4. Ex definitionibus officiantur axioma*
ta ; atq % postulata , ex quibus clein emitis prae-
positionum series eruatur . ,
Haec rectissima docendi ratio, quam sibi
sumunt Geometr* , est illorum omnium, tjui
sciunt ratiocinari . Divus Thfcmav’ non erat
Geometra , veramtamtn quia divino ingenio
praeditus * ordine scripsit . Quid dicendum de
Aristotelis ethica tam pressp et ta!n stricto
ordine Conscripta ? ' , « . ,
• Reg. ij. Definitis universe scientia voca-
bulis , initium sumatur a rebus simplicifribus t
ac facilioribus , atq. ad maximi Compositas 9
jfuxijpeq. difficiles procedatur .
Sin aliter fiat., discipuli non krtelligunt.
Reg.' In rationum ''catena conficienda , ita
ordiatur , ut altera 1 alteri prxluceat , atq. alte-
ra alteri inserviat . Ex quo tandem integrum
disciplinae systema compingatur omni ex parte
connexum .
Reg.
Digitized by Google
Ej usque progressibus . <75
Reg. 7. Caveat magister , ne rationes , vel
luctorum loca sint tanto in numero , ut pue *•
rorUm mentes iisdem pie ne obruantur •
Magistri imitari debent naturam , qux puel.
los primo lacte nutrit , dei n cibis parum duris #
Reg. 8. Cavea^ l^oq. ne rationes adeo invo m
lutas proponat , ut auditorum captum superent
tieq. tandem sint adeo eloquenter proposita } ut
eorum animi vetborum concinnitate potius al-
lidantur quam argumentorum gravitate ? ac
"firmitudine convincantur ,
Ex hac regula eruitur * rationes esse de-
bere claras, solidas, ac naturali quadam sim-
plicitate exhibitas . At si actionum eloquen-
tia in magistro sit maxima, uti in prxstan-
tissimo viro ab . Genuensi , discipuli parum
proliciunt . J .
v Re g- 9* Si alicujus effectus causa in eno-
danda desit certitudo , tunc exquirenda est pro-
babilitas . Quod si h<tv quoque dejiciat , 'requi-
ratur verisimilitudo .
Hujusmodi est mos tam philosophorum ,
quam eorum , qui naturx phaenomena ri-
mantur, sed maxime illorum qui res politi-
cas, atq. vEconomicas supputant. » #
Reg. 10 . Quod si oua hypothesis non suffi-
ciat pro alicujus quxsiti solutione , Tunc iCa
hypothesis deseratur , quxraturq. alia . <
Quid si secunda , vel tert.a hypothesis re
quidem sufficiant? Tunc quctsiuinj. est su^i
natura inenodabile J proiodeque deserendum ,
bic
t-U.
. -5 . De Veritate.
Sk in unione mentis cum corpore hypothe-
ses adhuc inventae , omnes sunt fallaces. Qus-
5 tio igitur enodari nequit .
Reg.ri. Caveant magistri , « sophismata ,
aut paradoxa auditoribus proponant . Nam ju-
,«ne/ Awe* imbuta , facillimi turpis»,
tnum in scepticismum prxcipitat .
En philosophia? scholastica scopus nfento
a literatissmis viris a societate aelimmatus .
Ars sophistica etiamnum apud nos floret in-
ter Forenses, et medicinae imperitos.
Reg. 12. Vocent magister modum , quo I*.
g endi simt philosophorum hbn r ut discipu 1
luctaris mentem , « « ita dicam ,
^R^rV. cuod P ro historia legenda ,
addiscantur prius ckronologia **&**”&*>
ut sciatur tempus , « W, «■ w
r«nf gesta. • • • fc '- • •. „ ■ „
•Reg. 14. natUrd ■ j '
ac pravus . Ergo pontus ut educationi defrr
tur , proinde?* magister curat auditores* redde-,
re laboriosos < at*, honestos . Etenim » eosdem
non poterit effieer* philosophos , faciet saltem
Verum Vehementissime curandum #
1 . J • 1 nhnriosa at*, benevola . Nam
ut tuyenfus stt , laboriosa aii/ ,• ..
habenda sunt pceu cujusque ■societatis
fulcra r qua corpus civiU tuentur , «r susten-
tant .
Ex
Digifeod by Google
Ejusque progressibus, j-77
Ex hujus regulae neglectu innumera juve-
num multitudo misere languet. Magistri e-
nim , et parentes ea non curarunt.
Reg. 16. Magistri quoq, munus est in ju-
ventute amorem , obbedientiam , et gratitudinsm
excitare erga parentes , qui habendi t unquam
Dii terrestres .
Penes antiquissimos Lacsdemones , non
modo erga parentes , sed omnes senes vene-
rari tenebantur juvenes cujusq. aetatis , atque
ordinis , Haec submissio , atq. obsequium ,
nescio quid divinum , in Republica eiltcit .
Reg. 17. ltemq. ne juventus paterna altigu -
riat bona , magister illos doceat victus tempe-
rantiam , maximi quia ciborum copia, potius
opprimuntur , quam rejiciuntur vires.
De «sanitate tuenda multi scripserunt» Ve-
rum nostri corporis perturbatio , ejnsq. har-
monia tx nostris sensationibus intelligitur .
Quisque scire debet quid ei noxium, quidve
eidem utile sit.
Reg. 18. In tibris conficiendis , observan-
dum , num libri sint historici , vel dogmatic -
ii historici , notandum si de natur. t phaenome-
nis , si dogmatici de artium , scientiarumque
ortu , as progressibus agere debent .
Si de natura? historia , sciat auctor phsno-
meni explicare . Facta enim memoriam c -
Junt, intellectum non instruunt. Si de arti-
bus, et sciehtiis , studeat earum initia inve-
nire , cultores recensere , earumque progr 2
M si
e
/
l?8 De Verittte\ •
sus, ac vicissitudines manifestare •
Reg. J9. Si vero historia sit literaria , de-
scribantur illustrium virorum vitr , operet f in-
Venta , patrite , eetas , atq. discendi ratio ,
Nam h:ec omnia summopere juvant , ad
illorum scripta plenissime inrelligenda .
Reg. 20. In historia imperiorum civilium
texenda . perpendatur eopum origo , forma , le-
ges , progressus , ac resolutiones .
Reg. 3i. 'ii libri si/tt dogmatici , primo
definiantur voces , deinde ordine disponantur
ratiocinia , tum perquam solidis rationibus o-
mnia firmentur . •
Reg. '22. Vitetur pedantismus . Nam eru-
ditio _ est sapientissime spargenda ; Itemq. res
sint a communi ac vulgari usu emota : ; lingua
facilis , atque nativa quadam simplicitate exor-
nata • .
Haec de artis logicae elementis , in qui-
bus ostensum est primo , quo pacto mens
humana tum sensibus exterioribus , tumq.
hominum societate ac loquela rerum noti-
jtiis imbuatur. Dictum est secundo qui sunt
errores, et quje veritates cujusq*. generis , ut
.illos declinare, has invenire possitis . Reli-
quum est , ut tantae artis praecepta in omni
vitae curriculo elucescant, curetis. Nam eo
fcientiores eritis , quo sapientius et honestiuj
agetis ?
( Logic* finis .
Digitized by Google .
APPENDIX
• •
DE LOGICA REDUCTIONE AD ARITH-
METICAM „
§.i, , mtfM. Ogitanti mihi saepe numero,
IgW rfrJg atque animo recolenti non
modo 'facta historica , sed
"■^i: . ~5 =r ipsa omnium scientiarum ,
artiumque objecta , eat sem-
*' per nihil aliud esse mihi vt-
nisi totidem mentis supputationes. Quod
quidem est adeo verum ut nihil supra . At
^cet philosophi nimis multi et recentes hoc
^perfunctorie dixerint , verumtamen horum
‘nullus rem explanavit, Hobbesius ipse maxi-
mus ratiocinator de arte computandi suam
Logicam inscripsit , at sub speciosa hac deno-
minatione gihil aliud fecit , quam Dialecti-
cam sui temporis exponere. Burlamachius de
jure naturx agens , id quoque dixit ; Et post
Ilurlamachium quamplurimi alii . En ratio f
qux me impfllit hanc lectionem ceteris a-
; liis jam expositis addere ; qux et pro rei no-
vitate , et utilitate simul requiret , ut majori
adcuratione tractetur. Sed quorsucti haec*? ut
Dialectic® studiosi arithmeticae addiscendae ne«
cessitatem agnoscant. Ad propositum.
M a §. u
§. *. Principio philosophia si intimius in.
spiciitur, quanta quanta est , scientia nume-
rica est . Etenim in physica supputatioae co-
gnovimus corpora esse sua natura extensa,
impenetrabilia , divisibilia, inertia . Itemque
ex eadem scimus alia esse sapida, alia insipida.
Opaci, vel lucida, vel mollia, yel elastica,
vel dura j eademque mantis, vi qualitates cor-
porum peculiares , metallorum , fossilium-
que usque- ad stellas ipsas nebulosas, defini-
t$ fuerunt. Hoc maximum naturi systema
condkum esse ab eo ipso ,* qui tot miris i n-
explicabilibusque legibus eum regit ac guber-
nat , nonne haec scientia nobis certissime a-
peruit? Qui alia facultas potuisset determina,
re cqrporum principia , eorumque combinp-
tiones; qui naturi progressus , ejusque tam
priteritas , quam futuras revolutiones , nisi
divina mentis supputatio ? Ad -hanc igitur re-
ferenda sunt in systemate, tum physico , tum
morali legum omnium , ac virium determina-
tio : in ithica temperamenti , propensionum ;
atque affectuum docilitas: in politica imperio-
*rum origo , formi , prpgressiones , vicissitu-
dines , artes , bella , leges , statuta , et mdres;
in iconomica Familiarum institutio , artium
ortus , prolis educatio , moralis unia , bono-
rum successio, rerum permutatio, viti com-
moda , ac domestica tranquillitas .
• §. 3. Ad hanc quoque refertur ipsa histo-
riarum omnium philosophia : ad hanc Chro-
no-
Digitized by Google
I8t
mjlogia , ac Geographia . Quid multa ? Ipsa
Theologia sacra majoribus nostris divinitus
inspirata , nobistjue tradita etiam a mentis
vi pendet , Nam nisi iidem utriusque Testa-
menti certitudinem supputavissent , ipsi ne-
que credidissent , neque nobis proposuissent «
Cum ita res se habeat, nonne* unus hebes ac
plumbeus de summa Logicae cum arithmeti-
ca analogia poterit addubitare ? Quod cum
primo adspectu tyronibus involutum , atque
dubium videri . possit , idcirco exponam pauh>
longius, quam res tanta dici poscit.. .
§. 3. Pritpo arithmetica est scientia , qua
mentem instruit , ut ea expedite ac recte
super qtiibusdam cyphris numericis operetur..
At qua de causa ? ut nempe veritates inveni-
at. Hac scientia licet quamplurimis continea-
tur regulis, ut additione , subtractione , multi -
plicatione , ac divisione, attamen additio, sub-
tractio , multiplicatio , ac divisio tam in quan-
titatibus integris, quam in fractionibus cujusque
generis ad additionem , atque subtractionem
reducuntur. Itemque regula aurea , societatis,
alligationis , positionis, ac combinationis ; non-
ne ha? omnes, et si qua? sint alia? etiam in-
finitae , revocantur ad unicam regulam aure-
§. 4. Etenim multiplicatio nihil aliud est,
quam ipsa additio concisa: et divisio est ipsa
subtractio . Sic si mihi multiplicandum esset
g. per 4. duos modos adhibere possum , vel
. • M fi 8. qua-
« \1
lif * , .
8. quatuor seriam , factaque summa habebi-
tur 32. alter modus est si 4. accipiam octo:
vel octo accipiam quater , productus erit sem-
jper 32. ex quo pate't multiplicationem non
esse, nisi ipsam additionem compendiosam .
§. 5. Id i^nm dicendum est de "divisione ;
nam ha?c est ipsa subtractio , cum hoc uno
discrimine , .quod subtraetio fiat semel , scili-
cet ex quantitate majori dematur minor , ut
quod remanet, videatur . In divisione vero
subtractio fieri debet secundum numeros di-
visoris . Sic si dividere vellem 484. per qua-
tuor . Fieri debet in uno quoque .numero
hinc primo ingreditur semel , in secundo bis,
ip tertio etiam semel, quotus erit 121. Ergo
in primo numero subtractio fuit unius nume-
ri 4. in secundo subtractio dupli 4. et postre-
mo etiam unius 4. Ex quo 'etiam liquet di-
visionem non esse , nisi ipsam subtractionem.
Quod quidem non inteligendum solum de nu-
meris integris , verum etiam de fractis , ac
de fractorum fractis .
§. 6. At si quis inquiet ; ad quam regulam
referuntur potentiarum elevationes , atque ra-
dicum omnium extractiones ? Respondebitur ,
quod potentiarum elevationes sola multipli-
catione conficiuntur 1 ' extractftfnes vero radi-
cum cujusque generis et multiplicatione , ac
divisione , hoc est ex additione , et subtra-
ctione simul .
’ " ■ ' : -f :
*• k. • #
Digitized by Google
v t#«r
$. 7. Sequitur postrema scientias nume ricae
•regula , qu* est sola aurea , ad quam quot-
. quot sunt , omnes reducantur . Verum quid
continet hrec: nisi quo pacto fex tribus numeris
cognitis inveniri possit quartus numerus pro-
portionalis incognitus ? Hoc parumper perpen-
damus in tyromim gratiam .
§- 8. Ad quatuor classes , omnes problema-
tum numericorum resolutiones vulgares ari-
/ thmetki reducunt , nempe ad regulam aure-
am sive trium ; ad societatem : ad alligatio-
nem , atque ad falsam et duplicem positio-
nem .
9. Primo regula aurea sive directa , vei
indirecta: sive simplex vel composita est inven-
tio quarti numeri proportionalis, post tres alios
datos : ut 4. boves ararunt I. terr® jugera ,
quot jugera arassent 16. eodem tempore ? I-
temque 4. messores metunt quandam segetum
quantitatem 8.diebus, quaeritur quanto tempore
eundem campum messuissent if. messores? In
utroque problemate semper quartus proportio-
. nalis inveniendus est, cum hoc uno* discrimi-
ne , quod In primo problemate multiplicatur
secundus , cum tertio , productufn dividatur
per primum , hoc est te3. per -4. quartus pfo»
portionalis est ja. In secundo autem proble-
mate 'multiplicatur inter se primus cum se-
cundo-, productum dividatur per tertium, vi-
delicet 3*. per 16. quotus , hoc est quartus
proportionalis est *. Sin autem utraque sit
M 4 cora-
/
#•<84 . . N:
composita, constet nempe quinque numeris,
tunc reducuntur ad tres , et fiat quoque sim-
• plex , ac regula est tadem .
§. 9. Ad han« quaque regulam refertur illa
societatis tam simplex, quam composita. Hinc
si dicam : a. Mercatores cum quatuor scuto-
rum millibus lucrati sunt 500. , quorum alter
posuit boo. alter vero < 5 oo. quantum unicui-
que debetur? Tunc fiat .-4000. dederunt lucri
500. quantum 800. , quantum Coo. ? Nonne
haec est ipsa prima bis, ter, quater, centies, •
totidemque repetenda, quot sunt mercatores?
§• 10. Id ipsum dicendum , si sit com-
posita , in qua dividendum est lucrum , vel
ammissio pro ratione capitalis , ac temporis.
Ex gr. sint 3. mercatores, at primus posuit
3 * millia pro 7. mensibus, secundus 6. millia
pro 14. mensibus , tertius vera rooo. pro
uno jnense quique lucrati sunt 1876. quwri*
tur quantum cuique debetur ? Tunc ita insti-
tuatur regula: si 10000. lucratur 1^75. quan-
tum 3. millia per 7. menso? quantum 6. mil-
lia per.14. menses? quantum icco. per men-
sem unum ? facta terminorum reductione,
omnium -problematum , resolutiones sunt om-
nino ut illa jam dicta .
- ; • » - ' 1 • §.M.
V; • ' *
(a) Legantur tqhulee numerict Prostafa ra-
sis an, \ i<5 10. ab Etwert edit te , (juibus multi-
plicatio, ac jiivifio additione ■, et subtractione
absolvuntur , .
Digitized by Gooqlc
§. n. Huic accensend* sunt reliqui regu-
li , hoc est alligationis , ac falsi et duplicis
positionis , progressionis •, corabinationis ; ac
si qui sint alii per quas omnes libentissime
excurrerem , nisi res esset adeo manifesta ,
ut de iis lo^ii frustraneum putetur.
12. E^lictis constat scientiam numeri-
cam tres duntaxat regulas comprehendere ,
additionem nempe , subtractionem , atque re-
gulam auream . Cum autem hic postrema
cujusque generis sit, sola multiplicatione; ac
divisione , scilicet sola additione , ac subtra-
ctione conficiatur . Sequitur omnes arithme-
tici regulas ad solam additionem , subtra-
ctionem atq. ad regulam auream reduci :
§. 13. Dialectica tantopere a Gncis excul-
ta , deinde a nostris post literarum instaura-
tionem , ad instruendum Intellectum ,ut om*
ni loco, ac tempore veritatem inveniat, ten-
dit . Hinc finis ejus est mentem perficere .
errores vitare , veritatesque detegere . Sed
qui est cogitandi materia , quique ipsius
mentis vis, atque energia?
§. 14. Respondetur cogitandi materiam a
sensuum usu provenire , qui corporum im-
pressiones excipiendo mentem non modo qua- «
si excitant , ac acuunt , sed quoque eandem
imbuunt tot tantisque rerum ideis,, ut qui vi
nobis incognfta eas inter se modo conjun-
gens , modoque separans ex veritatibus notis
ad incognitas deveniat. En itaque totum scien-
Sic si quarrarur ; solis moles estne ignea ? I-
temque piant* sunt animat*'? neque in pri-
mo , neque in secundo qtnesito video , quid
mihi affirmandum, vel negandum sit inter ide-
as, ea rundem relationes, hinc ad resolvendum
primum qu*situiti tertiam ideam veluti in
auxilium sumam , ac dicam : quidquid urit ,
est igneum ‘ sol autem urit , est igitur igneus.
In qu.o syllogismo , tertia idea , cum qua duas
alias comparavi , est quicquid urit . sed qu*
eidem, conveniunt, inter se quoque conveni-
unt . Itaque eidem urere convenit tam natur*
ignis , quam solis . Ex quo postremo copdu-
^um est, salem esse igneum.
§. it. Ex quo fit manifestum ratiocinium
esse illud ipsum , quod in Arithmetica regula
aurea , sive trium , hoc est ex datis tribus
terminis vel veritatibus notis , qu*ritur quar-
ta incognita. Sic in allato syllogismo verita-
- tes not* , sunt. i. Quiequid urit. 1 . Ignis. 3
Sol urit. 4. Terminus incognitus sol est igne-
3 us. Constat itaque ratiocinium esse quoque
regulam numericam . Quantum ad cateras ar-
gumentandi rationes apud Dialecticos cognitas,
• ipsae non sunt , nisi divers* unius syllogisimi
modificationes .
» §. 19. Ex quo fit , ut illud ipsum Diale-
ctico contingat in qu*sitorum solutionibus ,
quod arithmeticis in suis problematibus resol-
vendis. Hi enim quartum terminum propor-
. tionalem incognitum post tres datos notos .
sem-
id by Google
«eftipet* inveniunt vel multiplicando secundum
cum tertio , vel primum cum secundo , eo-
rumque productum vel dividunt per primum,
vel per tertium . Sic quoque Dialectici me-
diUm terminum varie combinando cum suis
extremis modo directo , modoque reciproco
omnes syllogismorum formas conficiunt. Item -
que si quis ratiocinii naturam perpendat , in-
Venit eandem ad ipsum judicium referjri , ete-
nim in syllogismo aliud non fit , quam duas
. voces prius ad tertiam , deinde inter refer-
re. Sicuti igitur numericre regulae, omnes ad
additionem atque subtractionem revocantur ,
ita etiam omnes regulse Logicae ;ad unum ju-
dicium vel negativum , vel affirmativum ,
• hoc est ad ipsam etiam additionem , vel sub-
tractionem referuntur . Haec cum ita sint ,
quisque intelligit primo , quod sicuti Diale-
cticus operatur in ideis, ac sensationibus, sic
arithmeticus in cyphris numericis 2. Intelli-
gitur , quod utriusqus finis sit idem, hoc est
Veritatis inventio . 3. Etiam intelligitur , tot
regulas dari in una, quot in altera. 4. Deni-
que patet mentis operationes in utraque esse
easdem . His demonstratis , nonne sequitur
inter has disciplinas dari maximam analogi-
am . Nonne Logicae studioso esse perquam
necessariam numericam supputationem ? non-
ne denique sequitur mentem hac exsuscitari ,
acui, et nobilitari ?
$• ao. Quibas ita potius inchoatis , quam
^ ‘ con-
Digitized by Google
confectis, patet- numericam supputandi ratio-
nem esse quoque necessariam in *thica, ceco-
momica, politica. Quis enim se ipsum rege-
re ac vincere potuerit , nisi prius proprias
vires tam physicas , quam morales supputave-
rit ? quo pacto quis se cohibere praesumat ,
nisi antea et temperamenti , et propensionum,
et affectuum impetum definierit ? Quomodo
denique socialis , nisi propria et aliena ju-
ra nisi propria et aliena otficia ante proecal-
luerit ?
§. oi. Quid in aeconomia civili , ac politi-
ca non prodesset ajrs nuinerica nostra state
tam neglecta ? O infantuli naturae humans a-
selli ? Possuntne recte prospereque procedere
seque res domesticae , ac civiles sine ulla nu-
merica supputatione ? Quomodo enim scire,
mus hominum multitudinem , qui has re-
giotfes incolunt : quomodo consummationis
quantitatem: frugum copiam , animalium fru-
ctus, commercii extensionem, industriae gra-
dum ? sine .hac sciremusne navium numerum,
regni superficiem , terrarum omnium produ-
ctiones, vectigalium vim, hominum cujusque
coetus labores, vitae commoda, fortunas, bo-
na , aetates , morbos periodicos , curationes ?
Denique s*ine ulla supputandi arte quisnam
scire posset, hujus regni praebentem , ac prae-
teritum statum , et quodammodo etiam futu-
rum praecognoscere ? Quid multa ? Nonne
prae-
f<JO
praesens totius Europae fl oritas , uni compu-
tandi ^spiritui tribuenda est»,
§. »3. Quae cum sint , incumbat itaque huic
scientiae quilibet Logicx studiosus , in suisque
operationibus consenescat . Nam visnm est ,
quantum teque pauperibus prodest , locupletibus
seque neglecta viris , pueris , senibusque noce -
• iit •
. A
I N D E X
' jiRTIS LOGIC JE .
Pag.
Jntrodudio .
I
7 . De Logica Docente .,
Cib. I. De mentis humant ad ibus .
Cap. 1. Quibus partibus conflat homo.
5
Cap. *. De Jen/ibus exterioribus .
7
*.ap. 3. L/e ienjibus interioribus . 13
Cap, 4. De animi fenfationibus . 17
Cap. 5. De univerjis mentis ad bus . 22
Cap. 6. De ideis diredis , yuaj ope fenfuum ex-
teriorum mens percipit . 29
Cap. 7. De ideis reflexis , fn quibus de judicio ,
D raeiocinio tradatur . 3*
CaP! Ult. De maximis mentis humante progreffi-
bus tum in artibus , tum in fcientiis . * 40
Lib. II. De Jignorum artificialium ortu , ac pro-
'& re JT u > quibus mentis adus clarius explicantur.
Cap. x. De Jignorum artificialium origine . 4^
Cap, C. De linguatum omnium natura .. £3
Cap. 3. De linguarum artate conjicienda. 57
Cap. 4. De vocum divijione . 49
Cap. §. De propojitionibus . 63
Cap. 6. De mater i a, forma, £r propofitionis quan-
titate . ...... 6<?
^ a P- 7^ quibujdam vulgaribus propo/itionum
_ adfedionibus . 73
Cap. 8. De Jyllogifmo . 79
Cap. 9. De reliquis argumentandi modis. 8fi
Cap. ic.De prtedidorum modorum redudione ad
'imum. 88
n
PARS
Digitized by Google
PARS ALTERA.
De logica Utente .
Lib. IT. De errorum ortu , eortvnque progrejfibus.
Cap. i.De mentis human.e imbecillitate ejiijq.cau/is.q i
Cap. 2- De errorib.mentis , quo adjenjus exteriores.qb
'JenJ
Cap.3.L>e errorib.me ntis quo ad jenjus exteriores. \o^
Cap. 4. De errorib, quo ad animi /enfationes. 107
Cap. 5. De errorib. quo ad ip/ius mentis adtus.iOQ
Cap. 0. De errorib. quo ad animi Jigna relatis ,
- de illorum abufu . 115
Cap. 7 De errorib. quo ad propo [itiones , 119
Cap. i. De errorib, quo ai /yllogi/mos , aliofq.
arguendi modo s. 121
Ca p. 9. De errorib. qui ex prava puerorum eJu -
curione oriuntur , 124
Cap. 10. Ve errorum emendatione 126
Lib. II. De veritatis ortu , ejufq. p r Ogre£ibus .
Ca P- *• Quid , O quotuplex Jtt veritas
cujufq. veritatis exifientiaJ
_ . 5/“. .. _
uip , & quotuplex Jtt veritas . 131
. 133
Cap. 3. De cujufq. veritatis nota . 135
Cap. 4. Quid , & .quotuplex Jit methodus. 131»
Cap. 5. De methodo inueniind.e veritatis fenft-
bilis . ’ 140
Cap. 6. Dg methodo demon/irqnd £ veritatis. 142
Cap. 7. De methodo reperiendx veritatis prob ,
; 15
Cap. 8. De veritate probabili.
156
Cap. 9. De regulis pradlicis reiie philo fophandi.t~v%
Cap. 10. De regulis explicande veritatis , tu n
: viva voce , tum {criptis . l5 9
jjppendix ,
De Logices redudione ad arithmeticam.
179
A C JA.
jpfd/L
<r
sa
Posts
No comments:
Post a Comment